|
|
| Linia 1: |
Linia 1: |
| [[Kategoria:Historia]]
| |
|
| |
|
|
| |
| Górny Śląsk
| |
| Pojęcie i granice w ujęciu historiograficznym
| |
|
| |
| Górny Śląsk to pojęcie, które ciągle zmieniało swoje znaczenie, zarówno w sensie geograficznym jak i historycznym. Silesia Superior, łacińskie określenie Górnego Śląska, to nazwa wywodząca się wprawdzie ze średniowiecza, ale w momencie tworzenia się państw słowiańskich na przełomie IX i X wieku jeszcze przecież nie występująca. Dzielnicami historycznymi, odpowiadającymi wcześniejszym plemiennym podziałom, w momencie tworzenia państwa czeskiego pod panowaniem dynastii Przemyślidów i państwa polskiego pod władzą Piastów, były Śląsk i Małopolska. Pierwsze odrębne ujęcia historii Śląska, traktowanego jako zwarty terytorialnie obszar, odnajdujemy w kronikach średniowiecznych: „Chronica Polonorum”, powstałej w latach 80-tych XIII wieku w cysterskim klasztorze w Lubiążu, oraz w „Chronica principum Polonie” opracowanej u schyłku XIV wieku w Brzegu. Pierwszym całościowym ujęciem opisującym granice Śląska było zapewne, utracone niestety, dzieło proboszcza kościoła pw. Św. Ducha we Wrocławiu, Benedykta z Poznania – „Cronica ducum Silesie corrogata” i „Cronica Silesiae abbreviata”, obejmujące okres lat 1241-1342 . W tych też opracowaniach konsekwentnie, obok nazw księstw występuje już samodzielnie pojęcie Śląska jako odrębnej krainy historycznej. Sam termin Górny Śląsk (Horní Slezsko, Silesia Superior, Oberschlesien), używany dla określenia politycznej odrębności wschodniej części Śląska, pojawia się dopiero w XV wieku.
| |
|
| |
| Kształtowanie się pojęcia Górny Śląsk
| |
| We współczesnych syntezach historii Śląska sprawa kształtowania się nazwy Górny Śląsk nie jest zagadnieniem, któremu autorzy poświęcaliby większą uwagę. Wszystkie interpretacje ograniczają się do zreferowania starego sporu historiograficznego związanego z nazwą całej dzielnicy, raczej skłaniając się obecnie do indoeuropejskiej genezy tego pojęcia. Wg dość już odległego w czasie opracowania Kazimierza Popiołka nie znamy genezy nazwy Śląsk. Dla autora najbardziej przekonywująca jest teza, że nie pochodzi ona, tak jak chcieliby tego XIX-wieczni historycy niemieccy, od wandalskich Silingów, którzy przybyli na ten obszar ok. II w ne., lecz, jak wywiódł to wg Popiołka Władysław Semkowicz, od rzeki Ślęza (ewentualnie góry Ślęż/Sobótka etymologicznie pochodzącej od słowiańskiego ślęg/śląg – wilgoć, mokrość, będącej prastarym miejscem kultowym). Uwagi Popiołka nie zaprzątała kwestia skąd pochodziła nazwa Górny Śląsk. Posługuje się nią sporadycznie od momentu, kiedy zaczyna omawiać okres schyłku XII wieku, ale nie traktuje tego obszaru jako zwartej całości o jasno określonych granicach, a tylko jako geograficzne uściślenie. Polityczną odrębność gornośląską postrzegał dopiero od Wiosny Ludów . Podobną interpretację odnajdziemy także w niedokończonej polskiej wielotomowej wrocławskiej syntezie historii Śląska.
| |
| W najnowszych syntezach historii Śląska, które ukazały się już w naszym stuleciu, w zasadzie niewiele zmieniło się w tej interpretacji. Jest ona tylko bardziej wyważona i precyzyjna, a także nie tak jednoznacznie utożsamiana z polskim obszarem etnicznym. Rościsław Żerelik, odwołuje się do tezy Jana Bandtkego, wskazując przy tym słusznie, iż Semkowicz był tylko kontynuatorem propozycji krakowskiego historyka i prawnika, i przywołując całą polsko-niemiecką dyskusję naukową toczącą się na ten temat od XIX wieku, skłania się również do pochodzenia nazwy Śląsk od rzeki, dopływu Odry. Akceptuje zresztą ustalenia Semkowicza i Mikołaja Rudnickiego, którzy w oparciu o badania lingwistyczne, odrzucające etymologię od germańskiego Sil, a przyjmując za bardziej prawdopodobną etymologię od słowiańskiego ślęz wyprowadzonego od słowiańskiego ślęg (słota, wilgoć), powrócili do twierdzenia o słowiańskim rodowodzie nazwy Śląsk, odrzucając tezy Johanna Gottloba Worbsa i Ignaza Imsiega o pochodzeniu nazwy od Silingów. R. Żerelik przywołuje przy tej okazji wyniki najnowszych badań językoznawczych (Jürgena Udolpha), dowodzące jeszcze głębszej historii nazwy Śląsk. Ta interpretacja nawiązuje do pierwotnego języka indoeuropejskiego, gdzie przedrostek Sil- (oznaczające morze, jezioro, spokojną wodę) oznaczałoby kraj bogaty w wodę, a kocówka –ęza pochodziłaby od indoeuropejskiego –ing, często przechodzącego w –ąg, -ąża . Również R. Żerelik nie poświęca, niestety, zbyt wiele uwagi genezie pojęcia Górny Śląsk/Silesia Superior. Konstatuje tylko dla epoki średniowiecza, że rozróżnienie na Dolny Śląsk i Opolszczyznę (wówczas dux Opoliensis) pojawia się już w XIII wieku i rozumie się wówczas pod tym terminem te, które leżały na wschód od Przesieki międzyśląskiej. Rozróżnienie to wg niego zaczęło zanikać w XV wieku, chociaż w nazwach dalej używano pojęć Silesia Inferior, Silesia Superior, a kiedy chciano zaznaczyć, że chodzi o cały Śląsk, to pisano Utraque Silesiae .
| |
| Również w drugiej współczesnej syntezie historii Śląska Stanisław Rosik, podobnie jak R. Żerelik, najpierw omawia przebieg całej dyskusji toczącej się prawie przez dwa stulecia nad nazwą Śląsk. Jednak dodaje także nowy jej aspekt, wskazujący, iż trudno obecnie bronić tezy o tym, że cały obszar Śląska był jednym wielkim mokradłem po cofającym się lądolodzie, co miałoby się odbijać w nazewnictwie. Trzeźwo zauważa, że chodzi przecież o okres znacznie późniejszy, a więc w najlepszym przypadku można tylko mówić o lokalnym zawilgoceniu, które wynikało z mikroklimatu wokół Ślęży oraz z bogactwa cieków wodnych w tej okolicy z rzeką Ślężą na czele. Terytorium dla którego posługiwano się tą nazwą wówczas obejmowała prawdopodobnie więc tylko Ślężan, a nie całego obszaru późniejszej dzielnicy znanej pod tą nazwą . Również i w tej monografii nie znajdziemy, oprócz rozgraniczenia, analizy genezy nazwy Górny Śląsk. Marek L. Wójcik omawia tylko konsekwencje wydarzeń z 1202 roku i poprzedzających ich zmian, związanych z aspiracjami synów i wnuków Władysława Wygnańca. Pierwsza linia Piastów śląskich – wrocławska - konsekwentnie używała od tej pory tytułu książąt śląskich (duces Slezie lub duces Zlezie), a druga linia - książąt opolskich – tytułu książąt opolskich (duces Opoliensis lub duces de Opol) .
| |
| We współczesnej syntezie niemieckiej Norberta Conradsa, autor poza przywołaniem jako ciekawostki historiograficznej używanej niekiedy w okresie nowożytnym etymologii od staroniemieckiego die Schlesie, rozumianej jako „godny umiłowania”, również opisuje cały historyczny spór o nazwę Śląska, nie starając się jednak go rozstrzygać, chociaż wydaje się skłaniać do interpretacji od nazwy pochodzącej od góry Ślęża. Wg Conradsa wszystko wskazuje na to, że nazwa pochodzi od dawnej nazwy tej właśnie góry (Zobten), skąd przeniosła się na cały Śląsk, że względu na to że rzeczownik „Zlenz” należy wymawiać miękko, jako słowiańską głoskę „s”. Etymologię tego słowiańskiego słowa wyprowadza albo ze słowiańskiego selo – mieszkanie, albo ślęgnąć – wilgotny. Nie wyklucza zresztą też pochodzenia nazwy od łacińskiej nazwy Ślęży - mons Silencii, która w ten sposób mogła nadać najpierw nazwę okolicy, a potem jego mieszkańcom. Wg Conradsa dopiero z tej pierwotnej słowiańskiej nazwy, tej etymologii nie neguje, notowanej już w IX wieku w źródłach (chodzi mu tutaj o zapis Geografa Bawarskiego) przejęły ją wszystkie współczesne języki (polski, czeski i niemiecki). Przywołuje jednak i drugą interpretację, która w niemieckiej historiografii wg niego pojawiło się już w okresie baroku, w ramach poszukiwania niemieckiej nazwy dla całego kraju, a od pierwszej połowy XIX wieku zdominowała naukę niemiecką. Nazwa góry Ślęża pochodziłaby wówczas od Silingów. Takiego zdania byli za Imsiegiem zarówno Gustaw Stenzel jak i Karl Mühlenhoff. Jak jednak wyraźnie Conrads zaznacza, osłabiając obecną wiarygodność tej interpretacji, przyjęto ją bez podstaw źródłowych .
| |
| Wg Conradsa ukształtowanie się odrębności Górnego Śląska i jego pierwotnych granic wiąże przede wszystkim z aspiracjami politycznymi młodszej linii Piastów śląskich. Za najważniejszy z tego punktu widzenia uznaje rok 1202, który znosił do tej pory jednolite prawo dziedziczenia w jednej linii piastowskiej, dając prawo do dziedziczenia oddzielnie w liniach wrocławskiej i raciborsko-opolskiej. Wprowadza przy tym jeszcze jedną nazwę. W miejsce używanej do tej pory jednolitej nazwy Śląsk (Schlesien), która pozostaje tylko dla części północnej dzielnicy, na południu kształtuje się odrębność tzw. Opolszczyzny (Oppelner Land). Również i Conrads podkreśla jednak, że zmiana ta nie była trwała. Objęcie przez państwo czeskie całego Śląska przywróciło jednolitą nazwę – Śląsk dla całego dawnego wielkiego księstwa śląskiego .
| |
| Brak zainteresowania współczesnych historyków kształtowaniem się pojęcia Górny Śląsk da się wytłumaczyć przede wszystkim znacznie późniejszym pojawieniem się tej nazwy, a więc rzeczywiście wtórnym znaczeniem tego problemu w stosunku do etymologii nazwy całej dzielnicy. Nazwa Górny Śląsk (nie traktowana jednak tylko prawno-politycznie jako Księstwo Opolskie) ma bowiem genezę znacznie młodszą. Pierwszą poświadczoną źródłową wzmianką o „dwóch Śląskach” odnajdujemy w zapisach kancelaryjnych z 1427 roku . Stałe używanie tego pojęcia, traktowanego już wówczas w kategoriach administracyjnych, nastąpiło dopiero u schyłku XV wieku i jest przypisywane panowaniu na Śląsku Macieja Korwina. W 1481 roku wyznaczył on osobnych zarządców dla Dolnego Śląska (Georg von Stein) i Górnego Śląska (Johann Bielik von Kornitz). Podziały księstw śląskich za panowania Macieja Korwina nie skutkowały jednak jeszcze utrwaleniem się używania nazw Śląsk Górny i Dolny. Zmiana, która dotychczasowym podziałom administracyjnym nadała również charakter jakościowy, nastąpiła dopiero po wydaniu w 1498 roku przez Władysława Jagiellończyka przywileju generalnego dla stanów śląskich oraz w konsekwencji znacznie większego wpływu cesarskich urzędników, jaki dało się zaobserwować na księstwach górnośląskich w XVI wieku, przy pozostawieniu pełnych praw książęcych w księstwach dolnośląskich. Umacniał ponadto ten proces różnicowania nierównomierny rozwój reformacji w obu częściach Śląska . Niebagatelnym czynnikiem katalizującym to zjawisko były również coraz bardziej widoczne w XVI wieku różnice w stosunkach etnicznych po obu stronach dawnej Przesieki międzyśląskiej. W XVI wieku pochodzący z Brzegu humanista i topograf Barthel Stein, właśnie ze względu na różnice językowe pomiędzy Śląskiem Dolnym i Górnym, dla tego drugiego ukuł nawet nazwę Polonica Silesia (użył tego pojęcia w pochodzącym z 1512 roku rękopisie: Descripcio tocius Silesie et civitatis regie Vratislaviensis). Stała się ona na tyle popularna, że używano jej jeszcze w wieku XVIII .
| |
| W XVI wieku nastąpiło w kręgu wykształconych humanistów trwałe upowszechnienie nazwy Silesia Superior i Oberschlesien. Było to przede wszystkim zasługą wydania w 1571 roku przez głogowskiego lekarza i humanistę Joachima Cureusa dzieła poświęconego cesarzowi Maksymilianowi II Habsburgowi - Gentis Silesiae annales. Dość spora popularność tego druku, który stał się głównym źródłem zdobywania informacji o Śląsku dla ówczesnej Europy, wynikała z szybko opracowanej wersji niemieckojęzycznej oraz opublikowania go w 1625 roku ponownie w nowej, skorygowanej wersji pod tytułem Neu vermehrte schlesische Chronica und Landesbeschreibung, co doprowadziło do spopularyzowania powszechnego od tej pory używania obu nazw Śląska .
| |
| W drugim etapie panowania Habsburgów, przede wszystkim od czasu pojawienia się dążeń centralizacyjnych, a potem nasilającej się kontrreformacji nastąpił jednak pod względem administracyjnym odwrót od tej tendencji różnicowania obydwu części Śląska, mimo różnic etnicznych i religijnych podkreślano jedność całej dzielnicy, woli stanów górnośląskich okazywania swojej odrębności, czy nawet dążeń do separacji .
| |
| Nazwa Górny Śląsk przyjęła nowe znaczenie w czasach pruskich. Część górnośląska Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien) aż do 1815 roku nie stanowiła odrębnej jednostki administracyjnej na pruskim Śląsku (wchodziła w skład departamentu wrocławskiego). Nie zmieniły tej sytuacji krótkotrwałe jak się okazało zmiany wynikające z zaangażowania Prus w rozbiory Polski. Wykreowały one jednak nową nazwę – Nowy Śląsk (Neu Schlesien). W latach 1795-1807 w skład Śląska wchodziły bowiem dwa dawne powiaty małopolskie: pilicki i siewierski, uzyskane przez Prusy w III rozbiorze Polski, które uzyskały tę właśnie nazwę (Neu Schlesien). Wraz z podziałami administracyjnymi Prowincji Śląskiej na rejencje z 1815 coraz częściej w użyciu pojawia się także obok Dolnego Śląska (Niederschlesien) i Górnego Śląska (Oberschlesien) jeszcze trzecia nazwa – Śląsk Środkowy (Mittelschlesien).
| |
| Podział Śląska, który nastąpił w wyniku pokoju wrocławskiego, a potem pokoju w Hubertsburgu, skłaniał geografów i historyków pruskich do zawężania tego pojęcia tylko do części znajdującej sie w granicach państwa pruskiego. W swoim opisie Śląska znany geograf lipski Joseph Partsch pisał wprost, że Górny Śląsk znajduje się tylko w granicach pruskiej monarchii. Spośród terenów włączonych przez Fryderyka II jako właściwy Górny Śląsk traktował: Księstwo Raciborskie z Rybnikiem Żorami i Rudami (1002 km2); podzieloną już przed wiekami na wiele części pozostałą resztę historycznego Księstwa Raciborskiego (3010 km2): północną część Mniejszego Państwa Stanowego Bohumińskiego (39 km2), Wolne Mniejsze Państwo Stanowe Wodzisławskie (208 km2), Wolne Państwo Stanowe Pszczyńskie razem z Mysłowicami (1118 km2); Wolne Państwo Stanowe Bytomskie (605 km2); okręg Imielin z Chełmem i Kosztowami (37 km2). Nie nazywał już Górnym Śląskiem dawnego Księstwa Opawskiego i Księstwa Cieszyńskiego. W stosunku do tego pierwszego konsekwentnie używa już nazwy Kraju Opawski/Opawszczyzna (Oppaland), z której obszaru 1072 km2 północna część przypadła Prusom. Traktował jednak ten region razem z leżącymi już za granicą Karniowem i Opawą jako bardziej ciążacy w stronę Moraw niż Śląska, mimo nawet tego, że jego północna część znalazła się w państwie Hohenzollernów. Na potwierdzenie tego faktu przytaczał podziały administracyjne z 1817 roku. Wówczas to mniejszą część Opawszczyzny przyłączono do powiatu raciborskiego (wcześniej był to jednolity powiat głubczycki), ale przynależność kościelna pozostała przy diecezji ołomunieckiej, co wskazywało według niego na ciążenie właśnie w stronę Moraw. Partsch konkludował, iż „W kadym razie zaleca się by z pewnych kulturalno-geograficznych względów oddzielać Kraj Opawski (Oppaland) od zasadniczej części Górnego Śląska (Oberschlesien), ponieważ na części opawskiej również pod innymi względami widać wyraźnie odrębne stosunki tam panujące“ .
| |
| Partsch mimo administracyjnych granic pruskiej rejencji opolskiej (Regierungsbezirk Oppeln) utożsamianej z Górnym Śląskiem od momentu jej utworzenia, „zdecydowanie“ nie zaliczał do Górnego Śląska, chociaż je wymienia w tej właśnie części, powiatów: powstałch z biskupiego Księstwa Nyskiego oraz powiatu kluczborskiego utworzonego z niewielkich części Księstwa Brzeskiego i Księstwa Oleśnickiego. Górny Śląsk w rozumieniu pruskiego geografa zawierał się więc w spuściźnie pierwotnych księstw opolskiego i raciborskiego, bez charakteryzujących się według niego zarówno geograficzną jak i polityczno kulturową odmiennością Opawszczyzny i Nyskiego, a tym, bardziej Oleśnickiego .
| |
| Dla Partscha użycie odrębnego pojęcia Górny Śląsk nie wynikało wyłącznie z przyczyn geograficznych, ale wskazuje on także na niemniej istotne przyczyny kulturowe: odrębność językową, chociaż polemizuje ze stwierdzeniem, że slawizacja dotyczy całej rejencji, wymieniając jego zdaniem czysto niemieckie powiaty zachodnie rejencji opolskiej, a przede wszystkim podkreśla odmienność właściwego Górnego Śląska, wynikającą z industrializacji od schyłku XVIII wieku .
| |
| Ciekawe jest również u lipskiego geografa zainteresowanie nazewnictwem. Przymiotnik „Górny“ przy nazwie Śląsk wywodził nie tylko z ogólnie akceptowanej konstatacji o podziale wynikającym z górnego i dolnego biegu Odry, ale także wyprowadzał go z wyżynnego charakteru regionu. Pisał bowiem, że: „Na najbardziej na wschód leżącym skraju naszej Prowincji Śląskiej, w górnym biegu Odry, jest region na jej lewym brzegu stopniowo wznoszący się na wysokość średnio 250-300 m nad poziom morza, i temu górskiemu charakterowi razem w związku z jego [odrębnymi-RK] stosunkami glebowymi, a także klimatem nadano mu nazwę Górny Śląsk [Oberschlesien]“ .
| |
| Po stronie austriackiej (czeskiej) podział 1742 roku dla nazewnictwa nie miał tak zasadniczego charakteru. Nadal używano konsekwentnie bądź nazw księstw (Cieszyńskiego, Opawskiego, Karniowskiego, Nyskiego, Państwa Stanowego Bielskiego), tworzących Śląsk Austriacki (Österreichisch Schlesien/Rakouské Slezsko). W XVIII wieku był jednak używany również i inny termin, operujący pojęciem odwołującym się do dawnej przynależności do Korony św. Wacława – Czeski Śląsk (Böhmisch Schlesien/České Slezsko) . Obok jednak występują terminy oznaczające albo całe księstwa, ale niekiedy po prostu obszar wokół konkretnych miast: Kraj Opawski/Opawszczyzna (Troppauer Land/Opavsko), Kraj Cieszyński/Cieszyńskie (Teschener Land/Tešinsko), Kraik Bruntalski (Freudenthaler Ländchen/Bruntálsko), Obszar Karniowski (Jägerndorfer Gebiet/Krnovsko). Do tego dochodziły coraz częściej używane nazwy etnograficzne używane dla terenów na pograniczu morawsko-śląskim. Stolicą obszaru Kravařsko (Kuhländchen) leżąego na pograniczu był morawski Nový Jičin (Neutitschein). Niemcy z kolei na zachodnią część Księstwa Opawskiego i części Północnych Moraw w tym okresie, zdominowanych przez ludność niemiecka używali propagandowego terminu „Stara Ojczyzna“ (Altvaterland) po I wojnie światowej wypartego przez Kraj Sudety (Sudetenland). Jeszcze jedną nową nazwą stał się Kraik Hulczyński (Hultschiner Ländchen/Hlučinsko), rozumiany jako teren leżący na lewym brzegu Opawy, albo zamieszkany przez tzw. Morawców .
| |
| W polskich dyskusjach politycznych XIX wieku od Wiosny Ludów utrwalało się odmienne traktowanie Gónego Śląska, nie w jego granicach administracyjnych, ale z punktu widzenia etnograficznego. Było to efektem zwycięstwa polskiej myśli narodowej, która tak właśnie definiowała problem ze wzglęu na potrzebę wykreślenia granic nie tylko w oparciu o granice zaborowe, ale równocześnie odrodzoną Polskę widziano w jej nowych granicach etnicznych, a więc z wszystkimi ziemiami etnicznie polskimi, do których zaliczano, ale wymieniając je osobno, Górny Śląsk (pruski), niewielką część Dolnego Śląska oraz Księtwo Cieszyńskie . Takie podejście reprezentował również polski ruch socjalistyczny, gdzie akceptowano poglądy Bolesława Limanowskiego, uznając konieczność „unarodowienia“ Górnoślązaków. Odrębnoś etniczna tej grupy wykreślałaby wobec tego granice Górnego Śląska . Te propozycje polskie znalazły odzwierciedlenie na Konferencji Paryskiej w 1919 roku. W pierwszych postulatach terytorialnych, które Arturowi Balfourowi przedstawił Roman Dmowski w marcu i lipcu 1917 roku, wymieniono bowiem osobno, oprócz ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku, także: Śląsk Górny, południowy pas Prus Wschodnich oraz Śląsk Cieszyński. Te ostatnie nazywano „ziemiami zagarniętymi po 1772 roku przez Austrię i Niemcy“ . Śląsk Górny we wspomnianej nocie definiowano tylko zasadniczo jako rejencję opolską. Administracyjnie pod tym pojęciem strona polska rozumiała znacznie szerszy obszar aniżeli tylko pruski Górny Ślask: „Śląsk Górny jest najznaczniejszym z krajów, które nie wchodziły do Państwa Polskiego w 1772 roku, a którego przyłączenia teraz Polska żąda. Śląsk należał do Polski od początku jej istnienia do XIV wieku, w którym jego książęta z polskiego domu Piastów uznali zwierzchnictwo króla czeskiego, a później cesarstwa niemieckiego. Od XIV wieku Śląsk ulegał stopniowej germanizacji, której oprzeć się potrafiły tylko Księstwo Cieszyńskie, Śląsk Górny (Regencja Opolska) i kilka powiatów Śląska Średniego (Regencja Wrocławska). [...] Część Śląska Pruskiego, którą Polska rewindykuje, zawiera Regencję Opolską, z wyjątkiem powiatów Nisskiego-Grotkowskiego, części Niemodlińskiego, Prudnickiego, dalej powiaty Namysłowski i Sycowski, oraz część powiatu Milickiego regencji Wrocławskiej. Terytorium to obejmuje 12000 km2 i 2100000 mieszkańców (1910), z których według oficjalnej statystyki pruskiej 67% stanowią Polacy. W rzeczywistości procent Polaków jest o wiele większy; w części środkowej i wschodniej tego terytorium dosięga 90%” . Śląsk Cieszyński we wspomnianej nocie traktowano odrębnie, nie uznając jej za część Górnego Śląska. Pod pojęciem Śląsk Cieszyński rozumiano wyłącznie część Księstwa Cieszyńskiego. Polskie aspiracje w tej mierze nie obejmowały „ze względu na stosunki narodowościowe“ powiatu frydeckiego należącego do tego Księstwa: „W ogólnych zarysach granica, której żąda Polska na terytorium Cieszyńskim, idzie od byłej granicy węgierskiej (Łomna Góra) wzdłuż granicy powiatu frydeckiego, aż do Gruszowa, gdzie wkracza na terytorium państwa pruskiego“ .
| |
| Konsekwencje podziału arbitralnego Śląska Cieszyńskiego oraz powstań i plebiscytu na pruskim Górnym Śląsku doprowadziły do ukształtowania się nowych nazw dla określenia Górnego Śląska. Po stronie polskiej (administracyjnie w województwie śląskim, nie używano w ogóle nazwy Górny Śląsk) pojawiły się dwa żywe, popularne w okresie dwudziestolecia międzywojennego pojęcia: Zaolzie i Śląsk Opolski. To pierwsze było używane na określenie tego fragmentu Śląska Cieszyńskiego, który nie został włączony do Polski w 1920 roku (stało się tylko tak na krótko w latach 1938-1939). Inaczej nowe pojęcie Zaolzia i Śląska Cieszyńskiego rozumieli i do dzisiaj rozumieją Czesi. Podkreślali oni, że termin Cieszyńskie (Teschener Land/Tešinsko) nie może być ani synonimem Zaolzia, ani oznaczać całości terenów za Olzą, ponieważ z jednej strony rozciąga się także w takim rozumieniu na powiat frydecki będący poza aspiracjami polskimi, a z drugiej strony nie obejmuje całego Księstwa Cieszyńskiego utożsamianego ze Śląskiem Cieszyńskim (Teschner Schlesien) .
| |
| Drugim nowym pojęciem używanym w polskich Katowicach był termin Śląsk Opolski, odnoszący się do historycznej nazwy piastowskiego Księstwa Opolskiego, a mający oznaczać nową niemiecką Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien). Z rzadka, ale pojawia się już wówczas również powszechnie używany po II wojnie światowej termin „Opolszczyzna”. Po stronie niemieckiej, konsekwentnie traktującej podział Górnego Śląska jako niesprawiedliwy dyktat, określenie Górny Śląsk znalazło bowiem swoje administracyjne odniesienie. Ustawa pruska w 1919 roku tworzyła nową jednostkę administracyjną – Prowincję Górnośląską, którą prezentowano jako najmłodszą prowincję pruską. Pomysły takie w rządzie Rzeszy były już rozpatrywane w 1917 roku, ale zrealizowano je dopiero w toku rozpoczynajacej sie kampanii plebiscytowej, traktując jako jeden z ważnych argumentów mających przyciągnąć Górnoślązaków do opcji proniemieckiej, ponieważ spełniał ich aspiracje regionalne . Przetrwała ona do 1938 roku jako osobna jednostka terytorialna, potem została włączona z powrotem do Prowincji Śląskiej (w praktyce zarządzana była z Wrocławia już od 1934 roku, kiedy funkcje nadprezydenta i gauleitera na terenie całego Śląska przejął dolnonoślaski przywódca NSDAP). Bardziej skomplikowana sytuacja dotyczyła tej części rejencji opolskiej, która znalazła się po 1922 roku po stronie niemieckiej. Robert Kurpiun użył w 1922 roku propagandowego określenia oderwanego kraju (Entrissenes Land) . Otoworzyło to drogę do wspierania wizerunku „krwawiącej granicy“, dzielącej rozerwany Górny Śląsk. W publicystyce i wypowiedziach polityków niemieckich w okresie dwudziestolecia międzywojennego rzadko używano nazwy oficjalnej „Województwo śląskie – Woiwodschaft Schlesien“, najczęściej jest to Wschodni Górny Śląsk (Ost-Oberschlesien), ewentualnie Polski Wschodni Górny Śląsk (Polnisches Ost-Oberschlesien).
| |
| W czasie II wojny światowej niewiele zmieniło się w nazewnictwie. Niemcy próbowali stopniowo powracać do nazw sprzed 1919 roku. Część Górnego Śląska znajdująca się w granicach Republiki Czesko-Słowackiej została bądź wcielona do Trzeciej Rzeszy, bądź znalazła się w granicach Protektoratu Czech i Moraw jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Do już istniejącej pruskiej Prowincji Śląskiej przyłączono nowoutworzoną rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz) oraz powiększono o nowe powiaty rejencję opolską. W dwa lata później z rejencji katowickiej i opolskiej, utworzono ponownie odrębną Prowincję Górnośląską z siedzibą jej władz w Katowicach .
| |
| Tradycję zacierania historycznych podziałów zapoczątkowaną przez nazistów pogłębiły i rozwinęły powojenne władze komunistyczne. W Czechosłowacji, która odzyskała granice sprzed 1938 roku, po 1948 roku zamazano pojęcie Śląsk Czechosłowacki, włączając ten obszar do województwa zwanego „północnomorawskim”. W Polsce jeszcze w latach 1945-1950 utrzymało się formalnie województwo śląskie (zwane śląsko-dąbrowskim), w skład którego wchodziło przedwojenne: polskie województwo śląskie i niemiecka rejencja opolska (zwana Śląskiem Opolskim), a także część terenów nie śląskich (przede wszystkim obszar Zagłębia Dąbrowskiego). Następne reformy administracyjne w Polsce z 1950 i 1975 roku całkowicie zerwały z historyczną tradycją nazewniczą Górnego Śląska odwołując się w nazwach województw do miast – siedzib władz administracyjnych. Górny Śląsk pozostał od tej pory tylko nazwą historyczną.
| |
|
| |
| Granice Górnego Śląska w ujęciu historycznym
| |
| Sprawie kształtowania się granic Górnego Śląska wszyscy historycy poświęcają już znacznie więcej uwagi niż kształtowaniu się nazwy. Dzieje się tak z oczywistych względów – rozstrzygającego w wielu przypadkach tego właśnie procesu dla dziejów politycznych całej dzielnicy. Wszyscy autorzy są zgodni co do tego, iż w okresie wczesnopiastowskim brak, oprócz podziałów plemiennych wzdłuż Przesieki międzyśląskiej, podstaw do wprowadzenia jakichkolwiek rozgraniczeń. Wszyscy też wskazują zgodnie na kluczowy dla ukształtowania się granicy politycznej między Dolnym i Górnym Śląskiem okres lat 1178-1202, aczkolwiek różnie kładą w tym względzie akcenty. R. Żerelik uważa, że jeżeli w epoce średniowiecza używać pojęcia Górny Śląsk, to należy go po prostu utożsamiać od XIII wieku z Księstwem Opolskim i jego genezą. Za zupełnie odrębne uznaje dzieje Opawszczyzny, która odpadła już w 1038 roku po najeździe Brzetysłwa i w konsekwencji została przyłączona do biskupstwa ołomunieckiego. Późniejsze przypisywanie tego księstwa do Górnego Śląska brało się ze znacznie późniejszego zacieśnienia kontaktów Przemyślidów opawskich z całym Śląskiem (sami siebie nazywali wówczas książętami śląskimi) .
| |
| Problem Opawszczyzny i jej przynależności w tym wczesnym okresie do Górnego Śląska zawsze interesował również autorów czeskich od czasu odrodzenia narodowego w XIX wieku . František Palacký, idąc śladem Jana Długosza, nazywał ten kraj Holešicko, dopiero potem zaproponowano nazwę Holasovsko, pochodzącą od grodu Holasowice . Późniejszą nazwę Opawszczyzna (Opavsko) proponowano używać od najazdów tatarskich i późniejszych licznych lokacji w XIII wieku . Autorzy czescy również konsekwentnie zaznaczali przy tym zasadniczą odrębność Opawszczyzny od Górnego Śląska, traktując późniejsze księstwo jako część całego Śląska, ukształtowaną jeszcze przed ostatecznym podziałem całej dzielnicy
| |
| R. Żerelik, współautor najnowszej polskiej syntezy historii Śląska, wskazuje również na ciągłą od XII/XIII wieku labilność nie tylko południowej granicy Górnego Śląska, ale także wschodniej. Ukształtowała się ona w 1178 roku, kiedy Kazimierz Sprawiedliwy odstąpił Mieszkowi Plątonogiemu kasztelanie: bytomską, siewierską i oświęcimską, a następcy Mieszka przesunęli tę granicę nawet bardziej na wschód, opierając ją o linię rzek: Biała, Wisła, Przemsza i Liswarta. Nie okazała się ona jednak w tym kształcie trwała . Z kolei M.L. Wójcik w historii Dolnego Śląska zauważa, że co prawda niewątpliwie podział ukształtował się wzdłuż wspomnianej Przesieki, ale dla części zachodniej, rozciągającej się miedzy pasmem Sudetów na południu, Nysą Łużycką na zachodzie, Nysą Kłodzką na wschodzie i Baryczą na północy używano wyłącznie terminu Śląsk .
| |
| Te pierwotnie ukształtowane wzdłuż podziałów księstw granice Górnego Śląska okazały się bardzo niestabilne. Odbudowanie spójności Królestwa Polskiego pod władzą dwóch ostatnich Piastów i przejęcie korony przez Jagiellonów, przy jednoczesnym osłabieniu Korony czeskiej umożliwiło zmiany na granicy wschodniej. W 1442/43 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił Księstwo Siewierskie (jako państwo biskupie dotrwało do 1790 roku, kiedy to posłowie Sejmu Wielkiego dokonali jego inkorporacji do Królestwa Polskiego), w 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk nabył Księstwo Oświęcimskie, a w 1494 roku Jan Olbracht Księstwo Zatorskie. Ustaliła się wówczas wschodnia granica Górnego Śląska na biegu rzek: Biała-Wisła-Przemsza-Brynica. Była to jednocześnie granica polityczna rozdzielająca Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (którego Śląsk stał się formalnie częścią składową od 1348 roku) od Rzeczypospolitej. Granica diecezji nadal przebiegała jednak inaczej. Do 1821 roku ziemie wcielone w XII w. do władztwa Mieszka Plątonogiego tworzyły integralną część diecezji krakowskiej. Wtedy też pojawiają się na przełomie XV i XVI wieku pierwsze mapy Europy, na których znalazło się określenie Śląsk i odznaczone zostały wyraźnie dzielone politycznie dwie części dzielnicy: Dolny i Górny Śląsk. Ten pierwszy w okresie habsburskim XVI-XVII wieku obejmował pięć księstw i dwa tzw. wolne państwa stanowe .
| |
| Wspomniane już tutaj zmiany administracyjne w okresie pruskim: podział na powiaty (w 1742 roku) i rejencje (w 1815 roku) stworzył podstawę do ścisłego rozgraniczenia granic Górnego Śląska, nazywanego tylko tak dla jego części znajdującej sie w granicach pruskiej monarchii (późniejszej rejencji opolskiej). U Felixa Triesta znajdziemy podział tego Górnego Śląska na 3 odcinki: „polskie“ powiaty graniczne (Kluczbork, Olesno, Lubliniec i Bytom); „austriackie“ powiaty graniczne (Nysa, Prudnik, Głubczyce, Racibórz, Rybnik i Pszczyna); „region wewnętrzny“, do którego zaliczał pozostałe powiaty rejencji opolskiej .
| |
| Królewski asesor Felix Triest opisuje także dokładnie granice polityczne Górnego Śląska w pierwszej części swojego dzieła. Różnicuje przy tym granice historyczne od tych, które ukształtowały się w XIX wieku. Genezę Górnego Śląska widzi tradycyjnie w kształtowaniu się Księstw Opolskiego i Raciborskiego, ale nazwa historyczna Górny Śląsk (Oberschlesien) w żadnym razie, jego zdaniem, nie pokrywa się już z rozumieniem granic mu współczesnych. Obszary rejencji opolskiej na prawym brzegu Odry, przede wszystkikm Kluczborskie i część Oleskiego, a także leżące na lewym brzegu Odry Grodkowskie należały przecież historycznie także i jego zdaniem do Śląska Dolnego . Podobnie uważał także Partsch, który mimo administracyjnych granic rejencji opolskiej „zdecydowanie“ nie zaliczał do Górnego Śląska, chociaż je wymienia w tej właśnie części, następujących powiatów: powstałch z biskupiego Księstwa Nyskiego oraz powstałego z niewielkich części Księstwa Brzeskiego i Księstwa Oleśnickiego powiatu kluczborskiego. Górny Śląsk w rozumieniu pruskiego geografa zawierał się więc w spuściźnie pierwotnych Księstw Opolskiego i Raciborskiego, bez charakteryzującej się według niego zarówno geograficzną, jak i polityczno kulturową odmiennością Opawszczyzny .
| |
| Dla Triesta linia graniczna ma przede wszystkim uzasadnienie polityczno-administracyjne – nie historyczne bądź geograficzne: „Granice Górnego Śląska opierają się w wiekszości o terytoria obce a w części [tylko – RK] o niemieckie. Tylko na południowym zachodzie rozciągają się wzdłuż granic naturalnych. Granica biegnie stąd bezpośrednio wzdłuż Biskupiej Kopy (najwyższy szczyt Altvatergebirge), która w ten sposób mocno rozdziela obszar austriacki i pruski. Tam gdzie schodząw dół do Altvatergebirge i Wyżyny Morawskiej granica biegnie dalej wzdłuż [rzeki – RK] Opawa. Przedmieścia Opawy i miedza graniczna Karniowa są jedynymi częściami austriackimi, które przekraczają tę rzeczną granicę. Potem krótkimi odcinkami granica ciągnie się wzdłuż Odry i Olzy. Tam gdzie wkracza w Przedgórze Karpackie biegnie dalej po krótkim odcinku suchej granicy, [dalej-RK] wzdłuż Wisły, a potem po ostrym skręcie na wschód w kierunku obszaru polskiego w pobliżu Oswięcimia, dalej wzdłuż jej dopływów: Przemszy i Brynicy. Potem jest odcinek przebiegający lasami i łąkami, uzyskując trwalsze oparcie dopiero znowu w dorzeczu Warty wzdłuż rzek: Liswarta i Prosna. Pruska strona linii granicznej (wewnętrzna granica rejencji Poznań, Wrocław i Opole) jest tylko potwierdzona na krótkich odcinkach linią Nysy“ .
| |
| Josef Partsch, bardzo precyzyjnie wydzielił jednak już nie tylko znacznie prostsze do zdefiniowania granice polityczne, ale także postarał się o uzasadnienie tego nowego od XVIII wieku podziału w oparciu o granice geograficzne. Bez trudu wytycza granice naturalne na południu - pasmo Sudetów wschodnich i Beskidów i na wschodzie - Jura Krakowsko-Częstochowska. Wyraźnie ma problemy z ustaleniem naturalnej granicy geograficznej na zachodzie. W tym przypadku odwołuje się ponownie do historycznej Przesieki, która w XV wieku miała być podstawą do ukształtowania odrębności tego regionu. Rekonstruuje ją w pasie lasów, które jego zdaniem odcinają region opolski (używa takiego właśnie terminu - Oppelner Gebiet) od Śląska Średniego, ciągnąc się wzdłuż prawego brzegu Nysy Kłodzkiej, a potem lewego brzegu Stobrawy. Olbrzymie problemy występują też dla niego w definiowaniu geograficznej granicy północnej Górnego Śląska, którą postrzega w dolinie rozciągającej się pomiędzy górnym biegiem Widawy i rzeką Prosną. Tak zarysowane granice nazywa Partsch szerokim rozumieniem pojęcia Górny Śląsk, który w tym sensie obejmuje wg niego 18 tys. km2 .
| |
| Los pozostałej części księstw śląskich (niekiedy używano w połowie XVIII wieku pojęcia Restschlesien), których nie zajęły w 1742 roku Prusy, ale pozostały one w Cesarstwie Austriackim, potoczył się inaczej. Obszar ten obejmował 5147 km2, w tym: Księstwo Cieszyńskie, Mniejsze Wolne Państwa Stanowe: Bielsko, Frýdek, Fryštat, Némecká Lutynĕ, Petrovice, Rychvald; południową część Księstwa Opawskiego i Księstwa Karniowskiego (w tym: Mniejsze Państwa Stanowe Albrechtice i Bruntal); Mniejsze Państwo Stanowe Bohumin (część dawnego Księstwa Raciborskiego) i południową część Księstwa Nyskiego. Razem tworzyły od tej pory Księstwo Śląskie (potem Księstwo Górnego i Dolnego Śląska/Kronland Ober und Nieder-Schlesien) . W 1782 roku wcielono je do Moraw, likwidując wielusetletnią, administracyjną odrębność czeskiego Górnego Śląska. Na powrót samodzielną częścią wielonarodowościowej monarchii Habsburgów Śląsk Austriacki stał się dopiero po Wiośnie Ludów, a pełne uprawnienia autonomicznego kraju monarchii uzyskał po reformach z 1861 roku, kiedy stał się jednym z krajów koronnych (były to okręgi cieszyński i opawski, zwane coraz częściej od tej pory Śląskiem Opawskim oraz Śląskiem Cieszyńskim). Reforma administracyjna z 1867 roku i utworzenie dualistycznej monarchii było z kolei asumptem do wprowadzenia ograniczonej samodzielności tych krajów Korony .
| |
| Również i w tym przypadku rozgraniczenie budziło wątpliwości. Szczególnie dotyczyło to Opawszczyzny. Jej granice polityczne w XIX wieku czeski historyk wyznaczał następująco „I tak granica ciągnie się od Głubczyc, które należały do biskupstwa wrocławskiego wzdłuż prawego brzegu rzeki Prudnik aż do tego miejsca gdzie Prudnika zlewa się z rzeką Osobłogą. Potem granica biegnie wzdłuz prawego brzegu potoku Stradunia, aż do tego miejsca gdzie wlewa się do niego potok Milicz. Potok podąża lewym brzegiem Milicza w kierunku południowo wschodnim aż do rzeki Psina, która od Bavorova i Rakova aż po Benkovice (na południe od Raciborza), prawym swym brzegiem otacza Opawszczyznę. Od Benkovic w kierunku południowowschodnim granica wiedzie do Bohumina. Od Bohumina dalej Odrą a potem Ostrawicą aż do samej granicy węgierskiej, naturalnymi granicami między byłym Opolskim (obecnie Cieszyńskim) a Morawami. Na południu nasz kraj graniczył z Krajem Prerovskim i Krajem Ołomunieckim. I wydaje się, że duża część handlowa, łącząca Mistek, Pribor i Jicin, naeżała już do Kraju Prerovskiego bowiem wsie Skorotin koło Pribora, Jesenice i Polom koło Hranic zaliczały się już do Kraju Prerovskiego. Linia poprowadzona od Mistka do Odry w przybliżeniu rozgranicza Opawszczyznę od Priborovskiego. Dalej w kierunku północno-zachodnim jest najpierw rozgraniczeniem rzeka Odra a potem jej dopływ Budišovka, dalej od wsi Kružberka po kolei aż do swojego źródła na Śnieżce rzeka Morawa, która rozdziela Opawszczyznę od Ołomunieckiego“
| |
| Dalsza dezintegracja historycznych granic Górnego Śląska, ukształtowanych w średniowieczu, a zmienionych po wojnach śląskich zaczęła szybko postępować w rezultacie I wojnie światowej. Najpierw na skutek walki o przynależność tej dzielnicy stoczonej przez Niemcy, Polskę i Czechosłowację w latach 1918-1921 do Polski przyłączono wschodnie fragmenty pruskiej rejencji opolskiej i byłego austriackiego Śląska Cieszyńskiego, które zostały połączone w jedno województwo śląskie wolą polskiego Sejmu Ustawodawczego z lipca 1920 roku. Na jego obszarze powstała w 1925 roku nowa diecezja nazwana również śląską. Do Republiki Czechosłowackiej inkorporowano były Śląsk Austriacki, bez wschodniej części Śląska Cieszyńskiego (czyli według nomenklatury polskiej Zaolzie), a ponadto tzw. Kraik Hulczyński z pruskiej rejencji opolskiej, które złożyły się na kraj (województwo) Śląsk Czechosłowacki (Československé Slezsko). Jednak tylko do 1928 roku, kiedy został on włączony do województwa śląsko-morawskiego (Zemĕ moravskoslezska). Pozostała przy państwie niemieckim większa część rejencji opolskiej w latach 1919-1938 tworzyła formalnie samodzielną Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien), jako część Kraju Prusy (Land Preussen), składowej części Rzeszy Niemieckiej.
| |
| W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli w 1941 roku Prowincję Górnośąską (Provinz Oberschlesien), która po raz pierwszy od średniowiecza na powrót objęła całość historycznego Górnego Śląska (poza Opawszczyzną). Część Górnego Śląska znajdująca się w granicach Republiki Czesko-Słowackiej została bądź wcielona do Trzeciej Rzeszy, bądź znalazła się w granicach Protektoratu Czech i Moraw jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Najpierw 25 listopada 1938 roku Kraik Hulczyński do niemieckiego powiatu raciborskiego rejencji opolskiej wchodzącej w skład jeszcze istniejącej Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien). Jednocześnie ziemie Czechosłowackiego Śląska (Bílovec, Bruntál, Frývaldov, Krnov –razem 15 powiatów) znalazły się w obwodzie Opawa (obvod Opava), który wszedł w skład Okręgu Rzeszy Sudety (Reichsgau Sudeten), utworzonego na mocy decyzji z 14 kwietnia 1939 roku z siedzibą władz tego okręgu w Libercu. Z dawnego Czechosłowackiego Śląska w 1938 roku tylko powiat frydecki pozostał w granicach republiki czechosłowackiej, dzieląc jej los po zajęciu 14 sierpnia przez wojska niemieckie. Wszedł wówczas w skład Protektoratu Czech i Moraw. Zachodnie tereny okupowane przez III Rzeszę po kampanii wrześniowej dekretem z 8 października 1939 roku wcielono do Niemiec (zajmowały one prawie połowę przedwojennego obszaru Polski). Do już istniejącej pruskiej Prowincji Śląskiej przyłączono nowoutworzoną rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz) oraz powiększono o nowe powiaty rejencję opolską (Regierungsbezirk Oppeln). W nowych jednostkach administracyjnych znalazły się jednak oprócz powiatów z byłego województwa śląskiego (w tym anektowane kosztem Czechosłowacji powiaty frysztacki i czeskocieszyński) także powiaty z byłego tzw. Królestwa Kongresowego (województwa kieleckiego), można by było w tym przypadku mówić nawet o powrocie do epizodu związanego z istnieniem pruskiego Nowego Śląska z lat 1795-1806, i Galicji (województwa krakowskiego). W dwa lata później z rejencji katowickiej i opolskiej, utworzono na powrót odrębną Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien) z siedzibą jej władz w Katowicach .
| |
| To połączenie ziem górnośląskich w latach 1941-1945 okazało się tylko epizodem, chociaż w latach 1945-1950 po stronie polskiej zaakceptowano istnienie województwa zwanego śląskim (śląsko-dąbrowskim). Oprócz powiatów byłego polskiego województwa śląskiego (siedem powiatów: katowicki, tarnogórski, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, bielski i cieszyński) na zachodzie na mocy decyzji zwycięskich mocarstw powiększono je o historyczny obszar byłego niemieckiego Górnego Śląska/rejencję opolską (powiaty: na prawym brzegu Odry: bytomski, gliwicki, kluczborski, oleski, opolski i strzelecki, miasta Bytom, Gliwice, Opole i Zabrze oraz na lewym brzegu Odry, w tym w części dolnośląskie powiaty: głubczycki, grodkowski, kozielski, niemodliński, nyski, prudnicki i raciborski), co pozwalało nowym władzom posługiwać się nośnym propagandowo argumentem o przezwyciężeniu sztucznego podziału, będącego rezultatem plebiscytu z 1921 roku. Na wschodzie przyłączono obszar Zagłębia Dąbrowskiego (powiaty: będziński, zawierciański oraz Sosnowiec), które już w czasie II wojny światowej do rejencji katowickiej wcielili Niemcy, a zaakceptowanie tego faktu w 1945 roku przez władze komunistyczne nastąpiło ze względów ideologicznych. Na południu w granicach nowego województwa nie znalazło się już zajęte w 1938 roku Zaolzie, które powróciło w granice państwa czechosłowackiego. W ten sposób nowa jednostka administracyjna tylko w niewielkim stopniu odpowiadała granicom województwa śląskiego sprzed 1939 roku, ale obejmowała większość historycznego Górnego Śląska. Powierzchnia tego nowego powojennego województwo śląskiego była trzykrotnie większa niż obszar przedwojennego, łącznie 15 369 km2 powierzchni, a więc aż 5% terytorium powojennej Polski .
| |
| W latach 1950-1975 obszary górnośląskie wchodziły w skład dwóch województw: katowickiego (9,5 tys. km2) i opolskiego (9,5 tys. km2), które łącznie w 1965 roku zamieszkiwało 4,5 mln. mieszkańców (katowickie 3,5 mln, opolskie – 1 mln). To pierwsze obejmowało 14 powiatów – z tego 2 z województwa dolnośląskiego (brzeski i namysłowski) i 12 z dawnego województwa śląskiego (głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, krapkowicki, niemodliński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, raciborski i strzelecki oraz cztery miasta wydzielone: Opole, Brzeg, Nysa i Racibórz). Województwo katowickie składało się z 14 powiatów (będziński, bielsko-bialski, cieszyński, częstochowski, gliwicki, kłobucki, lubliniecki, myszkowski, pszczyński, rybnicki, tarnogórski, tyski, wodzisławski i zawierciański i 19 miast wydzielonych: Katowice, Będzin, Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Mysłowice, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze i Zawiercie). Do województwa katowickiego przyłączono nie mieszczące się w historycznych granicach Górnego Śląska powiaty z byłego zaboru rosyjskiego myszkowski, kłobucki i częstochowski .
| |
| Kolejna reforma administracyjna z 1975 roku (obowiązująca do 1997 roku) doprowadziła do jeszcze większego poszatkowania historycznej, górnośląskiej dzielnicy. Utworzono wówczas aż 4 województwa: bielskie (3,7 tys. km2) z 830 tys. mieszkańców, katowickie (6,7 tys. km2) z 3,7 mln mieszkańców, opolskie (8,5 tys. km2) z 975 tys. mieszkańców oraz w części województwa częstochowskiego (powiat oleski). Obecnie historyczny Górny Śląsk w Polsce mieści się w dwóch województwach: śląskim, które według danych z 2004 roku zamieszkuje 4742874 mieszkańców oraz w opolskim, gdzie liczba mieszkańców sięga 1065043 osób.
| |
| W Czechosłowacji po II wojnie światowej wszystkie powiaty przedwojennego Śląska Czechosłowackiego w latach 1945-1948 należały do Regionu Morawskoostrawskiego (Moravskoostravska Expozitura Zemského národniho výboru) ze stolica w Brnie. Liczba mieszkańców czechosłowackiego Śląska sięgała wówczas 876 tys. W latach 1949-1960 nastąpił podział „śląskich powiatów” w Czechosłowacji pomiędzy Kraj Ołomuński (Olomucký Kraj), gdzie znalazły się tylko dwa z nich (Bruntál, Jesenik), oraz Kraj Ostrawski (Ostravský Kraj) gdzie pozostała większość pozostałych). Po kolejnej reformie w 1960 roku na powrót, tak jak miało to miejsce juz przed wojną, cały dawny Śląsk Czechosłowacki znalazł się w granicach nowego Kraju Północnomorawskiego (Severomoravský Kraj), w którym jednak całkowicie zakłócono historyczne granice śląskich powiatów. Współcześnie, po zmianach jakie nastąpiły w latach 90-tych ubiegłego wieku dawny Śląsk Czechosłowacki tworzy większość odrębnego Kraju Morawsko-śląskiego (Moravskoslezský Kraj), który wg ostatniego spisu z 2001 roku liczy sobie 1269467 mieszkańców .
| |
|
| |
| Mieszkańcy Górnego Śląska – problem nazewnictwa
| |
| Wszyscy autorzy podkreślali zawsze, iż dla ukształtowania się odrębności Górnego Śląska, obok obiektywnych czynników, takich jak: granice naturalne i względna trwałość ukształtowanych w średniowieczu granic polityczno-administracyjnych należały także subiektywne czynniki o charakterze społeczno-kulturowym, których podstawą była z jednej strony samoświadomość Górnoślązaków jako osobnej grupy etnicznej, a z drugiej takie właśnie ich odbieranie przez otoczenie zewnętrzne. Wg Joachima Bahlckego początek kształtowania się takiej odrębności da się dostrzec juz w okresie nowożytnym, ze względu zarówno na coraz bardziej widoczną odrębność etniczną, jak i konfesyjną Górnoślązaków, która różniła ich od pozostałej części mieszkańców Śląska. Księstwa górnośląskie, jako że należały w części oprócz diecezji wrocławskiej zarówno do biskupstwa krakowskiego jak i w części do ołomunieckiego, ciążyły do Małopolski i Moraw, a nie tylko do Wrocławia. Do tego doszła szybka slawizacja i dominacja poza częścią miast górnośląskich języka polskiego. Stało się to podstawą do tworzenia odrębności górnośląskiej .
| |
| Większość jednak autorów jest jednak zgodna, że pojęcie Górnoślązak/Oberschlesier pojawia się jako kategoria etniczna dopiero w XIX wieku, oznaczając wówczas mieszkańców wschodniej części Śląska, różniących się językowo od pozostałej części Ślązaków na zachodzie. Odmienność ta wynikać miała ze stosunków etnicznych, wyznaniowych oraz coraz to bardziej widocznej nowej odmienności - ekonomicznej - związanej z burzliwą industrializacją. Nazwa Górnoślązak/Oberschlesier coraz częściej używana była w XIX wieku nie tyle dla odrębnej językowo grupy polskojęzycznych Górnoślązaków, ale wszystkich mieszkańców Górnego Śląska, a więc także i Niemców, mieszkających na tym obszarze. Wg Conradsa sami Górnoślązacy podkreślali tę różnicę (określając się jako Oberschlesier) przede wszystkim dla odróżnienia regionalnego od Dolnoślązaków (Niederschlesier), którzy z kolei zawsze używali w stosunku do siebie tylko terminu Ślązak (Schlesier) Nie miało to jednak zdaniem Conradsa jeszcze przed 1914 rokiem odniesień narodowościowych. Podkreśla on przy tym zadziwiające zjawisko, że jeszcze po 1945 roku pozostało to swoiste rozdwojenie w nazewnictwie po wypędzeniu wśród organizacji ziomkowskich, co świadczy o głębokości już tych podziałów w XX wieku .
| |
| Inaczej wyglądało odbieranie odrębności Górnoślązaków poza ich małą ojczyzną. Istotne dla kształtowania się identyfikacji narodowościowej Górnoślązaków znaczenie miały XIX wieczne reformy pruskie, tworzące społeczeństwo obywatelskie. W ten sposób coraz bardziej angażowano szersze warstwy społeczeństwa w życie państwa. Znikał dawny feudalny termin poddany, pojawił się nowy, odwołujący się do liberalnych haseł demokratycznych termin obywatel (Bürger) i wywodzące się z niego pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, którego funkcjonowanie oparte zostało na regułach działania państwa prawnego. Miejsce dotychczasowego podziału stanowego zajął podział klasowy i warstwowy, typowy dla społeczeństwa kapitalistycznego. Upowszechnienie obowiązkowego nauczania, powszechna dostępność do prasy, łatwość przemieszczania się dzięki nowym środkom komunikacji oraz nadzwyczajna społeczna mobilność w tym okresie, przyspieszały tylko narastanie tego gwałtownego procesu demokratyzacji społeczeństwa na Śląsku na przełomie XIX i XX wieku. Towarzyszy temu jednak powszechne już w XIX wieku traktowanie Górnoślązaków w kształtującym się niemieckim państwie narodowym jako obywateli różniących się od innych Niemców, co widać w opisach pochodzących z głębi Rzeszy, upowszechnionych szczególnie w okresie Ostfluchtu. W statystykach z Zagłębia Ruhry określano Górnoślązaków jednoznacznie jako Polaków. Na zachodzie to oni budowali więc obraz Górnoślązaka jako kogoś innego niż Niemiec z innych regionów i landów. Odmienność Polaków-Górnoślązaków w Rzeszy Niemieckiej przed 1914 rokiem wówczas była więc postrzegana przede wszystkim przez zewnętrznych obserwatorów i dotyczyła sfery kulturowo-cywilizacyjnej. Nie miała jeszcze wówczas odniesienia do poczucia odrębności samych Górnoślązaków. Ten proces nastąpił dopiero w wyniku industrializacji i kulturkampfu .
| |
| Na Austriackim Śląsku takie zmiany były późniejsze i nie do końca konsekwentne. Początek likwidacji feudalizmu związany był z reformami Marii Teresy i Józefa II, ale proces ten w monarchii Habsburgów toczył się jednak z o wiele większym mozołem niż w części pruskiej. Patentem z 1771 roku zapoczątkowano tylko zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie. Zniesienie feudalnych zależności nastąpiło dopiero edyktem cesarskim z 1848 roku. Również reforma miejska z 1789 roku została odwołana ze względu na wybuch rewolucji we Francji i niezdecydowanie cesarza Józefa II, ale zapowiadała ona zmiany i przekształcenia społeczne następnego stulecia w Austrii, zakończone ostatecznie przyjęciem oktrojowanej przez Franciszka Józefa I konstytucji.
| |
| W okresie międzywojennym walka o „duszę Górnoślązaka” stała się celem propagandowym. W interesującym nas kontekście postrzegania pojęcia Górnoślązak istotne jest przypisywanie wówczas po wszystkich stronach konfliktu temu pojęciu konotacji narodowościowej. Najbardziej konsekwentni była tutaj strona polska, uznającą Górnoślązaków po prostu za Polaków. Znacznie bardziej skomplikowany był ten proces po stronie niemieckiej. Opierając się na argumentach etnicznych (oddzielenia dialektu górnośląskiego od słowiańszczyzny przed ukształtowaniem się literackiego języka polskiego – stąd tzw. wasserpolnisch) oraz historycznych (pruski i niemiecki lojalizm państwowy Górnoślązaków) budowano obraz Górnoślązaków jako grupy etnicznej stanowiącej część narodu niemieckiego o nieskrystalizowanej jeszcze świadomości narodowej . Po stronie polskiej z kolei posługiwano się z kolei wspomnianym już tutaj podobnym motywem „odrodzenia narodowego: i rozpoczęcia „procesu unarodowienia” Górnoślązaków.
| |
| Również w okresie międzywojennym starano się uwiarygodnić tezę, że Górnoślązacy są grupą niemiecką, tym razem odwołując się do ideologii rasowej. W ten sposób jeszcze przed wybuchem wojny pojawiła się koncepcja włączenia do niemieckiej wspólnoty narodowościowej (Volksgemeinschaft) tzw. Ślązaków – Schlonsaken (nie posługiwano się kategorią Schlesier). Była ona efektem uznania, że zamieszkujący obszar polskiego Górnego Śląska Górnoślązacy są członkami spolonizowanej grupy Ślązaków o pochodzeniu niemieckim. By ich odróżnić od pozostałej części Ślązaków w Rzeszy – Schlesier – zaczęto ich określać tym nowym terminem – Schlonsaken. Pisał o tym 25 sierpnia 1939 roku Karl Schodrock w sposób następujący: „[...] wobec ludności Polski planuje się, by w stosunku do spolonizowanych Ślązaków [Schlesier] na obszarze pogranicza śląskiego, mianowicie na Śląsku Cieszyńskim i na wschodnim Górnym Śląsku, używać wspólnej nazwy >>Schlonsaken<<” . Walter Kuhn dokładnie sprecyzował skąd wg niego wzięła się ta nowa kategoria, odwołująca się w swojej nazwie do separatystycznych źródeł ruchu kożdoniowców: „Do określenia >>Schlonsaken<<. Pod względem historycznym, pochodzenia, cech rasowych, form kulturowych i dialektu Ślązacy czescy i Górnoślązacy są identyczni, tak samo jeżeli chodzi o rozwój polityczny do 1740 roku. Różnią się pod względem wyznania religijnego (w Cieszynie w większości protestanci, na Górnym Śląsku w przeważającej większości katolicy), a ich rozwój polityczno-narodowy po 1740 roku w rzeczywistości nastąpił dopiero od połowy ubiegłego stulecia. Te różnice nie są wystarczająco duże, żeby to wzbraniało rozciągnięcie pojęcia >>Schlonsaken<< także na Górny Śląsk. Jedyna wątpliwość polega na tym, że to pojęcie dzisiaj bez wątpienia nie jest używane na Górnym Śląsku. Jego użycie na mapie ma sens tylko wtedy, jeżeli będzie krokiem do powszechnego wprowadzenia tego określenia i naturalnie można je tylko wprowadzić w porozumieniu z placówkami na Górnym Śląsku. Uważałbym również za bardzo politycznie korzystne, jeżeli przez wspólną nazwę charakter i los obydwu tych grup, a z tym także odpowiedzialność Górnoślązaków za cieszyńskich >>Schlonsaken<< będzie podkreślona. To posłuży zarówno dzisiejszemu porządkowi politycznemu jak i możliwemu, przyszłemu. Głupie określenie >>Wasserpolak<< było znane także wcześniej na Śląsku Cieszyńskim i dopiero przed wojną zostało zastąpione jako polityczne określenie nazwą „Schlonsak<<. Dlaczego nie miało by to być możliwe i na Górnym Śląsku? Wątpliwe wydało mi się [...] mocne podkreślenie pośredniej pozycji zajmowanej przez >>Schlonsaken<<. Nie to jest dla nas rozstrzygające, ale to że chodzi o grupę, która wprawdzie pod względem pochodzenia i dialektu jest polska, ale pod względem kultury i sposobu zachowania jest niemiecka i że na wschodzie w strefach mieszanych właśnie przekonania są jedynie rozstrzygające” . Rozważania te stały się podstawą opracowania w sierpniu 1939 roku przez Volksdeutsche Mittelstelle wytycznych dla niemieckiej polityki wobec uznanych za niemieckie kilku grup etnicznych w Polsce (Ślązaków, Górnoślązaków, Mazurów i Kaszubów).
| |
| Dzisiaj rodzimi mieszkańcy Górnego Śląska stanowią mniejszość na obszarze historycznego Górnego Śląska, chociaż bardzo żywotną pod względem kulturowym. Na Śląsku czeskim w ostatnich spisach powszechnych grupa Górnoślązaków (Ślązaków/Slezan) występuje jako odrębna: w 1991 roku było to 41 tys. mieszkańców (około 4,5%), ale jednak już następny spis wykazał prawie czterokrotny spadek liczebności tej grupy (do 10,9 tys. mieszkańców). Także w polskim spisie powszechnym z 2001 roku po raz pierwszy przebadano identyfikację tej grupy, która sięgnęła ponad 170 tys. mieszkańców deklarujących narodowość śląską (niespełna 3% mieszkańców górnośląskich województw śląskiego i opolskiego).
| |
| Można byłoby stwierdzić, że trwałe ukształtowanie się dwóch państw narodowych na przełomie XIX i XX wieku, w których władza należała do narodów państwowych spowodowało na Górnym Śląsku przyspieszenie procesów integracyjnych. Górnoślązacy nie należąc ani do narodów historycznych ani państwowych, nie doświadczyli w procesie narodowotwórczym pełnej fazy językowej typowej dla Europy Środkowo-Wschodniej. Specyfika rozwoju procesu narodowościowego na Górnym Śląsku skutkowała: brakiem górnośląskich elit, Górnoślązacy pozostali grupą plebejską z etniczną odrębnością, bezkompromisowym, instrumentalnym wykorzystywaniem politycznym ich tendencji separatystycznych przez narody historyczne, zaprzepaszczeniem możliwości ukształtowania narodu górnośląskiego na przełomie XIX i XX wieku na skutek wyprzedzenia modelowej zmiany mieszczącej się w triadzie: rozwój cywilizacyjny-narodowość-naród, a więc ostatecznie ukształtowaniem po II wojnie światowej kategorii: Górnoślązak-Polak, Górnoślązak-Niemiec z licznymi socjologicznymi odmianami w tej typologizacji.
| |
| W dalszym ciągu jednak, mimo braku dzisiaj granic polityczno-administracyjnych oddzielających historyczny Górny Śląsk oraz mniejszościowego charakteru jaki stanowią Górnoślązacy na dawnym historycznym obszarze tej dzielnicy, można zauważyć zadziwiające trwanie ciągłości kulturowej tego regionu. Nie zanika ani funkcjonowanie nazwy, mimo wspomnianego braku jej użycia w oficjalnym nazewnictwie od wielu lat, ani rozpoznawanie, co najmniej w zasadniczej części, granic tego regionu. Najbardziej trwałym zaś elementem jest zachowanie odrębności kulturowej samych Górnoślązaków, mimo już wielokrotnie zapowiadanego końca istnienia tej grupy i jej pełnej integracji w organizmie któregoś z trzech państw narodowych.
| |
