Rejencja opolska

(ang. Government Region Opole,niem. Regierungsbezirk Oppeln)

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Rejencja Opolska (Regierung in Oppeln, Regierungsbezirk Oppeln) – nazwa niemieckiego urzędu istniejącego na Górnym Śląsku w latach 1816-1945, a także jednostka terytorialna obejmująca teren działania tego urzędu. Rejencja opolska była jedną z czterech rejencji (obok legnickiej, dzierżoniowskiej i wrocławskiej) utworzonych w ramach Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien).

Mapa rejencji opolskiej a jednocześnie prowincji śląskiej w 1922 roku

Rejencja Opolska. Urząd administracji państwowej.

Początki administracji pruskiej i wprowadzenie nowego ustroju na Śląsku

Początki administracji pruskiej sięgają początku XVII wieku. W 1604 roku utworzono jako organ doradczy panującego tzw. Tajną Radę (Geheim Rat), inaczej zwaną Radą Państwa (niem. Staatsrat), która w 1651 roku została przekształcona w centralną władzę administracyjną Prus. Właściwym organizatorem administracji pruskiej był król Fryderyk Wilhelm I (1713-1740). Utworzone przez niego władze administracyjne przetrwały prawie sto lat, tj. do reform Steina-Hardenberga w roku 1808. Rozporządzeniem z dnia 24 maja 1713 roku Fryderyk Wilhelm I utworzył dwa urzędy centralne: 1.Generalne Dyrektorium Finansów (niem. General-Finanz-Direktorium), którego kompetencje rozciągały się na domeny państwowe i patrymonialne, lasy, pocztę, mennicę itd. 2.Generalny Komisariat Wojny (General-Kriegs-Kommisariat), do którego kompetencji należały sprawie miejskie, podatkowe i kolonizacyjne. Nowymi władzami prowincjonalnymi były Kamery Rządowe (Amtskammer) i Kamery Wojny (Kriegskammer). Spory kompetencyjne pomiędzy Generalnym Dyrektorium Finansów a Generalnym Komisariatem Wojny spowodowały, że w 1725 roku połączono je w jeden urząd o nazwie Generalne Dyrektorium do spraw Wojny, Finansów i Domen (General Kriegs-, Finanz- und Domänen-Direktorium). Podległe mu władze prowincjonalne, dotychczas odrębnie funkcjonujące, połączono również w jeden urząd zwany Kamerami (Izbami) Wojny i Domen (Kriegs- und Domänen-Kammer). Charakterystyczne było istnienie w Prusach nie spotykanego gdzie indziej systemu administracyjnego opartego o powiaty (niem. Kreis), którymi kierowali landraci. Istniejące w tym czasie władze sądowe zwane były rejencjami. Po zajęciu Śląska przez Prusy przez Fryderyka II w 1741 roku usunięta została dotychczasowa administracja habsburska, a na jej miejsce wprowadzone zostały władze administracyjne pruskie. Nie nastąpiła jednak wówczas całkowita unifikacja Śląska z pozostałymi prowincjami Prus, gdyż nie podporządkowano go jak inne prowincje Generalnemu Dyrektorium, lecz utworzono dla Śląska urząd specjalnego ministra (Minister Śląska) podległego bezpośrednio królowi. Tytułowano go : dirigirender Minister in Schlesien. Odrębność ta utrzymała się do początku XIX wieku. Bezpośrednio po zajęciu Śląska władzę sprawował tu komisariat wojenny, jednak już zarządzeniem królewskim z 25 listopada 1741 roku utworzono na terenie Śląska dwie Kamery Wojny i Domen, jedną z siedzibą w Głogowie dla części Dolny Śląska Dolnego]], a drugą z siedzibą we Wrocławiu dla pozostałej części Śląska Dolnego i całego pruskiego Śląska Górnego. Utworzono wówczas również trzy obwody sądowe z władzami naczelnymi we Wrocławiu, Głogowie i Opolu (ten ostatni przeniesiono wówczas do Brzegu). Kamery Wojny i Domen były przede wszystkim władzą wojskową i skarbową. Zajmowały się m. in. sprawami przemarszu i kwaterunku wojska. Do kamer spływały dochody z domen państwowych, lasów, ceł, gospodarki solnej i górniczej. Kamery wykonywały nadzór w sprawach podatku i akcyzy, handlu, przemysłu, rzemiosła, związków i Żydów, a także sprawowały kontrolę nad zarządami miast akcyzowych (z których w zasadzie wszystkie były miastami królewskimi), do Kamer należały kompetencje policyjne i orzecznictwo administracyjne. Kamery Wojny i Domen podzielone były na departamenty o zasięgu terytorialnym (w Kamerze głogowskiej 3, we wrocławskiej 7), którymi kierowali tzw. radcy wojenno-podatkowi (niem. Kriegs- und Steuerräte). Ich kompetencje były szerokie i z biegiem lat jeszcze wzrastały. Sprawowali oni bezpośredni nadzór nad miastami akcyzowymi, których było 131 (33 miasta nieakcyzowe podlegały landratom). Teren Górnego Śląska należał do VI i VII departamentu Kamery, którymi kierowali radcy wojenno-podatkowi w Raciborzu (potem w Prudniku) i w Tarnowskich Górach.

Reorganizacja pruskiej administracji państwowej wskutek reform Steina-Hardenberga. Utworzenie Rejencji opolskiej

W wyniku klęski Prus w walce z wojskami napoleońskimi pod Jeną i Auerstädt w 1806 roku postanowiono przeprowadzić gruntowną reformę administracji kraju. Spowodowała ona, że w 1808 roku Śląsk utracił swoje odrębne stanowisko i został zrównany z innymi prowincjami Prus. Dotychczasowy urząd specjalnego ministra dla Śląska został przekształcony w urząd nadprezydenta Prowincji Śląskiej. Równocześnie przystąpiono do reorganizacji Kamer Wojny i Domen, które przemianowano ustawą z dnia 26 grudnia 1808 roku na rejencje. Na duże trudności natrafiono podczas reorganizacji Kamery głogowskiej, gdyż w czasie tym Głogów znajdował się w rękach francuskich. Postanowiono więc na okres realizacji reformy przenieść urząd ten do Legnicy. Przeniesienie to, traktowane jako przejściowe, okazało się jednak, mimo sprzeciwu głogowian, trwałe, gdyż siedzibą rejencji pozostała Legnica. Rejencja legnicka rozpoczęła swoją działalność 4 kwietnia 1809 roku, natomiast rejencja wrocławska pół roku później, tj. 23 września 1809 roku. Ze względu na to, że rejencja wrocławska obejmowała swoim zasięgiem również Śląsk Górny już wtedy słychać było głosy, że należy utworzyć jeszcze jedną rejencję dla Górnego Śląska, jednak z powodów oszczędnościowych musiano z realizacją tego na razie się wstrzymać. Już w tym okresie słychać było głosy o wyjątkowości obszaru nad górną Odrą. Nadprezydent Prowincji Śląskiej Carl Georg von Massow argumentował w memoriale z maja 1810 roku, że Górny Śląsk różni się od Dolnego tak bardzo swoimi produktami, zajęciami ludności, językiem, charakterem mieszkańców, kondycją chłopów, w części również religią, że obydwa regiony wymagają całkowitego rozdziału administracji. Memoriał ten wywołał niemałe poruszenie w Berlinie, i poskutkował (również pod wrażeniem powstania chłopskiego na Górnym Śląsku) powołaniem w końcu 1811 roku Johanna Augusta Sacka w celu opracowania projektu nowego urzędu rejencyjnego. Sack krytykował władze we Wrocławiu za zaniedbania względem Górnego Śląska i obwiniał o zapóźnienie cywilizacyjnego Górnego Śląska. Rozwiązaniem tych problemów miało być zdaniem Sacka usamodzielnienie administracyjne tego regionu oraz wprowadzenie tutaj francuskiego systemu departamentów, ten ostatni postulat został jednak od razu odrzucony przez monarchę nie chcącego wyjątków od ogólnie przyjętego systemu administracyjnego. Sack postulował również utworzenie odrębnej rejencji dla Zagłębia Sudeckiego. Te przemyślenia Sacka miały wpływ na kierunek dalszych działań, które były możliwe dopiero po ostatecznym pokonaniu Napoleona w 1815 roku. Po Kongresie Wiedeńskim powstała dodatkowo kwestia ujednolicenia administracji na terenach nie należących wcześniej do Prus (Wielkie Księstwo Poznańskie, część Saksonii z Górnymi i Dolnymi Łużycami). Podstawą do rozwiązania tego problemu, jak również uproszczenia i zwiększenia efektywności pozostałej części administracji, m. in. poprzez powstanie odrębnej rejencji dla Górnego Śląska, stało się wydanie 30 kwietnia 1815 roku "Zarządzenia o polepszeniu utworzonych urzędów prowincjonalnych" (Verordnung über die verbesserte Einrichtung der Provinzialbehörden). Zarządzenie to mówiło o podziale Prowincji Śląskiej na cztery okręgi rejencyjne: na Górnym Śląsku w Opolu, na Śląsku Środkowym we Wrocławiu, na Dolnym Śląsku w Legnicy i tzw. rejencji górskiej w Dzierżoniowie. Ich granice, a także podział na powiaty musiały zostać dopiero ustalone na drodze mozolnych i często trudnych negocjacji. Zgodnie z instrukcją z 3 lipca 1815 roku postanowiono nie zmieniać znacznie starych granic powiatów, jednocześnie starając się je utrzymać w wielkości od 20 do 36 tysięcy mieszkańców. Organizacją rejencji mieli zająć się specjalni komisarze. Dla Górnego Śląska stanowisko to dzierżył Heinrich Fabian hrabia von Reichenbach, wiceprezydent rejencji wrocławskiej, późniejszy pierwszy prezydent rejencji opolskiej. Wkrótce powstał spór o przyszłą siedzibę władz rejencyjnych. Oprócz Opola w grę wchodziły tutaj Gliwice, Racibórz oraz Brzeg, dotychczasowa siedziba Wyższego Sądu Krajowego (Oberlandesgericht). Dopiero w listopadzie 1815 roku odgórną decyzją królewską zdecydowano o wyborze Opola jako stolicy rejencji. Formalne ukonstytuowanie się nowej rejencji nastąpiło 1 maja 1816 roku.

Gazeta urzędowa rejencji opolskiej ukazująca się od 1816 roku

Zmiany struktury wewnętrznej urzędu Rejencji opolskiej w wiekach XIX i XX

Pierwotnie, w 1808 roku w ręku władz rejencyjnych skupiona była cała władza administracyjna, poza władzą sądowniczą przekazaną sądom krajowym, sprawami wojskowymi, monetarnymi i bankami. Rejencja była władzą kolegialną, na której czele stał prezydent. Obok niego w jej skład wchodzili dyrektorzy będący przewodniczącymi poszczególnych deputacji rejencyjnych oraz radcy rejencyjni. Spośród tych ostatnich część miała funkcje podzielone merytorycznie: radcy konsystorialni i szkolni. Rejencje dzieliły się na cztery bądź pięć deputacji: policyjną, wyznań i oświecenia publicznego, finansów i wojskową. Rejencja jako plenum działała tylko w sprawach ogólnych i szczególnie ważnych oraz dotyczących spraw wyodrębnionych łącznie dla deputacji. Po reformach z 1815 roku zakres uprawnień rejencji uległ zwężeniu: sprawy duchowne, szkolne i medyczne przekazano odrębnym urzędom. Administracja w zakresie podatków pośrednich została przekazana utworzonej specjalnej dyrekcji podatkowej. Deputacje zostały zniesione, a na ich miejsce utworzono dwa wydziały z dyrektorami na czele. Pierwszy z nich zajmował się sprawami należącymi do ministrów spraw zagranicznych, wojskowych i wewnętrznych, drugi natomiast odpowiadał za sprawy finansów, rzemiosła, handlu i budowlane. W 1825 roku zwiększono liczbę wydziałów rejencji do czterech (spraw wewnętrznych, spraw kościelnych i szkolnych, podatków bezpośrednich, domen i lasów oraz podatków pośrednich), przy czym w rejencjach w prowincji śląskiej ostatni wydział istniał jedynie przez dwa lata do momentu utworzenia Dyrekcji Podatkowej Prowincji Śląskiej we Wrocławiu (Provinzial-Steuer-Deputation). Na czele wydziałów stali nie dyrektorzy, lecz wyżsi radcy rejencyjni.

Schemat organizacyjny rejencji opolskiej w latach 1815-1825

Schemat organizacyjny rejencji opolskiej w latach 1827-1883

Podział rejencji opolskiej na trzy wydziały był nadzwyczaj trwały: utrzymał się do 1945 roku. W latach 1883-1935 Wydział I Wewnętrzny (Abteilung des Innern) zmienił nazwę na Wydział Prezydialny (Präsidial-Abteilung), zaś od 1935 roku nazywał się Wydziałem Ogólnym (Allgemeine Abteilung). Zajmował się on następującymi sprawami:

a. sprawy ogólnej administracji okręgu, sprawy wewnętrzno-polityczne, ogólny zarząd policyjny, nadzór nad policją, sprawy policji ochronnej, żandarmerii, policji komunikacyjnej, drogowej, budowlanej, straży ogniowej itp.
b. sprawy komunalne jak sprawy personalne urzędników komunalnych, wybory komunalne, zmiany granic i powiatów, zmiany nazw miejscowości.
c. sprawy stowarzyszeń, korporacji, związków, fundacje i legaty, sprawy Żydów i dysydentów.
d. sprawy stanu cywilnego, zmiana nazwisk, nazwiska mieszane
e. sprawy zdrowia publicznego – nadzór nad aptekami, sprawy sanitarne, zwalczanie zaraz i chorób zakaźnych, szczepienia ochronne, zwalczanie alkoholizmu, nadzór nad zakładami kuracyjnymi (sanatoria, prewentoria), szkolnictwo fachowe w zakresie spraw zdrowia
f. sprawy weterynaryjne
g. sprawy komunikacyjne, budowa linii kolejowych, dworców, dróg, autostrad i mostów
h. sprawy narodowościowe: przynależność państwowa, sprawy graniczne i paszportowe, emigracja, sprawy cudzoziemców
i. sprawy handlu, rzemiosła i przemysłu, ubezpieczenia nie podlegające urzędowi ubezpieczeń, pośrednictwo pracy, ubezpieczenia bezrobotnych, kontrola miar i cen, ochrona pracy, strajki, wypoczynek, sprawy wynikające z prawa pracowniczego, szkolnictwo zawodowe
j. sprawy gospodarki rolnej i wodnej jak rolnictwo, łowiectwo, szkoły rolnicze, melioracje, regulacja rzek, pomiary stanu wód, kanalizacja, spółki i towarzystwa wodne
k. sprawy opieki społecznej – opieka nad inwalidami, wsparcia dla emerytów, opieka nad młodzieżą
l. sprawy budownictwa nadziemnego, zarząd nieruchomości państwowych, ochrona zabytków, wykopaliska itp.
m. gospodarka mieszkaniowa i budownictwo mieszkaniowe

Po pierwszej wojnie światowej przeszły do kompetencji Wydziału I wydzielone z Wydziału II sprawy katastralne, nadzór nad podatkami przemysłowymi, sprawy kas powiatowych.

W latach 30. zakres I Wydziału rozszerzono o: sprawy ochrony przeciwlotniczej, sprawy związane z dodatkami za pracę we wschodnich prowincjach Prus (Ostbeihilfe), sprawy przejęte po dawnym urzędzie obrachunkowym przy rejencji (Rechnungsamt), sprawy nowoutworzonej w ramach I Wydziału Rady Kontroli Gmin (Gemeindeprüfungsrat) oraz niektóre sprawy Wydziału Okręgowego (Bezirkausschuss), przekształconego w Okręgowy Sąd Administracyjny. Natomiast z Wydziału I wydzielono sprawy gospodarki rolnej i wodnej i przydzielono je Wydziałowi III.

Wydział II dla spraw Kościołów i Szkół (Abteilung für Kirchen und Schulwesen) W zakresie spraw kościelnych, po przekazaniu zarządu majątkiem kościelnym władzom Kościoła katolickiego i ewangelickiego, rejencjom pozostało zarządzanie patronatami, nadzór nad prowadzeniem ksiąg kościelnych, udział w tworzeniu nowych parafii, sprawy cmentarzy, sprawy budowlane. W zakresie spraw szkolnych do kompetencji II Wydziału należały sprawy szkół powszechnych, szkół średnich, szkół prywatnych, wyznaniowych, sprawy szkół dla dzieci upośledzonych, przedszkola, sprawy personalne nauczycieli, ich dokształcanie. Szkoły wyższe i seminaria nauczycielskie podlegały specjalnemu Szkolnemu Kolegium Prowincjonalnemu (Provinzialschulkollegium). W roku 1935 sprawy szkół zawodowych przeniesiono z Wydziału I do Wydziału II.

Wydział III: Domen i Lasów (Abteilung für Domänen und Forsten), w latach 1825-1919 zwany Wydziałem dla spraw Podatków Bezpośrednich, zaś od 1935 r. Wydziałem Rolnym (Landwirtschaftliche Abteilung). Do jego kompetencji należał zarząd podatkami bezpośrednimi (przemysłowymi i dochodowymi), administracja katastralna, sprawy kas powiatowych oraz zarząd domenami i lasami. Po pierwszej wojnie światowej Zarząd Podatków Bezpośrednich w ramach Wydziału III został zlikwidowany, a jego sprawy przekazano przez Rejencję nowoutworzonym władzom skarbowym Rzeszy (Reichsfinanzbehörde). Sprawy katastralne, sprawy podatków rzemieślniczych oraz sprawy kas powiatowych przeszły do kompetencji Wydziału I. W roku 1935 Wydział III przeniesiono do Wydziału Rolnego, wydzielając z niego równocześnie Zarząd Lasów. Od tego czasu do kompetencji Wydziału III należał jedynie Zarząd Domen oraz od roku 1935 – sprawy rolne i wodne, wyłączone z Wydziału I.

Do personelu rejencji obok prezydenta i kierowników wydziałów (którymi byli do 1825 roku dyrektorzy, a od tego roku wyżsi radcy rejencyjni) należeli również radcy rejencyjni, radcy techniczni (medyczni, budowlani, weterynaryjni, szkolni, kasowi itd. oraz asesorzy). Wszyscy oni byli tzw. członkami rejencji. W latach 1815-1883 wszystkie wydziały rejencji działały w sposób kolegialny, tzn. sprawy załatwiano na posiedzeniach członków kolegium, a nie samodzielnie przez prezydenta. Posiedzenia odbywały się bądź jako plenarne, w których brali udział członkowie wszystkich wydziałów, bądź też były to posiedzenia jednego wydziału. Uchwały zapadały zwykle większością głosów, jednakże prezydentowi przysługiwało prawo zawieszenia uchwały i powzięcia decyzji według własnego uznania, za którą ponosił sam pełną odpowiedzialność. Plenum rejencji składało się z prezydenta jako przewodniczącego, wyższych radców rejencyjnych i radców rejencyjnych i asesorów. Wszyscy oni mieli pełne prawo głosu, z tym, że radcy techniczni tylko w sprawach dotyczących wydziału, w którym pracowali zaś asesorzy tylko w zakresie przydzielonych im spraw. Na zaproszenie prezydenta w posiedzeniach plenarnych mogli brać udział landraci. Na posiedzeniach kolegium omawiano wszystkie ważniejsze sprawy, m. in. budżety, sprawozdania do ministerstw, rozporządzenia władz zwierzchnich, zarządzenia wewnętrzne itp. Prezydent i kierownicy wydziałów tworzyli prezydium, do którego kompetencji należało mianowanie i zwalnianie członków kolegium i niższych urzędników, podział czynności między nimi, nadzór nad ich pracą, nadzór nad Główną Kasą Rejencji, udzielanie urlopów, kontrola podległych urzędów, przygotowywanie materiałów na obrady Kolegium itp. Na skutek przyjęcia pruskiej ustawy o administracji krajowej (Landesverwaltungsgesetz) w 1883 roku zniesiono system kolegialny I Wydziału Wewnętrznego, a zakres jego działania przeniesiono pod bezpośredni nadzór prezydenta. Od tego czasu Wydział I zwano Wydziałem Prezydialnym. Reformy te nie dotyczyły Wydziału II i III, które pozostały kolegialne do 1935 roku. Prezydent rejencji był mianowany przez króla, a od 1918 roku przez pruską Radę Ministrów (Preußische Ministerrat).

Opolski okręg rejencyjny. Jednostka administracyjna.

Struktura opolskiego okręgu rejencyjnego w okresie monarchii Hohenzollernów

Opolski okręg rejencyjny z kilku względów był w ramach prowincji śląskiej wyjątkowy. Był jedynym okręgiem, w którym pomiędzy 1816 a 1918 rokiem notowano spadek liczby ludności (od 1846 do 1849 roku liczba ludności spadła o ponad 21000 osób z powodu tyfusu głodowego, który rozprzestrzeniał się w latach 1847/48 zwłaszcza w powiecie rybnickim i pszczyńskim. Jeszcze w 1837 roku rejencja opolska była najmniejsza ze wszystkich śląskich rejencji, natomiast w 1895 roku należała już do największych pod względem liczby ludności. W 1849 roku mieszkało tutaj 31,5% ludności Śląska , w 1910 roku natomiast już 42,3%. Poniższa tabela pokazuje jak szybko zmieniała się liczba ludności w rejencji opolskiej od połowy XIX wieku.

Źródło: Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1945. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, red. G. Heinrich, F.-W. Henning, K. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992, s. 890.

Rejencję opolską zamieszkiwała ludność głównie katolicka (90,6% ogółu liczby ludności w 1910 roku). Ewangelicy stanowili wówczas 8,5%, a Żydzi jedynie 0,8% ogółu mieszkańców rejencji.

Ludność rejencji opolskiej według deklarowanego języka ojczystego w spisie powszechnym w 1910 roku.png (Autor: IBR)

W momencie ukonstytuowania się rejencji opolskiej w 1816 roku w skład okręgu rejencyjnego weszły następujące powiaty: bytomski, głubczycki, grodkowski, kozielski, lubliniecki, niemodliński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, pszczyński, raciborski, toszecko-gliwicki. Struktura opolskiego okręgu rejencyjnego uległa w okresie monarchii Hohenzollernów zaledwie kilku zmianom. Włączony w granice rejencji opolskiej powiat kluczborski próbował przeforsować swoje pozostanie w rejencji wrocławskiej, co mu się przejściowo w latach 1816-1820 udało, ostatecznie jednak został przyłączony do rejencji opolskiej. Od 1816 roku rejencje miały zająć się nowym podziałem powiatów, czego na Górnym Śląsku ostatecznie dokonano dnia 1 stycznia 1818 roku. Z 15 istniejących w rejencji opolskiej powiatów jeden (rybnicki) został utworzony, co nastąpiło w wyniku pomniejszenia powiatów: pszczyńskiego, raciborskiego, głubczyckiego i toszecko-gliwickiego. Planowano skasować powiat niemodliński, jednak wskutek oporu stanów nie udało się tego przeprowadzić. Dokonano kilku nieznacznych korekt granic powiatów, scentralizowano również urzędy w stolicach powiatów. Po ustaleniu się w 1820 roku ostatecznego podziału rejencji na powiaty następna zmiana administracyjna nastąpiła 27 marca 1873 roku kiedy to król Prus Wilhelm I podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery powiaty ziemskie: bytomski, katowicki, tarnogórski i zabrski. W kolejnych latach następujące miasta leżące w rejencji opolskiej zostały powiatami miejskimi (Stadtkreise): Bytom (1890), Gliwice (1897), Królewska Huta (1898), Katowice (1899), Racibórz (1903) i Nysa (1911). Pod koniec istnienia II Cesarstwa Niemieckiego w opolskim okręgu rejencyjnym istniały następujące powiaty:

bytomski miejski (Beuthen-Stadt)
bytomski ziemski (Beuthen-Land)
gliwicki miejski (Gleiwitz-Stadt)
głubczycki (Leobschütz)
grodkowski (Grottkau)
katowicki miejski (Kattowitz-Stadt)
katowicki ziemski (Kattowitz-Land)
kluczborski (Kreuzburg)
kozielski (Cosel)
królewskohucki miejski (Königshütte-Stadt)
lubliniecki (Lublinitz)
niemodliński (Falkenberg)
nyski miejski (Neisse-Stadt)
nyski ziemski (Neisse-Land)
oleski (Rosenberg)
opolski miejski (Oppeln-Stadt)
opolski ziemski (Oppeln-Land)
prudnicki (Neustadt O/S)
pszczyński (Pless)
raciborski miejski (Ratibor-Stadt)
raciborski ziemski (Ratibor-Land)
rybnicki (Rybnik)
tarnogórski (Tarnowitz)
toszecko-gliwicki (Tost-Gleiwitz)
zabrski (Zabrze, Hindenburg)

Zmiany administracyjne w Republice Weimarskiej i w III Rzeszy

Największe zmiany dla rejencji opolskiej w wyniku których została ona podniesiona do rangi Prowincji Górnośląskiej nastąpiły po zakończeniu I wojny światowej. Początkowe dążenia do utworzenia na Górnym Śląsku odrębnej prowincji w ramach Niemiec, wysuwane przez Katolicką Partię Ludową (Katholische Volkspartei) trafiały na twardy opór zarówno w Berlinie jak i we Wrocławiu. Starosta krajowy i były landrat lubliniecki Georg von Thaer podkreślał, że podział Prowincji Śląskiej jest nie tylko wbrew tradycjom historycznym, ale doprowadzi również do zerwania jedności gospodarczej i obu stronom przyniesie znaczne niekorzyści. Aby osłabić górnośląskie dążenia do uzyskania autonomii niektóre partie, takie jak Niemiecko-narodowa Partia Ludowa (Deutschnationale Volkspartei) i Niemiecka Partia Demokratyczna (Deutsche Demokratische Partei) głosowały w Pruskim Zgromadzeniu Krajowym (Preußische Landesversammlung) 14 października 1919 roku za projektem Katolickiej Partii Ludowej. 8 listopada 1919 roku ogłoszono, że Prusy otrzymują nową prowincję górnośląską, która po odpadnięciu terenów przyznanych w wyniku traktatu wersalskiego Czechosłowacji (tzw. Kraik Hulczyński) i w wyniku plebiscytu Polsce, obejmowała obszar 9708 km2, a zamieszkiwało ją zaledwie 1,37 miliona mieszkańców, co czyniło ją drugą najmniejszą prowincją w Niemczech po tzw. Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej. Fakt, że do rangi prowincji podniesiono wówczas rejencję opolską powodował, że powstała unia personalna pomiędzy stanowiskiem prezydenta rejencji, a nadprezydentem prowincji górnośląskiej. W okresie Republiki Weimarskiej jedynym samodzielnym prezydentem rejencji opolskiej, który nie był nadprezydentem prowincji był Roland Brauweiler, w 1925 roku przeniesiony na tę samą funkcję do Malborka. 5 stycznia 1927 roku ustanowiono w prowincji górnośląskiej nowy podział na powiaty, który był konsekwencją przyznania Polsce części Górnego Śląska w wyniku plebiscytu. Pozostałe przy Niemczech powiaty szczątkowe (Restkreise) bytomski i tarnogórski wraz z częścią powiatu zabrskiego połączono w Powiat bytomsko-tarnogórski, resztę powiatu lublinieckiego natomiast z częścią powiatów: oleskiego, strzeleckiego i opolskiego połączono w Powiat dobrodzieński. Fragment powiatu rybnickiego podzielono pomiędzy powiaty: toszecko-gliwicki i raciborski. Dalsze zmiany administracyjne w obrębie rejencji opolskiej (Prowincji Górnośląskiej) nastąpiły 1 kwietnia 1938 roku. Połączono wówczas prowincje: górno- i dolnośląską w jedną prowincję śląską, co odpowiadało sytuacji sprzed 1919 roku. W tym samym roku należący do rejencji opolskiej do 1920 roku tzw. Kraik Hulczyński włączono z powrotem w granice Rzeszy, pod administrację Kraju Sudeckiego (Sudetenland). Już po rozpoczęciu II wojny światowej, 22 listopada 1939 roku Kraik Hulczyński został z powrotem przyłączony do powiatu raciborskiego. Po wybuchu wojny wojsko niemieckie zajęło część rejencji opolskiej, która przypadła Polsce w 1922 roku. 5 września 1939 roku utworzono administrację cywilną na tym obszarze z siedzibą w Katowicach. 8 października tego roku powstała nowa rejencja katowicka (Regierungsbezirk Kattowitz), do której oprócz ziem rejencji opolskiej utraconych na rzecz Polski w 1922 roku weszło Zaolzie oraz tereny wcześniej ze Śląskiem niezwiązane a należące przed wojną do województwa krakowskiego i kieleckiego. Do nowo utworzonej rejencji przyłączono też część powiatów wchodzących w latach 1922-1939 w skład rejencji opolskiej (powiat bytomsko-tarnogórski, toszecko-gliwicki, powiaty miejskie: bytomski, gliwicki, zabrski). W drugą stronę, to znaczy z ziem byłego województwa śląskiego do rejencji opolskiej przyłączono powiat lubliniecki, natomiast z terenów nieśląskich, a zajętych przez armię niemiecką powiaty: Blachownia i Zawiercie. Dalsze zmiany administracyjne nastąpiły 18 stycznia 1941 roku, kiedy to dotychczas istniejąca Prowincja Śląska, obejmująca cztery okręgi rejencyjne (legnicki, wrocławski, opolski i katowicki) oddzielona została na nowo, jak w 1919 roku, na dwie prowincje: dolnośląską z siedzibą we Wrocławiu (rejencje legnicka i wrocławska) i górnośląską z siedzibą w Katowicach (rejencje opolska i katowicka). W tym samym 1941 roku, w maju, zmieniono polskobrzmiące nazwy miast powiatowych w rejencji opolskiej: Blachownia na Blachstädt, Lublinitz (Lubliniec) na Loben, Zawiercie na Warthenau. W czerwcu tego roku połączono powiaty: dobrodzieński i lubliniecki w jeden powiat „Loben” z siedzibą landrata w Lublińcu. Ostateczny podział powiatów rejencji opolskiej kształtował się następująco (lata 1941-1945):

Blachownia (Blachstädt)
Głubczyce (Leobschütz)
Grodków (Grottkau)
Kluczbork (Kreuzburg O.S.)
Koźle (Cosel)
Lubliniec (Loben)
Niemodlin (Falkenberg O.S.)
Nysa-powiat miejski (Neisse-Stadt)
Nysa-powiat ziemski (Neisse-Land)
Olesno (Rosenberg O.S.)
Opole-powiat miejski (Oppeln-Stadt)
Opole-powiat ziemski (Oppeln-Land)
Racibórz-powiat miejski (Ratibor-Stadt)
Racibórz-powiat ziemski (Ratibor-Land)
Strzelce Opolskie (Groß-Strehlitz)
Zawiercie (Warthenau)

Prezydenci rejencji opolskiej

1816-1820 Karl Heinrich Fabian Graf von Reichenbach
1823-1835 Theodor Gottlieb von Hippel
1835-1858 Erdmann Graf von Pückler-Limburg
1858-1871 Georg von Viebahn
1871-1877 Robert Eduard von Hagemeister
1878-1881 Friedrich Karl August Ludwig Konstantin von Quadt und Hüchtenbrück
1881-1886 Robert Graf von Zedlitz-Trützschler
1886-1888 Traugott Adalbert Ernst Graf von Baudissin
1888-1898 Joseph von Bitter
1898-1900 Friedrich Ludwig von Moltke
1900 Hans Franz Max von Pohl
1901-1907 Ernst Holtz
1908-1915 Friedrich Ernst von Schwerin
1916-1917 Oskar Gustav Rudolf Hergt
1917-1919 Walther von Miquel
1919-1921 Joseph Bitta
1921-1923 Roland Brauweiler
1923-1929 Alfons Proske
1929-1933 Hans Lukaschek
1933-1940 Artur Schmidt
1941-1944 Albrecht Schmelt
1944-1945 Herbert Mehlhorn

Bibliografia

Źródła archiwalne:

Archiwum Państwowe w Opolu, zespół 1191 Rejencja Opolska.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół 170 Naczelne Prezydium Prowincji Śląskiej we Wrocławiu.
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie, zespół I. HA Rep. 77 Ministerium des Innern

Źródła drukowane:

Erneuerte Bau-Polizei-Gesetze und Verordnungen fur die Stadte im Departement der Koniglich-preussisch-oberschlesischen Regierung zu Oppeln, Oppeln 1817.
Erster Nachtrag zu den Schul-Verordnungen der koniglichen Regierung zu Oppeln / nach amtlichen Quellen zusammengestellt von Eduard Kupfer, Breslau 1896.
Instruktion zur Geschäftsführung der Regierungen vom 23. Oktober 1817, „Preußische Gesetzsammlung“ 18 17, s. 248-288.
Jetzt geltenden polizeilichen Straf-Verordnungen im Bezirke der Koniglichen Regierung zu Oppeln / zsgest. von L. Sack, Oppeln 1850.
Landesverwaltungsgesetz vom 30. Juli 1883, „Preußische Gesetzsammlung“ 1883, s. 195-236.
Schul-Verordnungen der koniglichen Regierung zu Oppeln / nach amtlichen Quellen zusammengestellt von Eduard Kupfer, Breslau 1892.
Statistisch-topographische Uebersicht des Departements der Koniglichen Preussischen Regierung zu Oppeln in Schlesien, Oppeln 1819.
Verordnung über die verbesserte Einrichtung der Provinzialbehörden vom 30. April 1815, „Preußische Gesetzsammlung“ 1815, s. 85-92.

Literatura:

Grundriss der deutschen Verwaltungsgeschichte. Reihe A: Preussen, Band 4: Schlesien, red. D. Stuttgen, H. Neubach, W. Hubatsch, Marburg 1976.
Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1945. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, red. G. Heinrich, F.-W. Henning, K. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
J. Ziekursch, Zur Charakteristik der schlesischen Steuerräte (1742-1809), „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 43, 1909, s. 131-182