Święto Ciulimu - Czulentu w Lelowie

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Autor: dr Daniel Bakota, dr Arkadiusz Płomiński

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
TOM: 11 (2024)

Lelów

Pierwsza wzmianka o Lelowie, zawarta w bulli papieża Celestyna III, pochodzi z 1193 r. W dokumencie wspomniano o organizowanych w Lelowie targach i karczmie[1]. W 1340 r. Lelów, obejmujący wzniesiony w XIII w. zamek i osadę handlową, został ulokowany na prawie magdeburskim. Miasto było jednym z 28 ośrodków miejskich ufortyfikowanych przez Kazimierza Wielkiego. Nabyte w XIV w. prawa miejskie, Lelów utracił ostatecznie w 1869 r.[2] W dniu 4 września 1939 r. do Lelowa wkroczyli Niemcy i pozbawili życia 16 mieszkańców, zburzyli synagogę i spalili kościół parafialny. W latach 1945-1950 Lelów położony był w województwie kieleckim. Od 1950 do 1975 r. należał do województwa katowickiego, a w latach 1975-1998 do województwa częstochowskiego. Obecnie (od 1999 r.) położony jest w powiecie częstochowskim (województwo śląskie)[3].

Żydzi w Lelowie

Pierwsze informacje o obecności Żydów w Lelowie pochodzą z końca XVI w. Przywileje (starościńskie i królewskie), które uzyskiwali, powodowały wzrost ich liczebność na terenie Lelowa. W XVII i XVIII w. społeczność żydowska w Lelowie uzyskała przywileje od następujących władców: Władysława IV (1633 r.), Jana Kazimierza (1649 r.), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669 r.), Jana III Sobieskiego (1695 r.) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (1766 r.). W Lelowie mieściła się siedziba rabina i kahału (gminy)[4]. Lelów wśród Żydów stał się znany w XVIII w. za sprawą Dawida Bidermana. Założył on dynastię chasydzką, która opierała się na judaizmie i kabale. Uczynił tym samym Lelów jednym z ośrodków chasydyzmu[5]. Dawid Biderman zmarł w 1814 r. Pochowano go na lelowskim kirkucie[6]. Od tego momentu jego grób stał się miejscem odwiedzin tysięcy Żydów, zwłaszcza w rocznicę śmierci[7]. Cmentarz żydowski w centrum Lelowa został po II wojnie światowej zlikwidowany, a na jego miejscu wzniesiono pawilon handlowy. Szczątki cadyka Dawida Bidermana, z inicjatywy Fundacji Rodziny Nissenbaumów, odnaleziono dopiero w 1988 r. Autentyczność szczątków pochowanego cadyka potwierdzono na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie[8]. Jego grób mieści się w wydzielonej części pawilonu handlowego przy ul. Ogrodowej i stanowi cel pielgrzymek społeczności żydowskiej z całego świata[9].

Czulent i Ciulim

Tradycja przygotowywania żydowskiego czulentu wiązała się z szabatem, podczas którego Żydzi nie wykonywali codziennych prac. Na okres świętowania zlecali je innym osobom, nie będącym pochodzenia żydowskiego, które przejmowały obowiązki domowników[10]. Składnikami czulentu, który przygotowywano przed szabatem (w piątek), były m.in.: mięso wołowe, ziemniaki, fasola, kasza jęczmienna, czosnek, cebula, tłuszcz gęsi, sól i pieprz. Wypiekano go w piecach chlebowych. Natomiast własną potrawę, która sposobem przygotowania przypominała chasydzką, stworzyli mieszkańcy Lelowa. Był to ciulim, który powstawał przede wszystkim na bazie ziemniaków, żeberek wieprzowych, cebuli, smalcu i określonych przypraw (głównie pieprz i sól). Potrawę tą lelowianie spożywali podczas świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Z pieca wyjmowali ją bezpośrednio przed spożyciem, tuż po powrocie z kościoła. Zwyczaj ten miał świadczyć o dużej pobożności[11].

Obchody święta

Święto Ciulimu - Czulentu organizowane jest od 2003 r. (w ostatni bądź przedostatni weekend sierpnia)[12]. Inicjatorem był Jerzy Szydłowski, ówczesny wójt Gminy Lelów[13], a pierwsze obchody Święta miały miejsce w Gminnym Ośrodku Kultury (GOK) w Lelowie. Było to spotkanie zamknięte, w którym uczestniczył Samorząd Gminy Lelów oraz stanowiąca większość - społeczność żydowska[14]. Uroczystości rozpoczęły się od wspólnego zapalenia menory[15] (zwyczaj ten powtarzano też w kolejnych latach). Obchody I Święta Ciulimu - Czulentu, w których uczestniczyło 120 osób, połączono z występem zespołu klezmerskiego z Krakowa oraz szkolnych zespołów m.in. z Lelowa i Częstochowy. Po zakończeniu części artystycznej był czas na degustacje wielu potraw, w tym m.in. lelowskiego ciulimu i żydowskiego czulentu[16]. Początkowo impreza miała charakter kameralny, a obecnie ma zasięg ogólnokrajowy, a nawet międzynarodowy. Pod koniec drugiej połowy I dekady XXI w. Lelów podczas Święta odwiedzało w granicach 5-6 tys. osób. Z kolei w następnych latach do Lelowa rokrocznie przybywało nawet 10 tys. osób[17].  Obecnie wydarzenie to ma ogromne znaczenie dla lokalnej społeczności. Dzięki festiwalowi zwiększa się świadomość i zainteresowanie kulturą żydowską oraz historią Lelowa.

W latach 2003-2005 impreza ta była jednodniowa. Odbywała się w niedzielę. W 2006 r., ze względu na coraz większą liczbę uczestników, chcących poznać kulturę żydowską, formułę imprezy zmieniono na dwudniową (sobota - niedziela). Pierwszy dzień festiwalu był dniem kultury polskiej, a drugi - żydowskiej. Od 2013 r. jest to Święto trzydniowe (piątek - niedziela)[18]. W okresie pandemicznym (2020 r.) festiwal został odwołany. W 2021 r. impreza została zorganizowana w formule dwudniowej (piątek – sobota). Natomiast w 2022 i 2023 r. powrócono do trzydniowej formy Święta (piątek – niedziela)[19]. Na początku uroczystości odbywały się w siedzibie GOK, od 2006 r. na placu szkolnym przy ul. Szczekocińskiej, a od 2014 r. na stadionie sportowym przy ul. Sportowej[20].

Organizatorami tej imprezy są: Gmina Lelów, GOK w Lelowie i Lelowskie Towarzystwo Historyczno – Kulturalne im. Walentego Zwierkowskiego. Patronat honorowy nad Świętem Ciulimu - Czulentu, sprawują m.in.: Marszałek Województwa Śląskiego, Wojewoda Śląski, Starosta Częstochowski i Prezydent Miasta Częstochowy oraz od 2013 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi[21]. Natomiast patronat medialny nad imprezą miały m.in.: TVP3, NTL, TVS, Telewizja Orion w Częstochowie, Polskie Radio Katowice, Dziennik Zachodni, Gazeta Myszkowska, Gazeta Wyborcza, Życie Częstochowskie, Kurier Jurajski, Kurier Zawierciański, City Poster, Tygodnik Regionalny 7 Dni, Nowa Trybuna Częstochowska, Laboratorium Reportażu i Jurajski Serwis Turystyczny[22]. Z czasem zwiększał się też zakres „specjałów”, które podczas Święta oferowano uczestnikom festiwalu. Oprócz ciulimu i czulentu, były to: raki, gęsie pipki (gęsie szyje faszerowane), gęsi pipek (żołądek), cymes, chleb własnego wypieku, gęsi smalec, kugel, marchwiak, challah, maca, chałka, karp i pstrąg po żydowsku, śliwowica lelowska, jak również potrawy koszerne[23]. W 2005 r. ciulim lelowski został wpisany przez Częstochowską Organizację Turystyczną (CzOT) na listę potraw regionalnych. Poza tym CzOT przyznała Świętu Ciulimu - Czulentu nagrodę za produkt turystyczny. Z kolei rok później (2006 r.) ciulim lelowski wpisano na Listę Produktów Tradycyjnych (kategoria: Gotowe dania i potrawy)[24]. Corocznie w program imprezy wpisane były nie tylko występy zespołów artystycznych, ale również m.in. pokaz i sprzedaż wyrobów arcydzieła artystycznego (ceramika, obrazy, rzeźby i witraże); wystawa zdjęć o tematyce żydowskiej autorstwa Leszka Pilichowskiego i Karola Fatygi; wystawy prac uczniów Zespołu Szkół Plastycznych w Częstochowie (zatytułowane: „Z inspiracji kulturą żydowską” i „Dokądkolwiek idę, zawsze zmierzam ku Jerozolimie”); wystawy prac konkursowych dzieci i młodzieży „Lelów miejsce spotkania kultur”; wystawa pt. „Wycinanka żydowska” (autorstwa Marty Gołąb, Ilony Kotaszewskiej i Grzegorza Dudały); wystawa fotograficzna „Tańczący z Bogiem”, która przedstawiała pielgrzymki Żydów do Lelowa; wystawa fotograficzna Daniela Pacha zatytułowana „Sąsiedzi, których już nie ma…”; wystawa fotograficzna Krzysztofa Krzemińskiego pt. „W drodze” oraz warsztaty tańca żydowskiego[25]. Dużym zainteresowaniem cieszyła się też wystawa „Anna Frank – Historia na dzień dzisiejszy”, poświęcona Annie Frank (młodej Żydówce), której dziennik, będący świadectwem strasznych dni Holokaustu, stał się światowym bestsellerem[26]. Co roku na Święto Ciulimu - Czulentu zapraszani byli też goście specjalni. Przykładowo, w 2007 r. do Lelowa przybyli m.in.: Jarosław Kret (prezenter pogody), Szewach Weiss (ambasador Izraela w Polsce) oraz rabin Simcha Krakowski (prezes Fundacji Chasydów Leżajsk - Polska)[27]. Z kolei w 2015 r. – podczas XIII Święta Ciulimu - Czulentu – Lelów odwiedził Alon Goldman (przewodniczący Związku Żydów Częstochowian w Izraelu)[28]. Ponadto, jednym z elementów festiwalu są koncerty uznanych polskich artystów. W 2023 r. podczas jubileuszowego XX Festiwalu wystąpiły zespoły: Video oraz Feel[29].

Obecnie Święto Ciulimu-Czulentu odgrywa znaczącą rolę w promocji lokalnej kultury i stanowi ważny element turystyczny regionu. Dzięki festiwalowi Lelów stał się znany nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Wydarzenie to przyciąga co roku tysiące turystów, co pozytywnie wpływa na rozwój lokalnej gospodarki. Ponadto święto promuje integrację międzykulturową oraz podtrzymuje pamięć o wspólnej historii polsko-żydowskiej.

Bibliografia

Źródła

I. Źródła drukowane

  • V Święto Ciulimu - Czulentu. Lelowskie Spotkanie Kultur, 24-26 sierpnia 2007 r. (plakat)
  • VI Święto Ciulimu - Czulentu. Lelowskie Spotkanie Kultur, 30-31 sierpnia 2008 r. (plakat)
  • VII Święto Ciulimu - Czulentu. Lelowskie Spotkanie Kultur, 22-23 sierpnia 2009 r. (plakat)
  • VIII Święto Ciulimu - Czulentu. Lelowskie Spotkanie Kultur, 21-22 sierpnia 2010 r. (plakat)
  • IX Święto Ciulimu - Czulentu. Lelowskie Spotkanie Kultur, 20-21 sierpnia 2011 r. (plakat)
  • X Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 18-19 sierpnia 2012 r. (plakat)
  • XI Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 16-18 sierpnia 2013 r. (plakat)
  • XII Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 22-24 sierpnia 2014 r. (plakat)
  • XIII Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 21-23 sierpnia 2015 r. (plakat)
  • XVIII Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 20-21 sierpnia 2021 r. (plakat)
  • XIX Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 19-21 sierpnia 2022 r. (plakat)
  • XX Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 18-20 sierpnia 2023 r. (plakat)

II. Prasa

  • „Gazeta Częstochowska. Tygodnik Regionalny” 2015.
  • „Życie Częstochowskie” 2006-2007, 2023.

III. Relacje

  • Relacja pisemna Ewy Molendy (Dyrektor GOK w Lelowie).

Literatura

I. Publikacje

  • Białowąs A., Nowak M., Skrzypczyk M., Powiat lelowski w latach 1392-1792, Lelów 2005.
  • Bryła Z., Współczesne ślady wielokulturowości Lelowa, [w:] Galas M., Skrzypczyk M. (red.), Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, Kraków 2006.
  • Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G., Historia i kultura Żydów polskich: słownik, Warszawa 2000.
  • Judaika Jurajskie. Pierwszy przewodnik po pamiątkach kultury żydowskiej w Jurze Krakowsko - Częstochowskiej, Katowice 2005.
  • Lelów: miejsce spotkania kultur, Lelowskie Towarzystwo Historyczno - Kulturalne im. W. Zwierkowskiego, Gminny Ośrodek Kultury w Lelowie, 2013.
  • Skrzypczyk M., Chasydzi lelowscy: spotkania w drodze, Lelów 2008.

II. Prace niepublikowane

a) prace licencjackie

  • Skowrońska A., Święto Ciulimu i Czulentu w Lelowie w latach 2003-2013, AJD Częstochowa 2014.

Przypisy

  1. ↑ A. Białowąs, M. Nowak, M. Skrzypczyk, Powiat lelowski w latach 1392-1792, Lelów 2005, s. 38.
  2. ↑ Judaika Jurajskie. Pierwszy przewodnik po pamiątkach kultury żydowskiej w Jurze Krakowsko - Częstochowskiej, Katowice 2005, s. 37.
  3. ↑ https://pl.wikipedia.org/wiki/Lelów [dostęp: 30.10.2023 r.]
  4. ↑ Judaika Jurajskie…, s. 37-38.
  5. ↑ Tamże, s. 38.
  6. ↑ Lelów: miejsce spotkania kultur, Lelowskie Towarzystwo Historyczno - Kulturalne im. W. Zwierkowskiego, Gminny Ośrodek Kultury w Lelowie, 2013, b. pag.
  7. ↑ M. Skrzypczyk, Chasydzi lelowscy: spotkania w drodze, Lelów 2008, s. 10.
  8. ↑ Z. Bryła, Współczesne ślady wielokulturowości Lelowa, [w:] M. Galas, M. Skrzypczyk (red.), Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, Kraków 2006, s. 108.
  9. ↑ Judaika Jurajskie…, s. 38.
  10. ↑ A. Skowrońska, Święto Ciulimu i Czulentu w Lelowie w latach 2003-2013, praca licencjacka, AJD Częstochowa 2014, s. 37.
  11. ↑ „Życie Częstochowskie” 2006, nr 56, s. 5.
  12. ↑ Judaika Jurajskie…, s. 38.
  13. ↑ Lelów: miejsce spotkania kultur…, b. pag.
  14. ↑ A. Skowrońska, dz. cyt., s. 41.
  15. ↑ Menora - jest to siedmioramienny świecznik, który używany jest w liturgii judaizmu. Zob. A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich: słownik, Warszawa 2000, s. 212.
  16. ↑ Z. Bryła, dz. cyt., s. 111.
  17. ↑ Relacja pisemna Ewy Molendy (Dyrektor GOK w Lelowie).
  18. ↑ Tamże.
  19. ↑ https://gminalelow.pl/; XIX Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 19-21 sierpnia 2022 r. (plakat); XX Święto Ciulimu - Czulentu. Festiwal Kultury Polskiej i Żydowskiej. Lelowskie Spotkania Kultur, Lelów 18-20 sierpnia 2023 r. (plakat)
  20. ↑ Opracowano na podstawie informacji pozyskanych z plakatów z poszczególnych edycji Święta Ciulimu - Czulentu z lat 2007-2015; Relacja pisemna Ewy Molendy (Dyrektor GOK w Lelowie).
  21. ↑ Opracowano na podstawie informacji pozyskanych z plakatów z poszczególnych edycji Święta Ciulimu - Czulentu z lat 2007-2015.
  22. ↑ Tamże.
  23. ↑ Opracowano na podstawie informacji pozyskanych z plakatów z poszczególnych edycji Święta Ciulimu - Czulentu z lat 2007-2015; Relacja pisemna Ewy Molendy (Dyrektor GOK w Lelowie).
  24. ↑ „Życie Częstochowskie” 2006, nr 56, s. 5.
  25. ↑ Opracowano na podstawie informacji pozyskanych z plakatów z poszczególnych edycji Święta Ciulimu - Czulentu z lat 2007-2015.
  26. ↑ Relacja pisemna Ewy Molendy (Dyrektor GOK w Lelowie).
  27. ↑ „Życie Częstochowskie” 2007, nr 163, s. 5.
  28. ↑ „Gazeta Częstochowska. Tygodnik Regionalny” 2015, nr 35/36, s. 11.
  29. ↑ „Życie Częstochowskie” 2023, nr 95, s. 6.

Źródła on-line

https://gminalelow.pl/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lelów

Źródło: „http://ibrbs.pl/index.php?title=Święto_Ciulimu_-_Czulentu_w_Lelowie&oldid=11213”