Żywiecczyzna

(ang. Żywiec (geographical region),niem. Saybusch (Region))

Autor: dr Grzegorz Wnętrzak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Region będący częścią historycznej Małopolski, położony w południowej części województwa śląskiego i południowo-zachodniej części woj. małopolskiego w dorzeczach górnej Soły i Koszarawy, częściowo górnej Skawy oraz Kotlinie Żywieckiej. W podziale administracyjnym Kościoła katolickiego znajduje się w większości na obszarze diecezji bielsko-żywieckiej oraz w niewielkiej części na obszarze archidiecezji krakowskiej (obie wchodzą w skład metropolii krakowskiej). Jego historyczny charakter ukształtowany został zasadniczo w okresie nowożytnym, w czasach intensywnego osadnictwa terenów podgórskich przez miejscowe feudalne rody Komorowskich i Wielopolskich. Wiązało się to z podniesieniem roli miasta Żywca do rangi lokalnego ośrodka administracyjnego w zakresie władzy feudalnej, politycznej, samorządowej i kościelnej.

Granice Żywiecczyzny

Mapa Żywiecczyzny

Granica południowa

Najłatwiejszą do wytyczenia jest granica południowa, biegnąca grzbietem Beskidu Żywieckiego i stanowiąca najpierw granicę państwową i polityczną pomiędzy Polską a monarchią węgierską, następnie między austriacką a węgierską częścią monarchii habsburskiej, później między Polską a Czechosłowacją, a od 1993 roku jest to granica polsko-słowacka. W wymiarze regionalnym to granica między polską Żywiecczyzną a słowackimi regionem kisuckim i Orawą. Biegnie ona od przeł. Zwardońskiej przez szczyty Wielkiej Raczy, Rycerzowej, Krawców Wierchu, Trzech Kopców, Pilska (szczytu północnego), przełęcze Glinne, Mędralową.

Granica zachodnia

Równie łatwa do wytyczenia jest granica zachodnia. Przez szczyty pasma baraniogórskiego oraz grupy Klimczoka w Beskidzie Śląskim biegnie historyczna granica między Śląskiem Cieszyńskim a Małopolską. Granica ta rozpoczyna się od przeł. Rupienka i przez Karolówkę, Baranią Górę, Magurkę Wiślańską zmierza na przełęcz Salmopolską (Biały Krzyż), a następnie przez Kotarz, przełęcz Karkoszczonkę wspina się na Klimczok i dalej biegnie korytem rzeki Białej (Białki). Już we wczesnym średniowieczu była to granica między kasztelaniami cieszyńską a oświęcimską (do tej drugiej należały tereny Kotliny Żywieckiej i dorzecza górnej Soły i Koszarawy). W czasie przynależności omawianych ziem do dzielnicowych księstw śląskich powstała tu granica między księstwem cieszyńskim a oświęcimskim, z kolei po rewindykacji tego ostatniego przez Polskę powstała tu granica między nią a monarchią habsburską. Po I rozbiorze Polski Żywiecczyzna znalazła się również w monarchii austriackiej, jednak nie w kraju koronnym Śląsk Austriacki, ale w Galicji. W XX wieku w czasach II RP i początkach Polski Ludowej biegła tędy granica między województwami krakowskim i śląskim. Dopiero od lat 50. XX wieku nastąpiły administracyjne zmiany, które zniwelowały jej znaczenie. Należy przy tym dodać, że aż do roku 1992 wspomnianą linią biegła wielowiekowa granica diecezji kościelnych: krakowskiej (przejściowo w XIX wieku tarnowskiej) oraz wrocławskiej (od 1925 roku katowickiej), która na tym odcinku rozgraniczała historyczne krainy: Śląsk i Małopolskę.

Granica północna

Większe problemy nastręcza wytyczenie granicy północnej. W przeciwieństwie do pozostałych nie była ona nigdy granicą państwową, nie była także granicą diecezji, a jedynie mniejszych jednostek podziału administracyjnego. Można jednak przyjąć, że na tym odcinku Żywiecczyzna graniczy z ziemią oświęcimską (względnie oświęcimsko-zatorską), z której to wyodrębniła się w wyniku powstania tzw. państwa żywieckiego. Istotne jest także powstanie dekanatu żywieckiego w XVII wieku, wreszcie powiatu żywieckiego na początku drugiej połowy XIX wieku i znajomość ich granic wyodrębnionych z sąsiedniego terenu dawnych księstw oświęcimskiego i zatorskiego. Granica ta wówczas staje się łatwa do poprowadzenia i biegnie główną granią Beskidu Małego przez pasmo Magurki Wilkowickiej, następnie Cisowniki, Kocierz, przeł. Kocierską, Łamaną Skałę, Leskowiec. Należy przy tym zaznaczyć, że w znacznej mierze pokrywa się ona z granicą północną obecnego powiatu żywieckiego.

Największe kontrowersje przy wytyczaniu granicy północnej są w jej zachodniej części, w rejonie Bramy Wilkowickiej. Bezspornym jest przynależność do Żywiecczyzny obecnej gminy Łodygowice, jednak tereny na północ od niej (gminy Wilkowice, Buczkowice i Szczyrk) położone są już w powiecie bielskim (a wcześniej bialskim), z kolei Mikuszowice Krakowskie to obecnie dzielnica Bielska-Białej. Ponieważ w czasach nowożytnych stanowiły część dominiów żywieckiego i łodygowickiego, przynależały także do lat 90-tych XX wieku do dekanatów leżących w rdzeniu Żywiecczyzny, a ich związki z innymi branymi pod uwagę ośrodkami regionalnymi (jak Oświęcim) były słabsze, należy je raczej zaliczyć do Żywiecczyzny. Mniejsze kontrowersje budzi przynależność do Żywiecczyzny Suchej Beskidzkiej i obecnej gminy Stryszawa, związanych z Żywiecczyzną administracyjnie do roku 1956. Dopiero ostatnie reformy administracyjne więzy te przerwały, a obydwie gminy należą obecnie do woj. małopolskiego (administracyjnie w nowo kreowanym powiecie suskim).

Granica wschodnia

Granica wschodnia również może budzić kontrowersje z podobnym przyczyn jak północna. Zasadniczo jednak należałoby ją wytyczyć wzdłuż granicy powiatu żywieckiego z lat 1867-1956 oraz granicy dawnego państwa żywieckiego i wyrosłego z niego państwa suskiego w czasach nowożytnych. W tej sytuacji granicy ta biegłaby fragmentem doliną Skawy z rejonu Zembrzyc do Suchej, a następnie pasmem Jałowca do zwornika Mędralowej na granicy południowej.

Żywiecczyzna a obecny powiat żywiecki

Widok na Beskid Mały, Kotlinę Żywiecką i Jezioro Żywieckie z Matyski

Region historyczny, jakim jest Żywiecczyzna kształtował się na przestrzeni wieków. Powiat żywiecki istniejący w obecnym kształcie od roku 1999 nawiązuje do dawnych podziałów administracyjnych, ale nie jest z nimi tożsamy. Przykładowo, nie obejmuje on terenów w okolicy Suchej Beskidzkiej, które (z ośmioletnią przerwą w latach 1924-1932) były częścią powiatu żywieckiego w latach 1867-1956. Nie obejmuje on także okolic Szczyrku i Wilkowic, będących częścią dominium żywieckiego w czasach Komorowskich i mocno związanych z miastem poprzez więzy wspólnego dekanatu. Powiat żywiecki obejmuje natomiast wieś Międzybrodzie Bialskie, która do lat 50. XX wieku nie posiadała żadnych więzi administracyjnych i politycznych z Żywcem (posiadała takowe z Oświęcimiem czy Kętami). Nie powinno także dziwić, że obszar Żywiecczyzny położony jest na obszarze różnych regionów fizycznogeograficznych jak Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Kotlina Żywiecka czy Beskid Mały, gdyż granice między poszczególnymi dominiami, jednostkami administracyjnymi formującymi przez wieki pojęcie regionu historycznego biegły najczęściej granicami naturalnymi, w tym pasmami górskimi.

Górale żywieccy

Widok na Beskid Żywiecki z okolic Matyski

Obszar tak zarysowanej Żywiecczyzny utożsamiany jest z kulturą górali żywieckich. Należy dodać, że jest to obraz niepełny, gdyż miasto Żywiec posiada odrębne tradycje i tożsamość (strój mieszczan żywieckich), z kolei rejon Stryszawy tradycyjnie uważany jest za obszar zasiedlenia przez górali babiogórskich. Inną kwestią jest rzeczywisty zasięg kultury górali żywieckich w przeszłości i współcześnie. Według Wincentego Pola, badającego ten teren w połowie XIX wieku, północna granica góralszczyzny na interesującym nas odcinku żywieckim przebiegała wzdłuż granic północnych Żywiecczyzny, a więc obejmowała także południową część obecnego powiatu bielskiego (dawniej bialskiego). Pol twierdził, że cechy góralskie ma także wieś Straconka leżąca już poza obszarem historycznej Żywiecczyzny. On także wytyczył granicę pomiędzy góralami żywieckimi a babiogórskimi na dziale wodnym pomiędzy dorzeczami Soły i Skawy jako graniczną przyjmując przełęcz Kocońską. Jednak metody jego analiz spotkały się później z krytyką innych badaczy. Ponadto etnografowie badający kulturę góralską w Galicji od połowy XIX wieku zauważali cofanie się granicy góralskiej na północy kosztem z jednej strony na północy wpływów krakowskich, a z drugiej strony w południowej części ówczesnego powiatu bialskiego także wpływów niemieckich i śląskich z pobliskiego Bielska . Bez wątpienia jednak grupa górali żywieckich nadaje etnograficzny charakter Żywiecczyźnie, zamieszkują oni geograficznie zarówno wschodnią część pasma baraniogórskiego w Beskidzie Śląskim, zachodnią i środkową część Beskidu Żywieckiego oraz południową Beskidu Małego, a także Kotlinę Żywiecką.

Historia Żywiecczyzny

Ślemień, widok na Beskid Mały

Czasy średniowieczne. Początek osadnictwa na ziemi żywieckiej

Obszar Kotliny Żywieckiej oraz dorzecza górnej Soły i Koszarawy znalazł się w monarchii pierwszych Piastów i stanowił część kasztelanii oświęcimskiej związanej z ziemią krakowską. Należał do diecezji krakowskiej. W 1138 roku w wyniku rozbicia dzielnicowego obszar ten znalazł się w dzielnicy senioralnej, granicząc przez pasmo baraniogórskie i pasmo Klimczoka oraz rzekę Białą z dziedziczną dzielnicą śląską Władysława Wygnańca i jego potomków. Stan ten przetrwał do końca lat 70. XII wieku, kiedy to książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy przekazał synowi Wygnańca Mieszkowi Plątonogiemu, władającemu dzielnicą opolską, kasztelanie bytomską i szczególnie nas tu interesującą oświęcimską. W tej sytuacji księstwo opolskie wzbogaciło się o obszar sięgający na wschodzie rzeki Skawy. W wyniku późniejszych przemian książęta opolsko-raciborscy powiększyli jeszcze swoje władztwo o ziemie nad górną Skawinką. Pod koniec XIII wieku księstwo opolsko-raciborskie uległo dalszym podziałom, wyodrębniło się z m.in. osobne księstwo cieszyńskie, które objęło swoim zasięgiem teren od Ostrawicy na zachodzie aż po Skawinkę na wschodzie w dorzeczu górnej Olzy, Wisły, Soły i Skawy, czyli późniejszy Śląsk Cieszyński, ziemię oświęcimską oraz Żywiecczyznę. Pierwszy książę cieszyński Mieszko, prowadząc podobną politykę jak inni książęta śląscy, uznał się za lennika króla czeskiego, tym samym rozluźnił więzy z jednoczącą się po rozbiciu dzielnicowym Polską. Po śmierci księcia w 1315 roku jego władztwo uległo podziałowi na księstwa cieszyńskie i oświęcimskie. Granica między nimi biegła wzdłuż dawnej granicy kasztelanii oświęcimskiej i cieszyńskiej oraz nadal istniejącej granicy kościelnej dwu diecezji, a więc pasmem baraniogórskim i masywem Klimczoka oraz nurtem rzeki Białej. Tym samym interesujące nas obszary znalazły się w granicach księstwa oświęcimskiego, którego książę wzorem innych książąt śląskich złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu w 1327 roku. Kiedy kilka lat później król zjednoczonej po rozbiciu dzielnicowym Polski Kazimierz Wielki zrzekł się praw do księstw śląskich, księstwo oświęcimskie stało się formalnie częścią Królestwa Czech. Stan ten przetrwał do drugiej połowy następnego stulecia. Władcy polscy usiłowali rewindykować przygraniczne tereny należące do księstw śląskich (zwłaszcza księstwa oświęcimskie i wyodrębnione z niego w I połowie XV wieku księstwo zatorskie), mając przy tym poparcie części miejscowej szlachty i otoczenia księcia. Ta polityka przyniosła owoce i już w 1457 roku książę oświęcimski Janusz zgodził się na wykupienie swego księstwa przez Polskę i jego przyłączenie do Korony. W końcu XV wieku uczynił to również książę zatorski. Formalne włączenie obu księstw do Korony Polskiej nastąpiło w 1564 roku. Wówczas oba księstwa włączono do województwa krakowskiego jako powiat śląski. W ten sposób Polska odzyskała obszar dawnej kasztelanii oświęcimskiej, a granica państwowa Rzeczpospolitej z krajami monarchii habsburskiej (w skład których wchodziło od 1526 roku Królestwo Czech) na interesującym nas obszarze biegła starą granicą przez pasmo baraniogórskie, masyw Klimczoka i bieg rzeki Białej.

Czasy przynależności interesujących nas terenów do księstw śląskich były także okresem początków stałego osadnictwa, lokacji miast oraz wsi istniejących do dzisiaj. Są one trwałym śladem pierwotnej sieci osadniczej. Książęta piastowscy w swoich dzielnicach kolonizowali przede wszystkim obszary najlepiej nadające się pod uprawę roli. W przypadku terytorium księstwa oświęcimskiego czy wcześniej księstw opolsko-raciborskiego oraz cieszyńskiego, dysponujących obszarem o zróżnicowanej jakości terenów osadniczych, w pierwszej kolejności zakładali osady na terenach nizinnych, m.in. w rejonie Oświęcimia i Zatora. Nie oznacza to jednak, że w tym okresie nie była również kolonizowana Żywiecczyzna. Najbardziej dogodnym obszarem była Kotlina Żywiecka i tu powstały pierwsze miejscowości potwierdzone źródłowo takie jak sam Żywiec oraz leżące wokół tego miasta miejscowości, m.in.: na północ Wilkowice, Łodygowice (Ludwikowice) i Pietrzykowice; na wschód Gilowice, Rychwałd czy Łękawica; na południe i zachód Lipowa, Radziechowy, Cięcina i Wieprz. Miejscowości zakładane były na prawie niemieckim, a osadnicy rekrutowali się z zarówno z gęsto już zaludnionych obszarów Śląska czy Małopolski, jak i obszarów ościennych. W 1477 roku, czyli już po objęciu Żywiecczyzny w posiadanie Komorowskich, istnieją następujące miejscowości: Żywiec, Pietrzykowice, Lipowa, Stary Żywiec, Sporysz, Moszczanica, Rychwałd, Łękawica, Zabłocie, Radziechowy, Wieprz Duży i Mały oraz Cięcina. Pod względem etnicznym dominował język polski, chociaż w kolonizacji brali także udział osadnicy posługujący się językiem niemieckim. W miejscowościach tych powstały pierwsze parafie. Poświadczone źródłowo od XIV-XV wieku należały wówczas do dekanatu oświęcimskiego diecezji krakowskiej. Pierwsze z nich powstały jeszcze przed przeprowadzonym w latach 1325-1327 spisem świętopietrza. Były to parafie w: Żywcu, Gilowicach, Wilkowicach. Następne powstały w II połowie XIV wieku w: Cięcinie, Łodygowicach i Radziechowach. W XV wieku założono parafie w: Rychwałdzie, Lipowej i Łękawicy. Dalej na południe jednak osadnictwo w tym czasie nie jest poświadczone źródłowo. Zasadnicza kolonizacja obszaru górnych biegów rzek Soła i Koszarawa nastąpiła dopiero w epoce nowożytnej.

Czasy nowożytne. Rządy Komorowskich i Wielopolskich, rozwój osadnictwa i ukształtowanie się Żywiecczyzny

Lachowice,prezbiterium kościoła

Mikuszowice Kr., k-ł św. Barbary

Żywiec, rynek

W okresie późnośredniowiecznym Żywiec i jego okolice były głęboką prowincją księstw śląskich, z racji położenia z dala od głównych ciągów komunikacyjnych oraz relatywnie słabych warunkach osadniczych. Trudno też mówić w tym okresie o regionie żywieckim, skoro osadnictwo dopiero się rozwijało, a Żywiec był małym ośrodkiem na skraju księstwa oświęcimskiego, w niewielkim stopniu oddziaływający jako ośrodek na sąsiednie, nieliczne jeszcze miejscowości. Sytuacja ta zaczęła ulegać zmianie w drugiej połowie XV wieku, co w kolejnych dwu stuleciach zaowocowało stworzeniem silnego ośrodka politycznego i gospodarczego w samym sercu Kotliny Żywieckiej emancypującego się od wpływów dotychczas dominujących Oświęcimia czy Zatora.

Po przejęciu przez Polskę terenów księstwa oświęcimskiego w połowie XV wieku ówczesny król Kazimierz Jagiellończyk wszedł w konflikt z rezydującymi na zamku na górze Grojec rodem Skrzyńskich. Ich grabieżcza polityka, min. napady na kupców i plądrowanie osad na ziemi oświęcimskiej, spowodowała zbrojne interwencje starosty krakowskiego Mikołaja Pieniążka, co zmusiło Skrzyńskich do odsprzedania ich posiadłości. Wkrótce zamek żywiecki objął w posiadanie ród Komorowskich, obdarowany przez króla za utracone dobra w Królestwie Węgier. Ród ten zaczął prowadzić politykę zmierzającą do stworzenia prywatnego dominium na interesującym nas obszarze. Jego stolicą stał się Żywiec. Proces ten przebiegał dwojako: poprzez wykup już istniejących miejscowości z rąk dotychczasowych właścicieli oraz poprzez zakładanie nowych osad na dotychczasowych pustkach osadniczych.

W pierwszym przypadku Komorowscy już pod koniec XV wieku rozpoczęli wykupywanie dotychczasowych wsi, głównie w Kotlinie Żywieckiej. Proces wykupywania trwał przez cały wiek XVI, by zakończyć się na początku następnego stulecia. W ich ręce trafiły wtedy miejscowości należące do cystersów z Rud, m.in. Wilkowice, Łodygowice i Pietrzykowice. Wykupywano także wsie należące do drobnych właścicieli, m.in. rodu Noszowskich mających kilka wsi w rejonie Ślemienia, a także rodu Słupskich dzierżących wsie w okolicach Suchej czy Stryszawy.

Równie istotnym, może nawet najważniejszym, zjawiskiem związanym z ówczesnymi procesami osadniczymi było powstawanie nowych osad na terenach do tej pory niezaludnionych, głównie w górnym biegu rzek Soły i Koszarawy oraz ich dopływów, a także w Kotlinie Żywieckiej. Panowie na Żywcu wykorzystali do tego osadników wołoskich, którzy napływali na ziemie m.in. ówczesnej Polski wzdłuż całego łuku Karpat. Tworzone wówczas osady opierano na prawie wołoskim umożliwiającym rozwój gospodarki pasterskiej, a zakładane wsie miały charakter rolniczo-pasterski. W ten sposób w ciągu XVI wieku powstał szereg osad na południe i południowy-wschód od Żywca, w rejonie Rajczy, Jeleśni czy Ujsół. W wyniku zetknięcia się ludności wołoskiej z ludnością polską, także osadzaną w nowych miejscowościach, zaczęły się tworzyć charakterystyczne dla tych terenów grupy etnograficzne, ze specyficzną kulturą materialną i niematerialną, które z czasem zostały określone mianem górali żywieckich, względnie babiogórskich. Należy przy tym zaznaczyć, że osadnictwo wołoskie nie ograniczyło się tylko do obszarów do tej pory słabo zaludnionych w południowej części Żywiecczyzny, ale rozwinęło się także na względnie ludnych terenach Kotliny Żywieckiej w takich miejscowościach jak np.: Godziszka, Buczkowice czy Bierna.

Chociaż proces osadniczy ciągnął się jeszcze aż do początku XVIII wieku (wtedy powstała wieś na prawie wołoskim Meszna koło Wilkowic na północnych krańcach regionu), to można jednak stwierdzić, że zasadnicza sieć osadnicza Żywiecczyzny ukształtowała się do początków XVII wieku. Zarówno kupione jak i nowo założone miejscowości stały się podstawą do stworzenia tzw. państwa żywieckiego, będącego dziedziczną własnością Komorowskich. Ówczesne posiadłości tego rodu pozwalają wytyczyć historyczne granice Żywiecczyzny. Ich centrum był nowy zamek żywiecki zbudowany blisko rynku w Żywcu. W ten sposób wzrosła także rola miasta, z którego administrowano pokaźnym obszarem dóbr.

Ogromne posiadłości Komorowskich uległy podziałowi w 1608 roku, kiedy Krzysztof Komorowski przekazał je swoim synom tworząc trzy tzw. państwa: żywieckie, suskie i ślemieńskie. Dziesięć lat później, w wyniku fatalnej polityki gospodarczej właściciela największego z nich, żywieckiego - Mikołaja Komorowskiego, to ostatnie uszczuplone zostało o okolice Łodygowic i Wilkowic, które stały się zawiązkiem czwartego - łodygowickiego.

Państwo żywieckie pozostało w rękach Komorowskich tylko do 1624 roku, kiedy to bankrutujący dziedzic musiał je sprzedać Konstancji Habsburżance, żonie polskiego króla Zygmunta III Wazy i matce przyszłego władcy Rzeczypospolitej Jana Kazimierza. Po śmierci królowej jej dobra odziedziczyli właśnie syn Jan Kazimierz wraz z bratem Karolem Ferdynandem. Król Jan Kazimierz po swej abdykacji przebywał w Żywcu, a konkretną pamiątką po jego pobycie na ziemi żywieckiej jest obraz Matki Bożej Częstochowskiej, który podarował budującemu się wówczas kościołowi w Rajczy. W rękach Wazów dobra żywieckie pozostawały aż do lat 70-tych XVII wieku, kiedy to (po krótkiej dzierżawie przez Wawrzyńca Wodzickiego) ostatecznie kupił je Jan Wielopolski. W ich rękach dominium żywieckie będzie się znajdować do 1838 roku.

Państwo suskie znajdowało się tylko nieco dłużej w rękach Komorowskich. Piotr Komorowski dzierżył je do swej bezpotomnej śmierci w 1640 roku. Następnie dobra te przejął bratanek zmarłego, Krzysztof, który nie pozostawił męskiego potomka. Spadkobierczyni dóbr Konstancja Krystyna z domu Komorowska wyszła za mąż za Jana Wielopolskiego, który (jak później w Żywcu) zapoczątkuje rządy tego rodu na ziemi suskiej. Ród Wielopolskich będzie właścicielem dóbr suskich aż do połowy XIX wieku, kiedy przejmie je inna znana familia magnacka Branickich.

Państwo ślemieńskie również nie pozostało długo w rękach Komorowskich. Aleksander Komorowski okazał się słabym gospodarzem i, podobnie jak jego brat Mikołaj, był awanturnikiem. Nie pozostawił też męskiego potomka. Jego córka Katarzyna poślubiła starostę ze Środy Piotra Samuela Grudzińskiego, który zresztą wkrótce zmarł. Zarówno pierwszy jak i następny mąż Katarzyny nie zostawili męskiego potomka i dziedziczką państwa ślemieńskiego stała się wspominana wyżej Konstancja Krystyna. Wspólnie z mężem gospodarzyła na zamku ślemieńskim. Dobra otrzymała później ich córka Maria Otylia, a po jej wczesnej śmierci przejął je Franciszek Wielopolski. W rękach Wielopolskich dobra ślemieńskie pozostaną aż do połowy XIX wieku.

Losy państewka łodygowickiego ułożyły się odmiennie od pozostałych. W 1618 roku przejął je dworzanin Mikołaja Komorowskiego Jan Rorowski, następnie były one w rękach Jerzego Zbaraskiego i Janusza Wiśniowieckiego. Poprzez dalsze koligacje rodzinne dobra łodygowickie znalazły się do lat 30. XVIII wieku w posiadaniu rodu Warszyckich. Potem zaczęły przechodzić z rąk do rąk. W przeciwieństwie do trzech poprzednio omówionych państewek stanowiących dziedzictwo rozległego dominium Komorowskich, państwo łodygowickie nie zostało nigdy przejęte przez Wielopolskich.

Powstawanie nowych miejscowości i wytworzenie gęstej sieci osadniczej na Żywiecczyźnie spowodowało także wzrost liczby parafii, a w konsekwencji decyzją biskupa Piotra Gembickiego utworzono nowy dekanat żywiecki w 1644 roku. Obszar dekanatu objął Kotlinę Żywiecką oraz dorzecza górnej Soły i Koszarawy, które leżały w dobrach żywieckich i wyrosłych z nich państewek łodygowickiego i ślemieńskiego. Natomiast poza jego granicami pozostały tereny państewka suskiego, które już wcześniej należało do dekanatu zatorskiego. Z kolei do dekanatu żywieckiego włączono kilka parafii spoza obszarów Żywiecczyzny m.in.: Bestwinę, Lipnik i Komorowice. Łącznie dekanat liczył wówczas 11 parafii. Tuż przed I rozbiorem stan ten uległ niewielkim zmianom, zlikwidowano jedynie parafię w Starym Żywcu, którą włączono do parafii żywieckiej. Wówczas na terenie dekanatu znajdowało się 10 parafii i 14 kościołów i kaplic filialnych. Pod koniec XVIII wieku doszło do kolejnej reorganizacji granic dekanalnych na terenie diecezji krakowskiej. Wówczas rejon Bestwiny, Lipnika i Białej, jako nie związany z Żywiecczyzną, wrócił do dekanatu oświęcimskiego, natomiast obszar państwa suskiego został włączony do dekanatu żywieckiego.

W II połowie XVI wieku Żywiecczyzna znalazła się w obszarze oddziaływania luteranizmu i kalwinizmu. Bliskość Śląska, gdzie Reformacja odnosiła duże sukcesy, a także przychylna postawa części możnowładców polskich, w tym. m.in. pana włości żywieckich Krzysztofa Komorowskiego, spowodowały, że na progu XVII wieku w niektórych miejscowościach Żywiecczyzny przeważała ludność luterańska, a katolickie kościoły były opuszczone. Wkrótce jednak Komorowski konwertował na katolicyzm, a kościoły zostały przywrócone katolikom. Dość energiczna działalność księży, na czele z proboszczem żywieckim Wojciechem Gagatkowskim, w decydujący sposób podcięły jej wpływy. Na Żywiecczyznę i jej rekatolizację silnie oddziaływało założenie w niedalekich dobrach Mikołaja Zebrzydowskiego sanktuarium Męki Pańskiej (z czasem także słynne sanktuarium maryjne), które stało się miejscem pielgrzymek. W drugiej połowie XVII wieku jako miejsce pielgrzymkowe zasłynął Rychwałd położony w dobrach ślemieńskich, dokąd ówczesna jego właścicielka Katarzyna z Komorowskich Grudzińska sprowadziła obraz Matki Bożej, wkrótce uznany za cudowny.

Rozwój stosunków feudalnych, ograniczanie swobody chłopom, ale także specyficzne warunki naturalne oraz charakter ludności góralskiej były powodami pojawienia się zjawiska zbójnictwa. Rozwijało się ono w wiekach XVII-XVIII, choć pierwsze wzmianki o zorganizowanym procederze pochodzą z końca XVI wieku. Zbójnicy rabowali nie tylko na Żywiecczyźnie, zapuszczali się także na sąsiednie tereny Śląska należącego już do monarchii habsburskiej. Najsłynniejszymi zbójnikami wywodzącymi się z Żywiecczyzny, lub tutaj działającymi, byli: Sebastian Bury z Milówki, Martyn Portasz (pochodzący z Górnych Węgier) oraz bracia Klimczakowie, a także Jurek Fiedor zwany Proćpakiem z Kamesznicy.

Żywiec niespodziewanie stał się głośny w czasie „potopu szwedzkiego” w XVII wieku. W drugiej połowie 1655 roku Jan Kazimierz roku wezwał w osobnym uniwersale do stawienia oporu Szwedom. Przygotowaniami do walki kierował burmistrz Mikołaj Wieczorek oraz proboszcz Stanisław Kaszkowic. Usypano szańce w miejscowościach Las, Międzybrodzie oraz Mikuszowice, czyli na północnych krańcach Żywiecczyzny, ustanawiając w nich zbrojne załogi. Włączeni do nich zostali także beskidzcy zbójnicy, którym zagwarantowano darowanie win. Oddział górali żywieckich dokonał nawet wypadu na Oświęcim, skąd usunął tamtejszą załogę szwedzką. Ostatecznie jednak w marcu 1656 Szwedzi pokonali obrońców na mikuszowickich szańcach.

Okres nowożytny był niezwykle ważny dla tożsamości Żywiecczyzny. Symbolicznie zaczął się w momencie powrotu księstwa oświęcimskiego pod wpływy polskie i stworzenia wokół Żywca ośrodka handlowego i centrum feudalnego państewka rodu Komorowskich, a następnie Wielopolskich. Oba rody zasłużyły się dla kolonizacji Żywiecczyzny. Również w kościelnym podziale administracyjnym Żywiec wyemancypował się spod wpływów Oświęcimia, stając się siedzibą odrębnego dekanatu. Mimo że Żywiec i okolice stanowiły aż do I rozbioru część jednego powiatu (ze stolicą w Oświęcimiu) w woj. krakowskim, to więzy z dawną stolicą książęcą uległy zdecydowanemu osłabieniu.

Czasy rozbiorów (1772-1918). Żywiecczyzna galicyjska

Widok na Beskid Żywiecki z okolic Rycerzowej

Kapliczka w paśmie Czeretników (Pewelsko-Ślemieńskim)

W wyniku I rozbioru Rzeczpospolitej południowa część Małopolski, a więc także Żywiecczyzna znalazły się pod panowaniem austriackim. Tym samym znalazła się w państwie Habsburgów, do którego sąsiednie księstwo cieszyńskie należało już od XVI wieku. W latach 1818-1850 obszar dawnych księstw oświęcimskiego i zatorskiego formalnie stał się nawet formalnie częścią Rzeszy Niemieckiej. Nie miało to jednak praktycznego znaczenia w austriackiej praktyce administracyjnej prowadzonej w Galicji utworzonej w miejsce historycznej polskiej Małopolski. Granica biegnąca przez pasma baraniogórskie i Klimczoka przestała być zarazem państwową, była teraz tylko granicą dwóch krajów koronnych: Śląska Austriackiego (względnie przez pewien czas gubernium śląsko-morawskiego) oraz Galicji. Również dawna granica polsko-węgierska wzdłuż Wielkiej Raczy, Rycerzowej i Mędralowej formalnie przestała być na niemal 100 lat granicą państwową. W 1867 roku, po powstaniu dualistycznej monarchii austrowęgierskiej, została w tym miejscu wytyczona ponownie, tym razem wewnętrzna, między Austrią i Węgrami.

Cała kraina nazwana przez Austriaków Galicją została podzielona na cyrkuły, te z kolei na powiaty. Początkowo obszar Żywiecczyzny znalazł się na obszarze rozległego cyrkułu wielickiego, który sięgał aż po okolice Nowego Sącza i Wiśnicza na wschodzie. Osobny powiat obejmujący Żywiecczyznę miał stolicę najpierw w Zatorze, a potem w Kętach. Jednak już w 1782 roku władze postanowiły zwiększyć liczbę cyrkułów (z 6 do 18 w całej prowincji galicyjskiej) i przy okazji zlikwidować powiaty. W ten sposób utworzono m.in. cyrkuł myślenicki, który objął obszar od Białej i pasma baraniogórskiego na zachodzie po pasmo Lubomira w Beskidzie Średnim. Na jego obszarze znalazły się dawne księstwa oświęcimskie i zatorskie z przedrozbiorowego województwa krakowskiego oraz okolice Myślenic, Lanckorony i Makowa. W 1819 roku stolicę cyrkułu przeniesiono do Wadowic, nie zmieniając jego granic.

Istotne zmiany nastąpiły w administracji Galicji w II połowie XIX wieku. Wówczas nie tylko obdarzono tę prowincję autonomią, umożliwiającą w miarę swobodny rozwój polskiej administracji, szkolnictwa czy sądownictwa, ale także zlikwidowano cyrkuły, a całą Galicję podzielono na 78 powiatów. Jednym z nich (i jednym z czterech z dawnego cyrkułu wadowickiego) był powiat żywiecki. Powołany w 1867 roku składał się z trzech tzw. powiatów sądowych: żywieckiego, milowieckiego i ślemieńskiego. Pod względem terytorialnym jego kształt odpowiadał obszarowi feudalnych państewek: żywieckiego, suskiego i ślemieńskiego, natomiast dawne państewko łodygowickie zostało w całości włączone do powiatu bialskiego. Jednak już jedenaście lat później dwie miejscowości z obszaru dawnego państwa łodygowickiego, tj. Łodygowice i Bierną, włączono do powiatu żywieckiego, a pozostała większa część z Wilkowicami, Szczyrkiem i Buczkowicami pozostała w granicach powiatu ze stolicą w Białej.

Wiek XIX był dla Żywiecczyzny stuleciem istotnych przemian społecznych i ekonomicznych. Stopniowo zaczęły odchodzić w przeszłość dawne feudalne stosunki, a uwłaszczenie chłopów, które dokonało się w Galicji po Wiośnie Ludów przekształciło tutejszą gospodarkę umożliwiając zmiany początkujące gospodarkę kapitalistyczną. Władze austriackie zaczęły budowę nowocześniejszych dróg, z których najważniejszą była powstała w drugiej dekadzie XIX wieku tzw. II szosa galicyjska biegnąca z Białej przez Łodygowice, Żywiec, a następnie Gilowice, Ślemień do Suchej i dalej przez Nowy Sącz, Krosno, Sanok do Galicji Wschodniej i do bukowińskich Czerniowiec, przecinając do tej pory słabo dostępne Karpaty. Jeszcze w latach 20. XIX wieku ostatni z żywieckich Wielopolskich - Adam - usiłował wprowadzać zaczątki przemysłu, budując huty szkła i oraz hutę żelaza w Węgierskiej Górce, która z czasem stała się istotnym elementem gospodarczego krajobrazu regionu.

Radykalna zmiana nastąpiła po sprzedaży przez Adama Wielopolskiego dóbr żywieckich pod koniec lat 30. XIX wieku cieszyńskim Habsburgom. Jeden z nich, Albrecht, założył w Żywcu drugi ważny zakład - browar, który wkrótce uzyskał znaczącą sławę daleko poza regionem i krajem. Kolejni żywieccy Habsburgowie rezydujący w miejscowym zamku spolonizowali się w znacznym stopniu. Przykładem był bezpośredni następca Albrechta, jego bratanek Karol Stefan i jego potomkowie. Habsburgowie prowadzili w swoich żywieckich dobrach, składających się w znacznej mierze z gór i lasów, gospodarkę ekstensywnej eksploatacji, co związane było ze znaczną wycinką lasów i zasadzaniem w miejsce dominujących do tej pory jodły i buka różnych gatunków świerka. Dzięki takim formom gospodarowania na Żywiecczyźnie rozwinęło się w połowie XIX wieku flisactwo.

Potrzeby gospodarki leśnej były też istotnym czynnikiem przy budowie linii kolejowych na Żywiecczyźnie, potrzebnej Habsburgom do wywozu drewna. W 1855 roku zbudowano odnogę Kolei Północnej Franciszka Ferdynanda z Dziedzic do Bielska. Dwanaście lat później linię kolejową przedłużono przez Wilkowice, Łodygowice i Pietrzykowice do Żywca. Z kolei w 1884 roku wybudowano, realizując przede wszystkim interes strategiczno-wojskowy Austro-Węgier, tzw. Linię Transwersalną biegnącą od Czadcy przez Zwardoń i przeł. Zwardońską, a dalej przez m.in. Rajczę, Milówkę, Żywiec (gdzie łączyła się z linią do Bielska i Dziedzic), Jeleśnię, Lachowice do Suchej i dalej przez Chabówkę, Nowy Sącz, Stróże, Jasło, Zagórz do Galicji Wschodniej. Dzięki temu Żywiec i Sucha (przez uzyskanie w tymże samym roku połączenia ze Skawiną i Krakowem), stały się ważnymi węzłami kolejowymi w północnej części monarchii.

Rozwój przemysłu na terenie Żywiecczyzny był jednak dużo słabszy niż na sąsiednich regionach, na Śląsku Cieszyńskim, w Zagłębiu Krakowskim, czy też należącym wówczas do Prus Śląsku Górnym. Szczególnie jaskrawo różniła się Żywiecczyzna od sąsiedniej Białej czy Bielska, miast z silnym już przemysłem, w którym chętnie zatrudniano tanią, galicyjską siłę roboczą . Stąd też od połowy XIX wieku znaczna część mieszkańców Żywiecczyzny zaczęła pracować w bielskim i bialskim przemyśle. Zjawisko to miało istotne znaczenie dla społecznego i kulturowego oblicza Żywiecczyzny. Tradycyjne społeczeństwo rolnicze, kultywujące tradycje góralskie zaczęło coraz bardziej wzorować się na sąsiednich ośrodkach miejskich, zatracając stopniowo swą kulturę materialną, m.in. strój góralski.

Pierwsza połowa XIX wieku nie sprzyjała rozwojowi życia kulturalnego i narodowego nie tylko na Żywiecczyźnie, ale i całej Galicji rządzonej centralnie przez władze austriackie. Sytuacja uległa zmianie po uzyskaniu przez Galicję autonomii, a także w wyniku otwarcia w Żywcu starostwa powiatowego. Ta ostatnia okoliczność umożliwiła ukształtowanie się w Żywcu, w oparciu o lokalne urzędy, polskich elit urzędniczych i intelektualnych. Na początku XX wieku powstała w Żywcu pierwsza szkoła średnia szkoła realna, a także przeniesiono tutaj Oddział Babiogórski Towarzystwa Tatrzańskiego, który zaczął popularyzować turystykę górską w Beskidzie Żywieckim, rywalizując pod tym względem z istniejącym już od lat 90. niemieckim Beskidenverein z Bielska. Powstało także szereg innych organizacji, jak np. żywiecki oddział „Sokoła”.

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku rozpoczęły się także organizować ponadregionalne ruchy polityczne i społeczne. Sprzyjał temu fakt stosunkowo liberalnego charakteru austriackiej części monarchii Habsburgów i możliwość brania udziału przez szerokie warstwy społeczne w wyborach do parlamentu wiedeńskiego (od 1897 roku) i prowincjonalnego sejmu galicyjskiego we Lwowie (od 1861 roku). Warto podkreślić, że z Żywiecczyzny pochodziło, lub tutaj działało, wiele wybitnych postaci ówczesnego życia politycznego Galicji. Do ważniejszych należy zaliczyć posłów do obu wspomnianych zgromadzeń przedstawicielskich. Jednym z pionierów ruchu chłopskiego w Galicji był pochodzący z miejscowości Las Jan Siwiec. Ważnym działaczem chłopskim był również Wojciech Szwed z Pewli Małej, a także Maciej Fijak z Pietrzykowic czy Ludwik Dobija z Rybarzowic. Trzej ostatni byli związani z ks. Stanisławem Stojałowskim, wybitnym działaczem narodowym i społecznym, działającym na niwie politycznej przez blisko 40 lat, który ostatnie kilkanaście lat życia spędził w nieodległych Bielsku i Białej. Środowiska mieszczańskie reprezentował m.in. Stanisław Łazarski (który pełnił przez pewien czas funkcje prezesa Koła Polskiego w wiedeńskim parlamencie). Z kolei lewicę chłopską reprezentował m.in. Stanisław Szczepański z Zabłocia, autor znanych pamiętników politycznych i jeden ze współzałożycieli lokalnego gniazda „Strzelca”.

Wybuch I wojny światowej spowodował wzrost nadziei na zmianę sytuacji Polaków. Już 7 sierpnia 1914 roku z żywieckiego rynku wyruszył do walki w polskich legionach utworzonych u boku armii austriackiej 150-osobowy hufiec „Strzelca” na czele z Leonardem Rybarskim. Dwa tygodnie później z tego samego miejsca wymaszerował 300-osobowy oddział pod dowództwem Tadeusza Jänicha, żegnany m.in. przez arcyksięcia Karola Stefana, który wygłosił okolicznościowe przemówienie. Do końca 1914 roku do Legionów z powiatu żywieckiego trafiło blisko 800 ochotników, a ogółem przez Legionu przewinęło się ponad tysiąc ochotników z Żywiecczyzny. Oprócz tego mieszkańcy regionu byli powoływani do regularnej armii austriackiej, głównie do 56 pp z Wadowic. W końcu sierpnia powołano podporządkowany polskiemu Naczelnemu Komitetowi Narodowemu komitet powiatowy, na którego czele stanął Wiktor Idziński. Dzięki dość dużej ofiarności miejscowego społeczeństwa, również finansowej, udało się w latach wojennych zorganizować uroczyste obchody polskich świąt narodowych, m.in. powstania kościuszkowskiego i rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

W odrodzonej Rzeczpospolitej. Okres międzywojenny

Widok na Pilsko i Romankę i Jezioro Żywieckie z Tresnej

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Żywiecczyzna znalazła się jesienią 1918 roku, wraz z całą Galicją Zachodnią, najpierw pod władzą Polskiej Komisji Likwidacyjnej, a potem rządu polskiego w Warszawie. W 1921 roku formalnie utworzono województwo krakowskie, w skład którego weszły zarówno powiat żywiecki jak i bialski (w granicach z czasów galicyjskich). W 1924 roku utworzono nowy powiat ze stolicą w Makowie (późniejszym Makowie Podhalańskim), który objął także tereny do tej pory należące do pow. żywieckiego (m.in. okolice Suchej, Stryszawy i Ślemienia). Wskutek słabości tego organizmu oraz protestów mieszkańców żywieckiej jego części, został on zlikwidowany już w 1931 roku, a wspomniane miejscowości wróciły do pow. żywieckiego. Od 1922 roku na północnym zachodzie i zachodzie Żywiecczyzna graniczyła z autonomicznym województwem śląskim, w skład którego weszła wschodnia część Śląska Cieszyńskiego z Bielskiem. Granica ta dzieliła także nadal diecezje Kościoła katolickiego: krakowską i nowoutworzoną katowicką.

Okres międzywojenny oznaczał dla Żywiecczyzny większy rozwój turystyki. Dzięki polityce państwa (zwłaszcza po 1926 roku), starającego się pobudzać gospodarczo i społecznie obszary zamieszkane przez górali, udało się przeprowadzić wiele istotnych przedsięwzięć. Budowa zapory w Porąbce (już poza Żywiecczyzną) i utworzenie Jeziora Międzybrodzkiego stworzyły perspektywę zagospodarowania turystycznego przełomu Soły na północy regionu, co zaktywizowało miejscową społeczność. Wytyczono nowe szlaki turystyczne w słabo do tej pory zagospodarowanym Beskidzie Żywieckim (zwłaszcza w rejonie Wielkiej Raczy i Pilska) oraz Beskidzie Małym. Wybudowano wówczas szereg schronisk górskich, m.in. najbardziej znane na Hali Miziowej pod kopułą Pilska. Modną stacją narciarską stał się Zwardoń, dokąd uruchamiano nawet specjalne pociągi turystyczne z Warszawy nastawione na zamożną klientelę. Brak kordonu granicznego na Wiśle umożliwił także w większym niż do tej pory stopniu dostęp do gór Żywiecczyzny mieszkańcom Górnego Śląska tak, iż wkrótce stali się główną grupą spośród tutejszych letników.

W okresie międzywojennym prężnie działał nadal „Sokół” oraz Związek Podhalan. Pod koniec lat 30-tych pojawiło się regionalne pismo „Gronie” (do wybuchu wojny ukazało się siedem numerów), które odegrało istotną rolę w stworzeniu w Żywcu ośrodka lokalnego życia naukowego.

W życiu politycznym okresu międzywojennego dominowały na wspomnianym terenie początkowo sympatie prawicowe i centroprawicowe a mieszkańcy Żywiecczyzny najczęściej głosowali na endecję, chadecję i PSL Piast. Obok starych działaczy zaczęli pojawić się nowi, tacy jak endek Edward Zajączek (pochodzący ze wsi Las), czy też Franciszek Koczur z Milówki (PSL Piast). Z czasem jednak nastroje przesunęły się zdecydowanie w lewo, w kierunku PPS (głównie pod wpływem socjalistów z sąsiedniej Białej oraz Krakowa i Zagłębia Krakowskiego). Wyniki uzyskiwane przez sanację w powiatach żywieckim i bialskim były zdecydowanie słabsze niż w niesprzyjającej przecież BBWR pozostałej części woj. krakowskiego i zdecydowanie słabsze niż na popierającym sanację Śląsku Cieszyńskim..

W granicach III Rzeszy. II wojna światowa i Aktion Saybusch

Żywiecczyzna w kampanii wrześniowej broniona była przez GO „Bielsko” podporządkowaną operacyjnie Armii „Kraków”. Polskie władze spodziewały się ataku ze strony Słowacji, usiłowały zatem przygotować do tego Żywiecczyznę, delegując tutaj część oddziałów Korpus Ochrony Pogranicza ze wschodniej granicy oraz tworząc rygle ochronne w rejonie Węgierskiej Górki, a także Koszarawy i Przyborowa. Poważnym utrudnieniem dla obrońców była infiltracja terenu przez współpracujących z Niemcami działaczy Partii Młodoniemieckiej (Jungdeutsche Partei), którymi byli m.in. właściciele schronisk górskich w rejonie Pilska i Rysianki, a więc obszarze nadgranicznym.

Najważniejszym epizodem była bitwa pod Węgierską Górką stoczona w pierwszych dniach września, podczas której zgrupowanie kpt. Tadeusza Semika stawiało opór nacierającym od przełęczy Zwardońskiej i Słowacji oddziałom niemieckim (7 Dywizja Piechoty zwana bawarską). Załogi fortów Wędrowiec i Włóczęga zdołały opóźnić marsz Niemców w kierunku Kotliny Żywieckiej o trzy dni. Lokalnym bohaterem stał się również proboszcz w Lipowej ks. Ferdynand Sznajdrowicz, który aresztowany przez katowickie gestapo za przetrzymywanie broni został skazany na śmierć i stracony w styczniu 1940 roku.

Istotnym dla zrozumienia wojennych losów Żywiecczyzny było administracyjne przyłączenie jej od 1939 roku do rejencji katowickiej (od 1941 roku do prowincji górnośląskiej), a tym samym bezpośrednie wcielenie jej do Rzeszy Niemieckiej. W ten sposób władze niemieckie potraktowały obszar dawnego woj. krakowskiego aż po Skawę (także rejon Białej, Kęt i Andrychowa) odmiennie od Krakowa, Sądecczyzny czy Podhala, które zostały częścią Generalnego Gubernatorstwa.

W przeciwieństwie do historycznego Górnego Śląska władze III Rzeszy uznawały, że tutejsza ludność polska nie nadaje się do germanizacji i powinna zostać wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa, a na jej miejsce powinna być sprowadzona ludność rdzennie niemiecka z terenu Galicji Wschodniej znajdującego się wówczas pod okupacją radziecką czy Rumunii. Po przyjęciu takich założeń przeprowadzono w okupacyjnym powiecie żywieckim (w czasie wojny Żywiec nosił nazwę Saybusch) rozpoczętą we wrześniu 1940 roku tzw. Aktion Saybusch, w wyniku której wysiedlono z tego terenu około 20 tys. osób, głównie w rejon Lublina, Siedlec i Łukowa. Część ludności przesiedlono do Polenlagrów umiejscowionych na terenie Górnego Śląska. Reszta, pozbawiona swoich domów i gospodarstw, miała pracować w gospodarstwach nowych osadników. Akcja Saybusch trwała do lutego 1941 roku.

Jeszcze w grudniu 1939 roku powstały na terenie Żywiecczyzny pierwsze formy zorganizowanego polskiego ruchu oporu. Była to Tajna Organizacja Wojskowa na czele z kpt. Wenancjuszem Zychem. W południowej części Żywiecczyzny zorganizowały się w tym samym czasie grupy podporządkowane już Związkowi Walki Zbrojnej, którymi dowodził Antoni Płanik. Po połączeniu tych grup oraz podporządkowaniu organizacji z rejonu Suchej zawiązanej z tamtejszymi kolejarzami, utworzono w lutym 1940 roku ZWZ w powiecie żywieckim, wchodzący w skład Okręgu Śląskiego. W lutym 1942, po przekształceniu ZWZ w Armię Krajową obszar Żywieczyzny znalazł się w inspektoracie bielskim tej organizacji. Została ona rozbita przez Niemców we wrześniu 1942 roku. Na skutek zdrady aresztowano około półtora tysiąca ludzi, a struktury zostały odtworzone dopiero w następnym roku. W 1944 roku doszło do stworzenia oddziału AK.”Garbnik”, działającego głównie w Beskidzie Małym. Zajmował się przede wszystkim karaniem zdrajców (także wykonywaniem na nich wyroków śmierci) i likwidacją gorliwych policjantów i urzędników niemieckich. Mniej znacząca była konspiracja innych ugrupowań politycznych. Niemniej na Żywiecczyźnie pojawiały się oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej, Batalionów Chłopskich, działała także w pierwszych latach wojny Chłopska Organizacji Wolność „Racławice”. Warto podkreślić ważną rolę, jaką w konspiracji niepodległościowej odgrywała parafia w Zabłociu i duszpasterzujący tam ks. Stanisław Słonka, kapelan AK i Narodowych Sił Zbrojnych SZ.

Żywiecczyzna została wyzwolona przez działającą w ramach IV Frontu Ukraińskiego 1 Armię Gwardii dowodzoną przez gen. płk. Andrieja Greczkę. Pierwsze miejscowości w regionie położone w rejonie Suchej zostały przejęte przez Armię Czerwoną jeszcze w drugiej połowie stycznia. W pierwszych dnia lutego wyzwolono m.in. okolice Jeleśni, Gilowic, Świnnej i Zadziela oraz okolice Szczyrku, a w drugiej połowie tego miesiąca rejon Łodygowic i Pietrzykowic dochodząc do Starego Żywca. Wówczas to front zatrzymał się na linii Szczyrk-Pietrzykowice-Żywiec-Korbielów. Działania zbrojne zamarły na kilka tygodni. Na początku kwietnia Rosjanie przeszli do ofensywy. Wówczas to został wyzwolony Żywiec oraz większość miejscowości w tzw. Worku Raczańskim w rejonie Wieprza, Radziechów, Rajczy i Milówki. Wiele miejscowości uległo wówczas znacznemu zniszczeniu, m.in. dzielnica Żywca, Rudza. Ostatnie punkty oporu na ziemi żywieckiej zlikwidowano z końcem miesiąca w rejonie góry Syberka k. Nieledwi i okolicy Kamesznicy i Rycerki Górnej.

Czasy powojenne (1945-1989)

Kościół farny Narodzenia NMP w Żywcu

Po zakończeniu działań wojennych władzę na Żywiecczyźnie przejęli komuniści, którzy jednak musieli liczyć się z przeciwnymi sobie nastrojami znacznej części ludności przywiązanej do dawnych wartości patriotycznych i religijnych. Główną przeszkodą w szybkim i bezproblemowym zaprowadzeniu nowej władzy była partyzantka antykomunistyczna, zwłaszcza aktywność oddziałów podporządkowanych Henrykowi Flame. Operowała ona w ramach prężnego VII okręgu Narodowych Sił Zbrojnych. Oddziały „Bartka” działały także na Śląsku Cieszyńskim, ale ich część operowała wyłącznie na Żywiecczyźnie, m.in. oddział Antoniego Bieguna ps. „Sztubak, a także oddział ppor. Stanisława Kopika ps. „Zemsta”.

Nowe władze nie licząc się z tradycją i dawnymi związkami historycznymi i społecznymi, przeprowadziły zmiany administracyjne. Granice powiatu żywieckiego zmieniono w latach 50. Odłączono od niego rejon Suchej i Stryszawy i tworząc nowy powiat w Suchej Beskidzkiej. Z kolei po likwidacji powiatu w Białej nie włączono do powiatu żywieckiego terenów historycznej Żywiecczyzny, czyli okolic Szczyrku, Wilkowic i Buczkowic, ale przyłączono je do powiatu bielskiego, a tym samym do województwa katowickiego. Od tej pory po raz pierwszy w historii Żywiecczyznę rozcinała granica dwóch województw: katowickiego i krakowskiego. Do powiatu żywieckiego włączone zostały natomiast okolice Międzybrodzia Bialskiego, Czańca i Porąbki, a więc tereny ze zlikwidowanego powiatu bialskiego, które wcześniej nie były związane z Żywiecczyzną. Najistotniejsza zmiana administracyjna miała jednak miejsce w 1975 roku, kiedy to na miejsce dotychczasowych szesnastu województw, utworzono 49 nowych. Żywiecczyzna ponownie w całości znalazła się wówczas w województwie bielskim, w którym pozostała do jego likwidacji w 1998 roku.

W okresie PRL zaszły duże zmiany gospodarcze oraz pojawiło się wiele nowych inwestycji. Do największej z tego okresu należy zaliczyć utworzenie w latach 60. i 70. XX wieku Jeziora Żywieckiego. Dla potrzeb nowego zbiornika wodnego zalano wsie Zadziele, częściowo Tresną i Zarzecze oraz Stary Żywiec.

Sporadycznie dochodziło do konfliktów społeczeństwa z władzą. Opór przeciwko władzy komunistycznej wywoływał m.in. brak zgody na wznoszenie obiektów sakralnych. Najsłynniejszym przykładem była budowa kościoła w Ciścu, który powstał w ciągu jednej doby na początku lat 70., dzięki inicjatywie ówczesnego wikarego w Milówce ks. Władysława Nowobilskiego przy wydatnym wsparciu ówczesnego ordynariusza krakowskiego Karola Wojtyły.

W 1980 roku, kiedy doszło do kryzysu politycznego i utworzenia tzw. pierwszej Solidarności, na Żywiecczyźnie nastroje społeczne były dość spokojne, także ze względu na brak większych zakładów przemysłowych. Do burzliwych wydarzeń można zaliczyć jednak próbę usunięcia instancji PZPR z Zakładu Wtryskarek „Ponar” w Żywcu na przełomie listopada i grudnia 1981 roku. Robotnicy z Żywiecczyzny stanowili także znaczny odsetek wśród strajkujących w zakładach przemysłowych Śląska oraz Bielska-Białej.

Czasy najnowsze (po 1989 roku)

Po zmianie systemu nastąpiły kolejne zmiany w administracji kościelnej i państwowej, które postawiły Żywiecczyznę z zupełnie nowym położeniu. W 1992 roku w wyniku reorganizacji granic diecezji w całym kraju bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” papież Jan Paweł II powołał z części obszaru dawnej archidiecezji krakowskiej oraz diecezji katowickiej nową diecezję bielsko-żywiecką. Żywiec tym samym stał się drugą stolicą nowej diecezji, a kościół NMP konkatedrą. Co charakterystyczne jednak, mimo takiej nazwy diecezji nie cały obszar Żywiecczyzny wszedł w jej skład. W archidiecezji krakowskiej pozostały parafie Sucha Beskidzka, Stryszawa, Krzeszów oraz Ślemień. Cała diecezja została włączona do metropolii krakowskiej. Ważnym wydarzeniem była wizyta w nowej diecezji, m.in. w Żywcu, papieża Jana Pawła II w maju 1995 roku.

Jeszcze istotniejsze zmiany nastąpiły w zakresie administracji państwowej. W wyniku reformy z 1999 roku premiera Jerzego Buzka przywrócono powiaty, zlikwidowano dotychczasowe województwa, a w ich miejsce stworzono szesnaście nowych. Obszar Żywiecczyzny, podobnie jak przed 1975 rokiem, znalazł się na obszarze trzech powiatów: żywieckiego, bielskiego i suskiego. Granice pomiędzy nimi w porównaniu z poprzednim okresem nie uległy większej zmianie. Jedną z niewielu było przyznanie powiatowi bielskiemu gminy Porąbka, co oznaczało odłączenie od powiatu żywieckiego miejscowości sztucznie do niego włączonych w latach 50. (z jednym wyjątkiem - w granicach powiatu zostało Międzybrodzie Bialskie stanowiące część gminy Czernichów).

Najważniejszą zmianą było jednak przyłączenie powiatu żywieckiego do woj. śląskiego, mimo że wysuwano propozycje, by zarówno powiat żywiecki jak i bielski oraz samo miasto Bielsko-Biała przyłączyć do woj. małopolskiego, w którym znalazł się powiat suski. Region Żywiecczyzny ponownie został w ten sposób podzielony między dwa województwa, a większość jego obszaru, wraz z samym Żywcem, stała się częścią województwa śląskiego. Stan ten obowiązuje do dnia dzisiejszego.

Najważniejsze istniejące zabytki Żywiecczyzny

Żywiec,Zamek

Żywiec,Nowy Zamek

Łodygowice,dwór

• Stary Zamek w Żywcu - zbudowany na przełomie XV i XVI wieku, rozbudowany w II połowie XVI wieku przez Jana Spytka Komorowskiego, dzięki czemu uzyskał renesansowy wygląd. Obecnie siedziba Muzeum Miejskiego.

• Nowy Zamek - zbudowany w II połowie XIX wieku na polecenie Albechta Habsburga przez Karola Pietschkę, następnie przebudowywany.

• Kościół Narodzenia NMP w Żywcu - zbudowany w II połowie XV wieku, wielokrotnie przebudowywany przez Komorowskich i Wielopolskich. W 1992 stała się konkatedrą nowo kreowanej diecezji bielsko-żywieckiej.

• Kościół św. Mikołaja i sanktuarium MB Rychwałdzkiej w Rychwałdzie - świątynia pochodząca z poł. XVIII w., barkowy, wewnątrz uważany za cudowny obraz Matki Bożej sprowadzony do Rychwałdu w poł. XVII w. przez właścicielkę państwa ślemieńskiego Salomeę Grudzińską z Wielkopolski.

• Zamek w Suchej Beskidzkiej - zbudowany w II połowie XVI wieku, rozbudowany przez właściciela państwa suskiego Piotra Komorowskiego w stylu renesansowym. W posiadaniu m.in. rodu Komorowskich, Wielopolskich, Tarnowskich i Branickich-kolejnych właścicieli państwa suskiego. W przeszłości mieścił bogate zbiory biblioteczne, w znacznej mierze zniszczone podczas II wojny światowej.

• Kościół św. Barbary w Mikuszowicach Krakowskich - zbudowany pod koniec XVII wieku, przykład stylu śląsko-małopolskiego w architekturze drewnianej, wewnątrz bogata polichromia z pierwszej połowy XVII w. oraz kopia XV wiecznego tryptyku ołtarzowego (oryginał w Muzeum Narodowym w Krakowie).

• Kościół św. Andrzeja w Gilowicach - zbudowany w I poł. XVI wieku w sąsiednim Rychwałdzie, przeniesiony do Gilowic w poł. XVIII wieku, drewniany, z zachowanymi sobotami.

• Kościół św. Szymona i Judy Tadeusza w Łodygowicach - zbudowany w l. 30-tych XVII w., drewniany, konstrukcji zrębowej.

• Dwór w Łodygowicach - zbudowany w II poł. XVII w. przez właściciela państwa łodygowickiego Stanisława Warszyckiego, przebudowany gruntownie w II połowie XIX zatracił cechy obronne.

Bibliografia

1. Augustin F., Kroniki żywieckie od czasów zamierzchłych do 1845 roku, Żywiec-Kraków 2007.
2. Bicz-Suknarowska M., Historia zamku żywieckiego, w: „Karta Groni” 1997, nr XIX.
3. Caputa R., Jeziorski I., Z dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Kraków 2000.
4. Ciemała G., Osadnictwo na prawie wołoskim w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, w: „Żywiecczyzna-pogranicze śląsko-małopolskie”, red. W. Zyzak, Żywiec 2004.
5. Dusik J., Rozwój terytorialny żywieckiego latyfundium Komorowskich, w: „Karta Groni” 2003, nr XXII.
6. Dobosz S., Walka Żywiecczyzny z okupantem hitlerowskim w latach 1939-1945, w: „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1967, nr 1.
7. Dobosz S., Wojna na Żywiecczyźnie od kwietnia 1939 do kwietnia 1945, Żywiec 2004.
8. Dobosz S., Zmagania polsko-niemieckie na Żywiecczyźnie w dniach 1-4 IX 1939, w: „Karta Groni” 1969, nr 3-6.
9. Doellinger Z., O złączenie Żywiecczyzny ze Śląskiem, w: „Gronie” 1939, nr 2-3.
10. Drapella R., Pierwsza ochotnicza kompania Ziemi Żywieckiej w walce (1918-1919), w: „Gronie” 1938, nr 4.
11. Hyla J., Habsburgowie Żywieccy w latach 1895-1947, w: „Karta Groni” 1991, nr XVI.
12. Gogola Z., Początkowa organizacja życia kościelnego i rozwój sieci parafialnej na Żywiecczyźnie, w: „Karta Groni” 1999, nr XX.
13. Greniuch T., Król Podbeskidzia. Biografia kpt. Henryka Flame „Bartka”, Komorów 2008.
14. Grzybek J., Dzieje państwa suskiego pod Babią Górą od XIV wieku do połowy XIX wieku, Kraków 1965.
15. Jakóbiec J., Przyczynek do oznaczenia granicy Lachów, w: „Lud” 1901, t. VII.
16. Janicka-Krzywda U., Poczet harnasi karpackich, Kraków 1988.
17. Janik J., Żywiecczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej. Wybrane zagadnienia w zarysie, w: „Gronie” 2013, t. XIII.
18. Janota E., Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie, Cieszyn 1859.
19. Janusz W., Uwagi nad genezą „państwa żywieckiego”, w: „Gronie” 2011, nr XI.
20. Jeziorski M., Oblicze Żywiecczyzny w ruchu letniskowym województwa krakowskiego, w: „Gronie” 1938, t.2.
21. Kaczmarek R., Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią „niemieckiej wspólnoty narodowej” a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
22. Kolak W., Matka Boska Kazimierzowska w Rajczy, w: „Karta Groni” 1991, nr XVI.
23. Kolak W., Zakony na ziemi żywieckiej, w: „Karta Groni” 1997, nr XIX.
24. Kolstrung-Grajny K, Herb miasta Żywca, w: „Karta Groni” 1997, nr XIX.
25. Komoniecki A., Chronografia czyli dziejopis żywiecki, Kraków 1987.
26. Korkuć M, Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944-1947), Kraków 2002.
27. Lenczowski F., Materiały do dziejów miasta Żywca od XV do XVIII wieku, Kraków 1957.
28. Małecki M,. Właściwości gwar Żywiecczyzny, w: „Ziemia” 1936, nr 1.
29. Maślanko G., 60 lat zapory w Porąbce, w: „Karta Groni” 1997, nr XIX.
30. Mączka S., Życie religijne Żywiecczyzny w czasie kontrreformacji, w: „Karta Groni” 1974, nr V-VI.
31. Miodowicz W., Jak rozwijano turystykę na Żywiecczyźnie, w: „Karta Groni” 1969, nr 3-6.
32. Miodowicz W., Ze wspomnień działacza Oddziału Babiogórskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Żywcu z lat 1925-1937, w: „Karta Groni” 1976, nr VII-VIII.
33. Nowakowski A., Dzieje ustrojów i praw księstw oświęcimskiego i zatorskiego, Białystok 1988.
34. Nowakowski A., Odrębności prawnoustrojowe księstw oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1564-1772, w: „Studia Historyczne” 1985, z. 4.
35. Pawelec M., Protestantyzm na Żywiecczyźnie w okresie staropolskim, w: „Gronie” 2006, nr II.
36. Podziemie niepodległościowe na Podbeskidziu w latach 1939-1947, red. T. Kurpierz, A. Namysło, Bielsko-Biała 2002.
37. Pol W., Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków 1851.
38. Poniedziałek Z., Geneza i rozwój zbójnictwa w państwie żywieckim, w: „Karta Groni” 1976, nr VII-VIII.
39. Poniedziałek Z., Powstanie i działalność PPR w powiecie żywieckim, w: „Karta Groni” 1974, nr V-VI.
40. Poniedziałek Z., Radziecka ofensywa wojskowa w Beskidach i Kotlinie Żywieckiej, w: „Karta Groni” 1976, nr VII-VIII.
41. Poniedziałek Z., Zaludnienie państewka żywieckiego w latach 1629-1715, w: „Karta Groni” 1981, nr XI.
42. Poniedziałek Z., Formy osadniczo-przestrzenne gospodarstw chłopskich w państwie żywieckim w XVII i XVIII w., w: „Karta Groni” 1985, nr XIII.
43. Prokop K.R., Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438-1513. Dzieje polityczne, Kraków 2002.
44. Proszowski G., Kubica M., Banaś R., Sucha i okolice Babiej Góry na dawnych pocztówkach i fotografiach, [b. r. i m. w.]
45. Putek J., O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie, Kraków 1937.
46. Radomski J.A.,Węgierska Górka we wrześniu 1939 roku, Bielsko-Biała 1984.
47. Rajman K., Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 2000.
48. Rączka Z., Dzieje Żywca do połowy XVII wieku, w: „Karta Groni” 1974, nr V-VI.
49. Rączka Z., Żywiec. Rys historyczny od początku miasta do 1918 roku, Żywiec 1998.
50. Reinfuss R., Pogranicze krakowsko-góralskie w świetle dawnych i najnowszych źródeł etnograficznych, w: „Lud”, t. 36.
51. Reinfuss R., Północno-zachodnia granica górali żywieckich, w: „Karta Groni” 1989, nr XIV.
52. Reyniak J., Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły, w: „Karta Groni” 1980, nr IX-X.
53. Semkowicz W., Rola Żywiecczyzny w osadnictwie Orawy, w: „Ziemia” 1936, nr 1.
54. Słownik biograficzny Żywiecczyzny, t.1-3, Żywiec 1995-2000.
55. Siemionow A., Mapy Ziemi Żywieckiej i obszarów przyległych, w: „Karta Groni” 1985, nr XIII.
56. Siemionow A. , Studia beskidzko-tatrzańskie, Kalwaria Zebrzydowska 1992.
57. Sikora M., Aktion Saybusch. Wysiedlenie mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940–1941, Katowice 2010.
58. Spyra A., Browar Żywiec 1856-1996, Żywiec 1996.
59. Sucha Beskidzka, red. F. Kiryk, L. Hampel, Kraków 1998.
60. Suchonek S., Działalność polityczna ks. St. Stojałowskiego na Żywiecczyźnie, w: „Gronie” 1939, nr 2-3.
61. Szczotka S., Akta złoczyńców miasta Żywca 1589-1782, w: „Gronie” 1938, t.2.
62. Szczotka S., Materiały do dziejów zbójnictwa góralskiego z lat 1589-1782, Lublin-Łódź 1982.
63. Szczotka S., Stosunki Żywiecczyzny ze Śląskiem od XVI wieku do upadku Rzeczpospolitej, Katowice 1938.
64. Seweryn T., Strój żywczanek, w: „Ziemia” 1936, nr 1.
65. Stanek J., Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Kraków 1959.
66. Szablowski J., Zabytki sztuki na Żywiecczyźnie, w: „Ziemia” 1936.
67. Szewczyk A., Rygiel obronny w 1939 r. Krzyżowej i Przyborowie (w:) „Karta Groni” 1995.
68. Tylza-Janosz M., Działalność gospodarcza Habsburgów na Żywiecczyźnie w XIX i XX wieku, w: „Gronie” 2007, nr III.
69. Udziela S., Etnograficzne ugrupowania i rozmieszczenia rodów Górali Polskich, w: Przegląd Geograficzny 1918.
70. Udziela S., Strój górali żywieckich, w: „Ziemia” 1936, nr 1.
71. Urban W., Reformacja wśród chłopów w oświęcimskiem (w:) „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1957, t. II.
72. Wnętrzak G., Zróżnicowanie kulturowe Podkarpacia Zachodniego w aspekcie historyczno-administracyjnym (Żywiecczyzna, Ziemia Oświęcimsko-Zatorska, Śląsk Cieszyński), w: Żywiecczyzna-pogranicze śląsko-małopolskie, red. W. Zyzak, Żywiec 2004.
73. Wnętrzak G., Granice Żywiecczyzny w aspekcie historycznym, w: „Zaranie Śląskie” 2005, nr 10.
74. Wolny B., Trybun ludowy Żywiecczyzny. Z działalności Józefa Wolnego w sejmie galicyjskim w latach 1866-1869, w: „Karta Groni” 1985, nr XIII.
75. Woźniak H., Żywiecczyzna. Popularny zarys dziejów, Żywiec 2011.
76. Zabytki sztuki w Polsce t. III, województwo krakowskie, powiat żywiecki, oprac. J. Szablowski, Warszawa 1948.
77. Zielecka G., Powiat żywiecki w latach wojny 1914-1918, w: „Karta Groni” 1995.
78. Zmagania wojenne na Żywiecczyźnie 1939-1945, red. E. Smoczek, Żywiec 1999.
79. Zwyczaje, wierzenia i obrzędy na Ziemi żywieckiej. Materiały i opracowania, red. M. Miodoński, Żywiec 2002.