Sport w Częstochowie do 1945 roku

Autorzy: dr Daniel Bakota, dr Arkadiusz Płomiński

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Geneza i rozwój do 1918 roku

Tradycje częstochowskiego sportu mają swoje początki w latach osiemdziesiątych XIX wieku i są one nierozerwalnie związane z rozwojem przemysłowym miasta. W 1887 roku z inicjatywy właścicieli fabryk tekstylnych lokujących kapitał w Częstochowie, rozegrano pierwsze zawody sportowe – turniej tenisa ziemnego. Zwycięzcą turnieju został urzędnik fabryki Peltzer et Fils - Belg Vanemor, natomiast drugie miejsce zajął częstochowianin Marcin Wierzchowski. Na przełomie wieków wiodącą rolę w rozwoju współzawodnictwa sportowego w Częstochowie odgrywały towarzystwa kolarskie, gimnastyczne oraz drużyny piłki nożnej. Pierwszym towarzystwem sportowym utworzonym w Częstochowie był powołany w 1889 roku oddział (konsulat) Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów (WTC). Jego pierwszym konsulem został wybrany Edward Wodziński. W 1899 roku oddział zawiesił działalność. Po czterech latach, w 1903 roku z inicjatywy m.in.: T. Fiałkowskiego – pełnił funkcję konsula oraz A. Łabęckiego – sekretarza, wznowiono działalność częstochowskiego oddziału WTC. Następnie, w 1910 roku oddział połączył się z sekcją kolarską Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Nowo powstałe towarzystwo, przyjęło nazwę Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Upowszechnienie kolarstwa przez WTC było inspiracją do powstania kolejnych towarzystw kolarskich. Na przełomie lat 1892/1893 J. Kizlich, E. Sommer, H. Stalens, J. Straua, E. Wodziński i G. Wolski utworzyli towarzystwo kolarskie pod nazwą Częstochowscy Towarzysze. Towarzystwo prowadziło działalność do 1899 roku. Członkowie Towarzystwa przy wsparciu zamożnych obywateli miasta i dyrekcji zakładów Motte Meillesoux zbudowali w Częstochowie w 1893 roku - przy ul. Krakowskiej - tor kolarski. W 1894 roku odbyły się na nim pierwsze zawody torowe, których program składał się z trzech części: „biegów sprinterskich”, „wyścigu parami” i „wyścigu żółwi”. W tym samym roku, przy udziale zawodników z zagranicy, odbył się w Częstochowie pierwszy wyścig uliczny na trasie: Rynek - ul. św. Barbary - Zacisze - Rynek. Zwycięzcą wyścigu został częstochowianin Izydor Szymański, drugie miejsce zajął Robert Lee (Anglia), a trzecie Marcel Rochet (Francja). Kolejnymi organizacjami kolarskimi powstałymi w Częstochowie były: Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów, Koło Kolarskie Raków oraz sekcja kolarska przy Stowarzyszeniu Rzemieślniczo – Przemysłowym. Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów utworzono z inicjatywy Stanisława Czerwińskiego, Adolfa Kleidensteina, Mariana Puchalskiego, Marty Puchalskiej, Stefana Sikorskiego, Tymana i Piotra Wiśniewskiego. Towarzystwo działało w latach 1900-1905. Po zawieszeniu działalności liczne grono jego członków wstąpiło w szeregi częstochowskiego oddziału WTC. Koło Kolarskie Raków utworzono w 1904 roku przy hucie Bernarda Hantkego. Działalność prowadziło do 1905 roku. Następnie z inicjatywy Komitetu Dzielnicowego Polskiej Partii Socjalistycznej, zostało reaktywowane w 1906 roku (przyjęło nazwę Rakowskie Koło Cyklistów, którą po krótkim czasie zmieniło na Rakowskie Towarzystwo Cyklistów). Sekcja kolarska przy Stowarzyszeniu Rzemieślniczo – Przemysłowym powstała w marcu 1914 roku z inicjatywy byłych zawodników Częstochowskiego Towarzystwa Cyklistów - J. Cekiera i A. Szmekla. W jej skład wchodziło 40 członków, którzy regularnie organizowali wycieczki rowerowe na trasie do Herb, Jaskrowa, Krzepic, Olsztyna, Ostrowa i Radomska. Dalszy rozwój kolarstwa w Częstochowie przerwał wybuch I wojny światowej. W sierpniu 1914 roku członkowie tychże towarzystw weszli w skład nowo zorganizowanych oddziałów samoobrony cywilnej. Oddziały te przyjęły nazwę Straż Obywatelska. Z kolei kolarstwo w trakcie trwania wojny, uprawiano jedynie w formie wycieczek sezonowych.

Częstochowskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego (TG) Sokół powstało w 1905 roku, jednak oficjalną działalność rozpoczęło 29 czerwca 1906 roku. Legalna działalność częstochowskiego gniazda nie trwała długo, bowiem 4 września 1906 roku władze carskie wydały zarządzenie, na mocy którego została zawieszona działalność wszystkich TG Sokół znajdujących się w granicach Królestwa Polskiego. W zaistniałej sytuacji częstochowskie gniazdo rozpoczęło działalność konspiracyjną. W 1909 roku władze carskie wyraziły zgodę na działalność towarzystw gimnastycznych z wyjątkiem TG Sokół. W związku z brakiem możliwości oficjalnego reaktywowania częstochowskiego gniazda, podjęto działalność, jako sekcja gimnastyczna Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Formami pracy sokolej w tym czasie były ćwiczenia gimnastyczne, okolicznościowe odczyty, tańce i pieśni ludowe oraz wycieczki organizowane w okolice Jury Krakowsko-Częstochowskiej (Olsztyna, Złotego Potoku, Podlesic, Bobolic, Kroczyc). Wybuch I wojny światowej spowodował, że część sokołów wstąpiła w szeregi Legionów Polskich, a część została wcielona do wojsk rosyjskich. Pomimo trudnej sytuacji, Towarzystwo nie zawiesiło swojej działalności, a od kwietnia 1915 roku powróciło do legalnej aktywności. W maju 1917 roku w celu spopularyzowania gimnastyki, zarząd TG Sokół powołał Komisję Sportowo - Gimnastyczną Komitetu Wielkiej Kwesty. W tym okresie niemieckie władze okupacyjne zdelegalizowały i zakazały działalności Towarzystwa. Jednakże po krótkim czasie wydano zgodę na zorganizowanie legalnego towarzystwa, które przyjęło nazwę Towarzystwo Sportowo - Gimnastyczne Piechur. W listopadzie 1918 roku członkowie Towarzystwa w porozumieniu z członkami Stowarzyszenia Kupców Polskich powołali organizację wojskową o nazwie Obrona Narodowa. Organizacja ta odegrała istotną rolę w przywracaniu zrębów państwowości w Częstochowie. Jej zadaniem było rozbrajanie okupacyjnych wojsk niemieckich i pomoc przy tworzeniu polskich władz administracyjnych.

Wiodącą rolę w tworzeniu pierwszych drużyn piłki nożnej odegrali pracownicy częstochowskich fabryk, m.in.: La Czenstochovienne, Motte, Meillassoux et Caulliez oraz Peltzer et Fils. Niejednokrotnie byli to obcokrajowcy posiadający doświadczenie piłkarskie (trenerskie, zawodnicze). W 1906 roku utworzono pierwszą drużynę piłkarską pod nazwą La Czenstochovienne (w 1909 roku zmieniła nazwę na Towarzystwo Footballowe Częstochowianka). W drużynie tej występowali: Emil Kreter, Bronisław i Władysław Lechowscy, Walerian Lis, Jan Pałuba, Popowski, Zygmunt Widera, Stanisław Wizner oraz Francuzi: Florian Deremaux, Gemeiner i bracia Frieman. Kolejne drużyny powstały przy fabryce Motte, Meillassoux et Caulliez (zespół rywalizował pod nazwą Blich) oraz fabryce Peltzer et Fils. Wspólna reprezentacja tych dwóch fabryk 11 października 1908 roku wystąpiła w pierwszym międzymiastowym meczu rozegranym w Częstochowie, a jej przeciwnikiem było łódzkie Towarzystwo Union. Niespełna trzy tygodnie później 1 listopada reprezentacja fabryk rozegrała kolejny mecz z łódzkim zespołem - Towarzystwem Sportowym Turing Club z Łodzi. Oba spotkania odbyły się na placu fabryki Mottów. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej wiodącą drużyną w rywalizacji częstochowskich zespołów była Częstochowianka. Rywalizowała ona również z drużynami spoza Częstochowy. W 1911 roku rozegrała swój pierwszy mecz wyjazdowy. W spotkaniu rozegranym w Radomsku przegrała z piotrkowską Manufakturą 1:3. Istotny wpływ na popularyzację piłki nożnej w Częstochowie miała Wystawa Przemysłowo-Rolnicza, która odbyła się w 1909 roku. Jednym z elementów jej programu, cieszącym się dużym zainteresowaniem częstochowian, był pokazowy mecz piłki nożnej pomiędzy Łódzkim Klubem Sportowym a Warszawskim Kołem Sportowym Korona. Przyjazd łódzkich piłkarzy do Częstochowy zakończył się ich aresztowaniem w związku z podejrzeniem o działalność wywrotową. Wypuszczeni po kilku godzinach na wolność łodzianie przegrali pierwszy mecz 1:2. W rewanżu rozegranym na drugi dzień wygrali z warszawską drużyną 2:1. Podczas I wojny światowej działalność drużyn piłki nożnej została znacznie ograniczona. Pomimo utrudnień organizowano mecze o mistrzostwo Częstochowy, w których rywalizowały m.in.: Czenstochovia, Samson, Peltzery. Ponadto organizowano imprezy okolicznościowe takie jak np.: mecz noworoczny. W zawodach rozegranych 1 stycznia 1916 roku zmierzyły się drużyny Czenstochovii i Unionu.

Dwudziestolecie międzywojenne

Odzyskanie przez Polskę niepodległości po 123 latach niewoli pozwoliło na pełny rozwój organizacji sportowych. W Częstochowie już w pierwszych latach po zakończeniu wojny zaczęły powstawać nowe kluby sportowe, w tym tworzone przez mniejszości narodowe, jak również wznawiały działalność towarzystwa przedwojenne. Jedną z pierwszych organizacji sportowych reaktywowaną w 1919 roku było Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów. Towarzystwo (na początku lat trzydziestych zmieniło nazwę na Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów i Motocyklistów) oficjalnie zarejestrowano 22 sierpnia 1923 roku. Również, w 1919 roku, utworzono Klub Sportowy (KS) Częstochovia. Był to klub jednosekcyjny prowadzący drużynę piłki nożnej. Dwa lata później (2 grudnia 1921 roku) powstał KS Orlęta, który prowadził dwie sekcje: piłki nożnej i lekkoatletyki. Na początku 1925 roku trudna sytuacja materialna Częstochovii skłoniła działaczy do połączenia się z Orlętami. W wyniku tej fuzji powstał Częstochowski Klub Sportowy (CKS), który podobnie jak ww. KS Orlęta, prowadził dwie sekcje: piłki nożnej i lekkoatletyki. Problemy finansowe na początku lat trzydziestych XX wieku skłoniły CKS do podjęcia decyzji o wstąpieniu do Stowarzyszenia Pracy Społeczno – Wychowawczej (SPSW) im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. W wyniku tej decyzji, 15 marca 1931 roku klub został przemianowany i przyjął nazwę Koło Sportowe Brygada. Po niespełna trzech (lub czterech) latach funkcjonowania jako jednostka organizacyjna SPSW, klub uzyskał pełną samodzielność. KS Brygada w latach trzydziestych prowadził osiem sekcji: atletyczną, bokserską, gier sportowych, lekkoatletyczną, łyżwiarską, piłki nożnej, szermierczą i tenisa ziemnego, spośród których największe sukcesy odnosiła sekcja piłki nożnej. Piłkarze Brygady w latach trzydziestych uzyskali miano najlepszej drużyny podokręgu częstochowskiego Kieleckiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej, jak również należeli do wiodących drużyn województwa kieleckiego. Największe sukcesy odnieśli w latach 1936-1937. W roku 1936, najpierw wygrali rywalizację w podokręgu częstochowskim, następnie zwyciężyli w rywalizacji na szczeblu okręgowym i międzyokręgowym. W rozgrywkach decydujących o awansie do ligi polskiej (najwyższa klasa rozgrywkowa w Polsce) Brygada rywalizowała z Cracovią, AKS Chorzów i Śmigłym Wilno, kończąc rywalizację na ostatnim miejscu w grupie. W następnym roku, również uczestniczyła w finałowych rozgrywkach o awans do ligi polskiej. W rywalizacji z Polonią Warszawa, Śmigłym Wilno i Unią Lublin zajęła trzecie miejsce, przegrywając drugie i awans tylko gorszym bilansem bramek z drużyną z Wilna. Najbardziej utytułowanym piłkarzem Brygady był bramkarz Adolf Krzyk, który w latach 1937-1939 rozegrał sześć meczów w reprezentacji Polski. W 1921 roku w graniczącym z Częstochową osiedlu robotniczym – Raków (zostało włączone do Częstochowy w 1928 roku) swoją działalność rozpoczął Klub Sportowo - Footbolowy Racovia. Inicjatorami powstania klubu byli: dr Jan Baścik, Marian Federak, Jan Łoboda, Józef Kaźmierczak, Antoni Kiełbasiński oraz Wacław Sobczyk. Na początku Racovia działała jako klub jednosekcyjny (piłka nożna), a przed wybuchem II wojny światowej rozszerzyła swoją działalność sportową o sekcję piłki siatkowej mężczyzn. Jednym z największych klubów wielosekcyjnych, istniejących w Częstochowie, był założony w 1922 roku Klub Ogólno-Sportowy Victoria. W 1926 roku prowadził sekcje: bokserską, kolarską, lekkoatletyczną, piłki nożnej i tenisa ziemnego. Natomiast w latach trzydziestych powołano w klubie kolejne sekcje: gier sportowych, kajakową, sportów zimowych i szermierczą. W 1926 roku utworzono jednosekcyjny (piłka nożna) Robotniczy Klub Sportowy (RKS) Skra. Spośród zawodników Skry szczególnie wyróżniał się Stanisław Kołodziejczyk (pomocnik). W 1936 roku został powołany do kadry narodowej oraz reprezentacji Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych. Powołany też został na obóz olimpijski, na którym był jedynym reprezentantem klubu robotniczego i pierwszym częstochowianinem. Jednak na igrzyska olimpijskie, których w 1936 roku gospodarzem był Berlin, nie pojechał.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego dużą aktywność sportową przejawiała zamieszkująca Częstochowę ludność żydowska. W 1921 roku został utworzony CKS Warta. Klub posiadał siedem sekcji: bokserską, gimnastyki, kolarską, lekkoatletyczną, piłki nożnej, pływacką oraz tenisa stołowego. W 1923 roku zrzeszał ok. 200 członków, wśród których byli: Żydzi, Francuzi, Niemcy oraz kilku Polaków. W następnym roku zarejestrowano Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe (nieoficjalnie działało od 1915 roku). Towarzystwo prowadziło sekcje: gier sportowych, gimnastyki, kolarską, lekkoatletyczną, piłki nożnej, pływacką i tenisa ziemnego. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych na terenie miasta działał ponadto KS Ascola, który prowadził sekcje: bokserską, kolarską, lekkoatletyczną, piłki nożnej, pływacką, tenisa stołowego i tenisa ziemnego. W 1933 roku, wymienione wcześniej organizacje sportowe (Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe, CKS Warta i KS Ascola) połączyły się tworząc stowarzyszenie sportowe o nazwie Żydowskie Stowarzyszenie Gimnastyczno-Sportowe Makkabi. W latach dwudziestych działał CKS Polonia, który zarejestrowano w 1924 roku, a rok później zmieniono jego nazwę na KS Jordania. Klub prowadził działalność w sekcjach: kolarskiej, lekkoatletycznej i piłki nożnej. Jordania istniała do 1929 roku, jednakże oficjalna jej likwidacja nastąpiła 11 stycznia 1932 roku. W tym samym roku założono w Częstochowie dwusekcyjny (piłka nożna i tenis stołowy) Żydowski Klub Sportowy (ŻKS) Hakoach, przemianowany później na ŻKS Nordija. Od II połowy lat dwudziestych powoływano w Częstochowie filie stowarzyszeń i klubów żydowskich, których siedziby znajdowały się w Warszawie, m. in. oddział RKS Błyskawica (powstał w 1926 roku, zarejestrowany 4 czerwca 1927 roku), oddział ŻKS Hapoel (1933 rok), oddział Stowarzyszenia Robotniczego Wychowania Fizycznego Jutrznia oraz Robotniczego Stowarzyszenia Wychowania Fizycznego Gwiazda - Sztern.

Działalność w zakresie sportu była ważnym elementem działalności organizacji społecznych takich jak: TG Sokół, Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz Związku Harcerstwa Polskiego. Szczególne znaczenie do rozwoju aktywności fizycznej wśród swoich członków przywiązywało TG Sokół.

Częstochowski Sokół w 1922 roku został przyjęty do Związku Towarzystw Gimnastycznych Sokół w Polsce. W czerwcu 1923 roku utworzono okręg częstochowski TG Sokół. Terytorialnie obejmował on obszary powiatów częstochowskiego, radomszczańskiego i wieluńskiego. W 1926 roku w Częstochowie funkcjonowało 5 gniazd: Częstochowa I (gniazdo założono w 1922 roku), Częstochowa II (1923), Częstochowa VI - żeńskie (1924), Częstochowa X - rzemieślnicze (1924) i Częstochowa XIV - kolejowe (1924). W działalności Towarzystwa bardzo ważną rolę odgrywały zloty sokole, które stanowiły element więzi i braterstwa sokolego. W okresie międzywojennym w Częstochowie odbyło się kilka zlotów, m.in. w latach 1923, 1925, 1926, 1927, 1929, 1931 i 1936. Największy zlot sokoli w Częstochowie odbył się w dniach 15-16 sierpnia 1936 roku. Uczestniczyło w nim przeszło 1300 sokolic i sokołów z dzielnic: Krakowskiej, Mazowieckiej, Śląskiej i Wielkopolskiej. Dwudniowy zlot zorganizowano z okazji XXX - lecia powstania Sokoła w Częstochowie, uroczystości święta Matki Boskiej Zielnej na Jasnej Górze, a także rocznicy „Cudu nad Wisłą”. By popularyzować aktywność fizyczną wśród zastępów sokolich, zarząd okręgu częstochowskiego organizował rokrocznie zawody sportowe. Uczestniczyły w nich reprezentacje Częstochowy, Radomska i Wielunia. Podstawowymi dyscyplinami, w których rywalizowano, były: gimnastyka i lekkoatletyka.

W 1933 roku rozegrano pierwsze zawody sportowe okręgu częstochowskiego TG Sokół w gimnastyce. Celem zawodów okręgowych było propagowanie i upowszechnianie wśród członków Towarzystwa zajęć z gimnastyki i innych dyscyplin sportowych, co służyło również rekrutowaniu nowych członków. Oprócz gimnastyki w gniazdach okręgu częstochowskiego uprawiano: lekkoatletykę. piłkę nożną, kolarstwo, koszykówkę, piłkę siatkową (kobiety i mężczyźni) i piłkę ręczną oraz tenis stołowy.

Ponadto w okresie dwudziestolecia międzywojennego działalność sportową prowadziły: kobiece organizacje sportowe (Kobiecy Klub Sportowy Start powstał w 1930 roku, Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Kobiet – 1934), Wojskowy Klub Sportowy (WKS) 27 pułku piechoty (1923), KS Strzelec (1924), Klub Kolarsko - Footbalowy Sport, Częstochowskie Towarzystwo Łyżwiarskie, Towarzystwo Miłośników Sportu Wędkarskiego (1927), Policyjny Klub Sportowy (1927), Ciężkoatletyczny Klub Sportowy Herkules (1930), Klub Szachistów (1931), Częstochowski Klub Motocyklowy (1933), KS Concordia, Klub Kulturalno – Sportowy (KKS) Stradom (1934), KS Sparta, WKS Zacisze (1935), KS Ateny, KS Barkochba, KS Zawisza, KKS Częstochowianka (1937), Częstochowskie Towarzystwo Narciarskie (1937) i WKS Garnizon (1938).

Straty biologiczne oraz nielegalna działalność sportowa w okresie II wojny światowej

Od pierwszych dni wojny, pomimo licznych prześladowań i represji ze strony hitlerowskiego okupanta członkowie częstochowskiego środowiska sportowego brali czynny udział w walce z wrogiem. Zawodnicy sekcji piłki nożnej Skry: Zygmunt Antas, Marian Balt, Zdzisław Biernacki, Stefan Budzikur i Jan Ślęzak należeli do jednej z pierwszych grup dywersyjnych działających na terenie miasta. Ich działalność polegała na kolportowaniu przepisywanych ręcznie informacji z radia Londyn, jak również na zbieraniu broni, która pozostała po kampanii wrześniowej. Działalność konspiracyjna trwała krótko. Po doniesieniach do Gestapo, 30 marca 1940 roku rozpoczęły się pierwsze aresztowania. Do obozów koncentracyjnych trafili: Zygmunt Antas (KL Auschwitz), Franciszek Jambor (KL Auschwitz) i Jan Ślęzak (KL Sachsenhausen). Z kolei 13 lipca 1940 roku, pod Apolonką koło Janowa, rozstrzelano Zdzisława Biernackiego, Mariana Niemeczka oraz dwóch juniorów: Mariana Balta i Stefana Budzikura.

Wbrew zakazom i restrykcjom stosowanym przez okupanta zawodnicy częstochowskich klubów piłkarskich uczestniczyli w tajnych rozgrywkach jakie toczyły się w Częstochowie pomiędzy poszczególnymi dzielnicami. Rozgrywki te nie służyły zdobyciu mistrzostwa, ale pokazaniu okupantowi odwagi polskich sportowców, jak również krzewieniu wśród społeczności postawy patriotycznej. Zawodnicy Rakowa na czele z Józefem Traucem, wbrew zakazom utworzyli drużynę piłkarską. Uczestniczyła ona w licznych pół legalnych meczach, w czasie których nawiązywano kontakty organizacyjno-polityczne istotne dla pracy konspiracyjnej. W skład nielegalnej drużyny wchodzili: Kazimierz Antas, Witold Bonar, Witold Buczkowski, Stanisław Gęsiarz, Henryk Gomoluch, Florian Herbsztrajt (w jego piwnicy przechowywano bramki i piłki), Marian Kluska, Kazimierz Mendyk, Bronisław Michalczyk, Marian i Henryk Rogulscy oraz Józef Ścisłowski. Piłkarz Skry Antoni Ceglarek (skierowany do przymusowej pracy w hucie, mieszczącej się w Zawadzkiem) zebrał kilku młodych, również przymusowo pracujących Polaków, i założył drużynę piłkarską. W latach 1943–1944 zespół rozegrał m.in. mecze z francuskimi jeńcami (wygrany 2:1), jak również z przymusowo pracującymi Niemcami (mecz również wygrany).

Niszczycielskie działania okupanta w tragiczny sposób dotknęły członków wszystkich częstochowskich organizacji sportowych. Wśród zawodników, trenerów i działaczy, którzy ponieśli śmierć z rąk oprawców byli m.in.: Stanisław Bebel - zawodnik KS Brygada (zginął w 1942 roku w KL Auschwitz), Czesław Chądziński - zawodnik CKS i Brygady (zginął w obozie koncentracyjnym - prawdopodobnie w KL Auschwitz), dr Alfred Franke - honorowy prezes KS Brygada (zamordowany w Katyniu), Mieczysław Habrowski - zawodnik CKS i Brygady (rozstrzelany w 1940 roku w Olsztynie), Jan Jaszczuk - zawodnik KS Brygada (zginął w 1941 roku w KL Auschwitz), Stanisław Koss - kierownik sekcji piłki siatkowej w KS Brygada (zginął pod Mikołowem), prof. Adam Miller - prezes KS Brygada w latach 1928-1929 (rozstrzelany w 1943 roku koło wsi Wygoda), Piotr Prozorowski - pracownik KS Brygada, sekretarz w 1930 roku (prawdopodobnie poniósł śmierć w KL Auschwitz), prof. Leon Rzykiecki - zawodnik, a później skarbnik KS Brygada w latach 1928-1929 (rozstrzelany w 1940 roku pod Apolonką), Antoni Wolski - zawodnik i trener sekcji bokserskiej Brygady (zginął pod Monte Cassino), Władysław Pikuła (zamordowany w KL Auschwitz w 1942 roku), Marian Pikuła – trener sekcji piłki nożnej Skry (zamordowany w 1942 roku w KL Auschwitz) oraz Marian Federak i Konstanty Zawadzki (zawodnicy RKS Raków).

Bibliografia

Prasa

1. „Gazeta Częstochowska” Częstochowa 1992, 1996

Literatura

1. Bakota D., Płomiński A., Klub Sportowy Skra Częstochowa 1926-2018, Częstochowa 2019.
2. Bakota D., Sport w województwie częstochowskim w latach 1975-1998, Częstochowa 2013.
3. Drozdek – Małolepsza T., Rozwój Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Częstochowie w latach 1919-1939, [w:] Drozdek – Małolepsza T. (red.), Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Częstochowie w latach 1906-2006, Częstochowa 2009, s. 31-54.
4. Drozdek – Małolepsza T., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Częstochowie w latach 1906-1918, [w:] Rodziewicz – Gruhn J., Małolepszy E. (red.), Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Kultura Fizyczna, z. II, Częstochowa 1999, s. 27-33.
5. Kościański K., Geneza i rozwój piłki nożnej w Częstochowie do 1918 roku, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna, t. 17, nr 2, Częstochowa 2018, s. 57-68.
6. Kościański K., Piłka nożna w Częstochowie w latach 1919-1927, Sport i Turystyka. Środkowoeuropejskie Czasopismo Naukowe 2019, t. 2, nr 4, s. 45-59.
7. Kotarski M., Kolarstwo turystyczne w regionie częstochowskim w latach 1889-2006. Kalendarium, Myszków 2006.
8. Małolepszy E., Chowaniec J., Zarys dziejów kolarstwa w Częstochowie do 1914 roku, [w:] Rodziewicz – Gruhn J., Małolepszy E. (red.), Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Kultura Fizyczna, z. I, Częstochowa 1997, s. 39-47.
9. Małolepszy E., Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 1918-1939, Częstochowa 1996.
10. Małolepszy E., Ruch sportowy wśród ludności żydowskiej w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] Jurek T. (red.), Z dziejów kultury fizycznej mniejszości narodowych w Polsce w XX wieku, Gorzów Wlkp. 2007, s. 81-90.
11. Małolepszy E., Sport kolarski w Częstochowie w latach 1919-1939, [w:] Woltmann B. (red.), Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. III, Gorzów Wlkp. 1998, s. 97-103.
12. Małolepszy E., Z dziejów kolarstwa częstochowskiego (do 1914 roku), [w:] Ślężyński J. (red.), Zeszyty Metodyczno-Naukowe, Katowice 1993, s. 95-101.
13. Pół wieku w służbie sportu (1921-1971), Częstochowa 1971.
14. Strzałkowski J., Łódzki klub Sportowy 1908-1983, Łódź 1983.
15. Tuszyński B., 100 lat Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów kolarstwa polskiego, Warszawa 1986.
16. Wróbel J., Wójcik M., Monografia 70 lat Częstochowskiego Klubu Sportowego „Budowlani”, Częstochowa 1992.