Księstwo zatorskie

(ang. Duchy of Zator, niem. Herzogtum Zator)

Autor: prof. dr hab. Jerzy Sperka

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Księstwo zatorskie

Mapa księstwa oświęcimsko-zatorskiego

Księstwo zatorskie powstało w wyniku podziału księstwa oświęcimskiego między synów księcia Kazimierza I oświęcimskiego. 19 stycznia 1445 roku podział przeprowadził Mikołaj V, książę opawsko-raciborski wraz z gronem 9 szlachciców z księstwa oświęcimskiego. W wyniku losowania najstarszemu z braci, Wacławowi I, przypadła część zatorska z Zatorem i Wadowicami (670 km2), średniemu, Przemysławowi, część toszecka z Toszkiem, natomiast najmłodszemu, Janowi IV (Januszowi) część z Oświęcimiem, Kętami i Żywcem (1800 km2) oraz część ziemi gliwickiej z połową Gliwic. Każdy z braci miał zachować tytuł księcia oświęcimskiego; uregulowano także kwestie emisji monet, które dla księstwa oświęcimskiego, jak i zatorskiego miały być bite w mennicy w Oświęcimiu. Wszyscy książęta zobowiązali się też partycypować w budowie zamku w Zatorze dla Wacława, który z tego powodu miał jeszcze prawo przez 3 lata rezydować na zamku oświęcimskim. Granica między księstwem oświęcimskim a zatorskim przebiegała na linii: Roczyny-Bulowice-Nidek-Głębowice-Włosienica-Monowice, czyli od kompleksów leśnych przy Przełęczy Kocierskiej (Lasy Kocierskie), aż do Wisły, biegnąc wzdłuż rzeki Wieprzówki. Jeszcze w 1440 roku książę Wacław I pod naciskiem wojsk zawarł przymierze z Królestwem Polskim, a rok późnej (1441) zobowiązał się złożyć hołd lenny królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, do czego doszło w 1456 roku (26 VI).

Po śmierci Wacława (żonatego z Marią, córką szlachcica z ziemi siewierskiej Urbana Kopczowskiego zwanego Świrczyną) zmarłego w 1465 roku, jego synowie: Kazimierz, Wacław II, Jan V (Janusz) i Władysław (Włodek) rządzili początkowo wspólnie. Do podziału doszło dopiero 28 maja 1474 roku, na mocy którego Kazimierz wraz z Wacławem otrzymali część wschodnią księstwa (na wschód od rzeki Skawy po granicę z Polską), natomiast Władysław z Janem zachodnią część księstwa (na zachód od rzeki Skawy). Część wschodnia księstwa nie uległa dalszemu podziałowi, ponieważ najpierw była rządzona wspólnie przez Kazimierza i Wacława, a po śmierci Wacława ok. roku 1487, całość dostała się w ręce Kazimierza. W tym roku książę wraz żoną Małgorzatą (córką Mikołaja V księcia karniowskiego) zapisali swe dobra księciu raciborskiemu Janowi V (młodszemu), który miał je objąć po ich śmierci. Na ten zapis nie zgodził się jednak król polski Kazimierz Jagiellończyk, zwierzchnik książąt zatorskich. Kazimierz zatorski utrzymywał bliskie kontakty z dworem królewskim i mieszczaństwem krakowskim, był dobroczyńcą tamtejszych kościołów. Zmarł zapewne w 1490 roku, a małżeństwo z Małgorzatą (zm. 1508) było bezdzietne; księżna miała dożywocie zapisane na Spytkowicach i Bachowicach. Władysław i Jan V, którzy otrzymali część zachodnią księstwa zatorskiego po pewnym czasie zapewne podzieli się wydzieloną częścią księstwa w związku z ich małżeństwami. Władysław (Włodek) był żonaty z bliżej nie znana Anną, a ich córką była Agnieszka (zm. 1505), której ojciec w 1492 roku zapisał dożywocie na Wadowicach; król Polski nie respektował jednak tego zapisu po śmierci Włodka (zm. 1494). Jan jeszcze w 1477 roku zawarł traktat o wzajemnym dziedziczeniu w razie braku męskiego potomstwa z bratem swej żony Barbary, Kazimierzem II, księciem cieszyńskim, ale król polski też tego nie zaaprobował (jak się okazało jedynym potomkiem księcia był pozamałżeński syn Jan).

Jan V przeżył swoich braci, a w związku z tym, że nie pozostawili męskich potomków przejął po nich ich części i zjednoczył na powrót księstwo zatorskie. Jednak już w 1494 roku sprzedał swoje księstwo za 80 000 florenów i dostawy pewnej ilości soli, królowi Polski Janowi Olbrachtowi, zachowując dożywotnio tytuł księcia oświęcimskiego i pana Zatora; dokument potwierdzający transakcję król polski wydał 21 września tego roku w Radomiu. Po śmierci Jana V 17 VIII 1513 roku (został zabity przez Wawrzyńca Myszkowskiego, z którym toczył spór o odpływ wody ze stawów z Laskowej koło Spytkowic) księstwo zostało włączone do Królestwa Polskiego edyktem Zygmunta Starego z 26 września tego roku, a ostatecznej inkorporacji dokonał sejm polski w 1564 roku. Dalsze losy byłego księstwa zatorskiego wyglądały tak samo jak byłego księstwa oświęcimskiego.

Bibliografia

1. Baczkowski K., Stosunki księstwa oświęcimskiego i zatorskiego z Koroną Czeską w późnym średniowieczu, w: Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu, red. T. Gąsowski, współpraca P. Stanko, Kraków 2006.
2. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego, Białystok 1988.
3. Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg Kraków 1999.
4. Prokop K. R., Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438-1513. Dzieje polityczne, Kraków 2002.
5. Rajman J., Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998.
6. Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu, red. T. Gąsowski, współpraca P. Stanko, Kraków 2006.

Źródła online

Ducatus Oswieczensis et Zatoriensis descriptiom, Köln, Iohan Buxemacher 1608