Muzeum Prasy Śląskiej im. Wojciecha Korfantego w Pszczynie

Autor: Julia Rott-Urbańska

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

fot. Julia Rott-Urbańska

5 lipca 1985 roku w Pszczynie, nieopodal rynku i Bramy Wybrańców przy ulicy Piastowskiej 44 otwarto ekspozycję Muzeum Prasy i Drukarstwa Śląskiego. Z tej okazji na ścianie kamienicy będącej siedzibą muzeum odsłonięto tablicę pamiątkową z brązu ku czci Korfantego. Założycielami muzeum byli działacze Towarzystwa Miłośników Ziemi Pszczyńskiej, a jego inicjatorem – Aleksander Spyra. Opiekę merytoryczną nad placówką sprawował dr Józef Mądry, ówczesny kierownik Zakładu Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Była to wówczas i nadal jest jedyna w kraju stała placówka muzealna, której ekspozycja dokumentuje początki i rozwój prasy regionu. Tworząc pierwotną wersję ekspozycji dokumentującej dzieje drukarstwa śląskiego wzorowano się na nieistniejącej już dzisiaj Oficynie Roberta Jahody w Krakowie. Jej scenariusz opracował Józef Mądry według projektu plastycznego Aleksandra Spyry. Rok otwarcia placówki muzealnej – 1985 – nie był przypadkowy. Obchodzono wówczas w Pszczynie kilka ważnych rocznic związanych z drukarstwem i miejscowym czasopiśmiennictwem: 180 lat wcześniej, w 1805 roku, przybyły z Nysy Carl Beniamin Feistel założył w Pszczynie pierwszą drukarnię i otrzymał tytuł Hofbuchdrucker – nadwornego drukarza książęcego z odpowiednim uposażeniem; w tym samym 1805 roku Feistel wydał pierwszą pszczyńską gazetę – „Der Beobachter an der Weichsel”. W 1812 roku Feistel przeniósł się do Opola, gdzie wykupił pierwszą założoną w tym mieście drukarnię Antona Belitza, działającą od ostatnich lat osiemnastego stulecia i mieszczącą się w oficynie ratusza. W Pszczynie w 1845 roku ukazało się pierwsze polskie czasopismo na Śląsku. Był to wydawany w Pszczynie przez jej ówczesnego burmistrza Christiana Schemmla, „Tygodnik Polski poświęcony włościanom”, który do dzisiaj znajduje się w zbiorach muzeum; w 1935 roku w Pszczynie wydawano czasopismo młodzieżowe „Głos Młodych”. Jego wydawcą była młodzież pszczyńskich szkół średnich, a redaktorem Wilhelm Wolny; w 1935 roku z Cieszyna do Pszczyny przeniesiono znane czasopismo kulturalno-historyczne „Zaranie Śląskie”.

Celem muzeum jest popularyzacja ważnych w życiu społecznym i politycznym Śląska dziennikarstwa i czasopiśmiennictwa, a szczególnie istotnych w okresie budzenia się i rozwoju świadomości narodowej Ślązaków, w tym w okresie powstań śląskich i plebiscytu.

Od 1990 roku muzeum nosi imię Wojciecha Korfantego. Zgodę na patronat podczas swojego pobytu w Pszczynie w sierpniu 1989 roku wyraziły jego córki – Halżka Kozłowska i Maria Ulmann, na co dzień mieszkające w Stanach Zjednoczonych. Uroczystego nadania imienia dokonano 7 września 1990 roku, odsłaniając na ścianie kamienicy będącej siedzibą muzeum tablicę pamiątkową z brązu ku czci patrona.

W październiku 2006 roku udostępniony został turystom unikatowy Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, będący tematycznym szlakiem turystyczno-kulturalnym, który gromadził wówczas 32 obiekty postindustrialne związane z dziedzictwem przemysłowym Śląska, m.in. z kolejnictwem, górnictwem, hutnictwem, energetyką, włókiennictwem i drukarstwem. Szlak – jako markowy produkt turystyczny (sieciowy produkt obszaru) –cieszy się ogromną popularnością, o czym świadczy fakt, że obiekty na szlaku odwiedza rocznie ponad 500 tys. turystów. Obecnie na szlaku znajduje się 40 obiektów. Odzwierciedla on tradycje kulturowe regionu, umożliwia zachowanie i wykorzystanie unikatowych obiektów i eksponatów, oparty jest na produktach regionalnych, które są łatwe do odróżnienia i zidentyfikowania. Każdy z obiektów oznaczony jest specjalną tablicą informacyjną (zawierającą krótki opis obiektu w trzech językach oraz podstawowe informacje dla zwiedzających) i specjalnym oznakowaniem drogowym wskazującym odległość i dojazd do zabytku, co ułatwia dostępność komunikacyjną. Szlak posiada jednolity system identyfikacji wizualnej.

Zadaniem pszczyńskiego muzeum było i jest „gromadzenie, dokumentacja, konserwacja, przechowywanie i udostępnianie zwiedzającym zabytków prasowych, drukarskich, introligatorskich oraz materiałów archiwalnych o szczególnej wartości, które dowodzą wielkich i oryginalnych wartości Śląska w tych dziedzinach kultury. Ważnym celem placówki jest także upowszechnianie wiedzy o prasie, jej czytelnictwie i roli, jaką spełniała na Śląsku”. Placówka realizuje zadania edukacyjne, naukowo-badawcze, popularyzatorskie i wystawiennicze.

Muzeum mieści się w zabytkowej murowanej kamienicy, powstałej po wielkim pożarze miasta w 1712 roku, pochodzącej z przełomu osiemnastego i dziewiętnastego stulecia (19 kwietnia 1982 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków z uzasadnieniem, że przedstawia dużą wartość dla kultury regionu). Kamienica, uratowana przed rozbiórką, została odrestaurowana dzięki staraniom grupy działaczy Towarzystwa Miłośników Ziemi Pszczyńskiej, przywrócono jej pierwotny wygląd: dach pokryto gontem, odtworzono półkoliście przykryty komin, wymieniono stolarkę według dawnych wzorów, a we wnętrzach przywrócono belkowane stropy. Kamienica zlokalizowana jest w pobliżu miejsca, gdzie dawniej znajdowała się brama miejska, zwana krakowską lub polską. W 1984 roku zrodził się pomysł powołania przy muzeum własnej oficyny drukarskiej. Zgodę musiał wyrazić Minister Finansów, w porozumieniu z Ministrem Kultury i Sztuki oraz Spraw Wewnętrznych. 24 marca 1984 roku Towarzystwo Miłośników Ziemi Pszczyńskiej otrzymało zgodę „na prowadzenie działalności gospodarczej w formie wyodrębnionej przez Zakład Drukarski przy ul. Piastowskiej 26 w Pszczynie […] w zakresie usług poligraficznych w technice typograficznej z użyciem ruchomych czcionek”. W staraniach tych wspomagał TMZP dyrektor Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach Franciszek Ryś, który udzielił pomocy finansowej ze środków UW w Katowicach. Rozpoczęło się kompletowanie maszyn do oficyny drukarskiej.

Początkowo wykorzystywano papier z papierni w Kaletach, Myszkowie, Dąbrowicy i Głuchołazach. Każda dostawa charakteryzowała się innym odcieniem papieru. W czasach PRL papier był ściśle reglamentowany na szczeblu wojewódzkim. Sytuacja unormowała się dopiero w latach 90. XX wieku, kiedy to powstała papiernia w Świeciu i liczne hurtownie. Zespół pracowników drukarni stanowili w początkowych etapie działalności pracownicy mieszczącej się w przy pszczyńskim rynku drukarni Prodryn, założonej przed drugą wojną światową przez Otmara Lokaya: Janusz Ceglarz (maszynista), Jerzy Kapela (zecer), Gabriela Kardełko (introligatorka), do których wkrótce dołączyła Gabriela Kardełko (introligatorka). Drukarnią przez kilka miesięcy kierował Tadeusz Cempura, a następnie do 2003 roku Aleksander Spyra. Maszyny naprawiali i konserwowali Michał Smolorz i Mieczysław Szkliniarz, na linotypach pracowali Adam Ryłko, Bolesław Smolorz i Mieczysław Szydłowski, na felcarce Teresa Wyrobek. Wśród innych pracowników należy wymienić m.in.: Mieczysława Kubicę i Sebastiana Ponikowskiego (maszynistów), Kamila Skrzyńskiego (obsługa komputerów), Michała Kapsa (na offsetowej maszynie dwukolorowej). W 2003 roku oficynę przejął Zdzisław Spyra (syn Aleksandra).

W latach 1985–2020 przy muzeum działała Artystyczna Oficyna Drukarska, potem Zabytkowa Oficyna Drukarska (od 2019 roku oficyna przyjęła formę spółki, którą kierowali Wiktor Solik i Olga Witka – drukarnia otrzymała wówczas nowe pomieszczenie przy ul. Warownej 3), która wyspecjalizowała się w publikowaniu niskonakładowych i numerowanych wydawnictw bibliofilskich, tłoczonych w technice druku wypukłego na papierach ręcznie czerpanych, związanych z historią i kulturą Śląska i Ziemi Pszczyńskiej. Ich autorami byli m.in. Jan Malicki, Jan Miodek, Dorota Simonides, Tadeusz Sławek, Wilhelm Szewczyk. Produkcja oficyny obejmowała także foldery, plakaty, książki i broszury dotyczące dziedzictwa kulturowego ziemi pszczyńskiej oraz czasopisma, m.in. ukazujący się w latach 1989-2000 „Głos Pszczyński” oraz wydawany od 1990 do 2015 „Pszczyński Niezależny Orędownik Kulturalny”. Wydawano tutaj serie wydawnicze Perły słowa polskiego na Ziemi Pszczyńskiej, Biblioteka Fundacji Pallas Silesia (później Biblioteka Pallas Silesia), Ludzie naszej Ziemi oraz Wykłady Akademickie Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; tłoczono liczne tomiki poetyckie, wydawano monografie prawie wszystkich miejscowości gminy Pszczyna i innych. Drukowano także w rożnych okresach gazety gminne, kopalniane, kulturalne i parafialne.

fot. Julia Rott-Urbańska

Muzealna ekspozycja znajduje się na parterze oraz na poddaszu obiektu. Autorem pierwszego scenariusza stałej ekspozycji muzeum był dr Józef Mądry, kierownik Zakładu Dziennikarstwa UŚ. Dodatkowo można zwiedzić znajdującą się na piętrze „Izbę u Telemanna” z wystawą dawnych i ludowych instrumentów muzycznych. Zwiedzanie placówki trwa minimum jedną godzinę.

Przed wejściem do muzeum umieszczono dziewiętnastowieczną prasę drukarską, tzw. druciarkę. W sieni na ścianie znajduje się krata barokowa z kaplicy parkowej, a także zabytkowe tablice nagrobne Johanna Gottsmana, założyciela fundacji dla biednych panien. W muzeum prezentowane są także pamiątki po Wojciechu Korfantym w formie próby rekonstrukcji jego gabinetu z drukarni „Polonia” w Katowicach (meble i maszyna, pochodzące z jego drukarni „Polonia” w Katowicach” – szafa trzyskrzydłowa z gabinetu Korfantego w katowickiej drukarni „Polonia” oraz tzw. Kalander – prasa ręczna do próbnych odbitek z drukarni „Polonia”; ekspozycję uzupełniają meble z epoki – biurko, krzesło, wieszak, globus, żyrandol, dywanik, egzemplarze gazet, fotografie i drzeworyt Pawła Stellera z portretem Korfantego, reprodukcje zdjęć przedstawiających Wojciecha Korfantego wraz z rodziną 29 czerwca 1922 roku na uroczystości powrotu Ziemi Pszczyńskiej do Polski oraz moment przyjęcia Pszczyny do Polskiej Macierzy), które tworzą salonik–gabinet Korfantego oraz ekspozycja biograficzna poświęcona historykowi i regionaliście Ludwikowi Musiołowi, zwanemu „śląskim Długoszem”, który był m.in. autorem monografii miejscowości ziemi pszczyńskiej.

Na parterze obok ekspozycji dokumentującej początki drukarstwa i prasy w Europie, zaprezentowano cenny zbiór polskich kancjonałów i modlitewników śląskich, pierwsze śląskie gazety, w tym czasopisma pszczyńskie i cieszyńskie, na tle najstarszych polskich czasopism oraz gazet wielkopolskich, które miały duży wpływ na rozwój czasopiśmiennictwa na Śląsku. Wśród eksponowanych czasopism znajdują się m. in.: „Katolik” Karola Miarki, „Gwiazdka Cieszyńska” Pawła Stalmacha, „Gazeta Opolska” Bronisława Koraszewskiego. Zaprezentowano również sylwetki najważniejszych twórców i autorów śląskich czasopism, w tym Bernarda Bogedaina, Bronisława Koraszewskiego, Karola Miarki i jego syna, Pawła Stalmacha. Pieczołowicie odtworzono tutaj również małą drukarnię, w której zgromadzono m.in. kaszty z czcionkami, różne typy klisz ilustracyjnych, zamki klinujące, gliniane butelki na terpentynę i inne rozpuszczalniki, materiały do wypełniania form typograficznych, ręczną prasę dociskową. Wśród innych urządzeń znajdujących się na parterze należy wymienić maszyny drukarskie arkuszowe, maszyny offsetowe (ROTAPRINT – R 305, ROMAYOR 314 ADAST), odlewarki do linii i tytułów, typograficzną maszynę dociskową elektryczną (HAIDELBERG) i linotyp H – 14 wyprodukowany w Leningradzkich Zakładach Przemysłu Poligraficznego w 1966 roku i do 1989 roku pracujący w Zakładach Graficznych Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa” w Katowicach. Drukowano na niej „Dziennik Zachodni”, „Panoramę”, „Trybunę Robotniczą”, „Wieczór”.

Na poddaszu, gdzie na środku mieści się duże urządzenie ogniowo-dymowe, które kiedyś odprowadzało spaliny z czterech izb na parterze do komina, znajduje się dzisiaj sala poświęcona rozwojowi śląskiej prasy w okresie międzywojennym. Wśród eksponatów znajdują się m.in. gazety z okresu powstań śląskich i plebiscytu, prasa robotnicza, katolicka, chrześcijańsko-demokratyczna, socjalistyczna i socjaldemokratyczna, czasopisma dla dzieci i młodzieży, prasa satyryczna, lokalna, branżowa i urzędowa, a także wybrane czasopisma z części Śląska będącej wówczas w granicach państwa niemieckiego. Niezwykle cenne są gazetki wydawane konspiracyjnie w okresie drugiej wojny światowej, a ciekawostką jest drukowana w polowej drukarni Armii Czerwonej gazetka z meldunkiem o zdobyciu przez Rosjan Opola i Wrocławia. Jest tutaj także eksponowana prasa okresu okupacji hitlerowskie na Śląsku oraz okresu PRL-u. Cenny jest zbiór wolnej prasy „Solidarności” na Śląsku (1980-1981) oraz prasy podziemnej (1981-1989). Umieszczono tutaj także dwie mapy ukazujące najstarsze i najważniejsze ośrodki drukarstwa oraz redakcje czasopism na Śląsku. Ekspozycji na poddaszu towarzyszą także urządzenia introligatorskie (m.in. nożyce do cięcia papieru) i pomocnicze, m.in. duży poligraficzny aparat fotograficzny do reprodukcji zbudowany w 1926 roku przez firmę Hoh & Hahne z Lipska.

Ekspozycja na piętrze została wykonana w formie przeszklonych gablot podświetlonych, przeszklonych plansz oraz dwóch świetlnych map, obrazujących ośrodki drukarstwa i prasy na Śląsku w układzie terytorialno-chronologicznym. Ekspozycję tę uzupełnia drewniana urna wyborcza z plebiscytu w 1921 roku pochodząca ze wsi Brzeźce koło Pszczyny, swoisty symbol odrodzenia narodowego na Górnym Śląsku. Na początku 2006 roku muzeum wzbogaciło się o sześć unikatowych maszyn drukarskich i urządzeń pomocniczych z warsztatu Antoniego Kudełko (1911-1975), mistrza introligatorskiego z Bielska-Białej, który zakupił je u producenta Karla Krause w Lipsku przed drugą wojną światową. Są to: prasa do klejenia okładek, prasa z gilotyną, gilotyna dźwigowa do cięcia papieru, zszywarki do zszywania książek i poszczególnych składek, rogówka do zaokrąglania brzegów, bigówka do zaginania stron. W maju 2009 roku wzbogacono bazę placówki o nowoczesny multimedialny system prezentacji, który umożliwia obejrzenie filmu o dziejach drukarstwa, muzeum i wybranych eksponatach. Na parterze można także zobaczyć małą, zabytkową oficynę typograficzną, gdzie można zapoznać się z kompletnym wyposażeniem dawnej drukarni oraz jej drukami tłoczonymi m.in. na czerpanych papierach, w tym dyplomy doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego, m.in. dyplom przyznany Tadeuszowi Różewiczowi.

Na piętrze budynku we wrześniu 1997 roku otwarto „Izbę u Telemanna”, kameralną salkę z ekspozycją cennych dawnych i ludowych śląskich instrumentów muzycznych. Najcenniejszym eksponatem są organy – pozytyw w XVII wieku z kościoła św. Jadwigi w Pszczynie. Sala ta w najbliższych czasie zostanie przearanżowana, uzyskując dodatkową funkcję czytelni zbiorów zgromadzonej w muzeum biblioteki.

Od ponad 1999 roku muzeum stanowi miejsce popularyzacji życia i twórczości postaci Piotra Wacheniusa, autora m.in. Hymnów moich domowych.

fot. Julia Rott-Urbańska

Piotr Wachenius (ok. 1550 – po 1617). Wywodził się ze środowiska wyznaniowego Jednoty Braci Czeskich i był spolonizowanym potomkiem czeskich emigrantów religijnych, którzy w 1548 roku schronili się m.in. na Śląsku. Najprawdopodobniej urodził się i wychował w Strzelcach Opolskich. Miejsce śmierci i pochówku są nieznane. Mieszczanin, poeta kalwiński, teolog, polemista religijny. Nie wiemy niczego o jego rodzicach (być może był mieszczaninem) ani o wykształceniu, które uzyskał. Posiadał jednak dość gruntowne wykształcenie. Może o tym świadczyć jego znajomość łaciny, być może języka czeskiego, znajomość kultury literackiej polskiego renesansu, m.in. twórczości Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja, cytaty z dzieł pisarzy kościelnych i teologów w jego utworach. Wachenius około roku 1612 był cesarskim poborcą („wybiercą”, jak sam stwierdzał) ceł i podatku piwnego (biergeld) w wolnym państwie pszczyńskim. Wspomina o tym w zakończeniu jednego ze swych utworów. Pobierał cło należące do tak zwanych regaliów oraz podatek od obywateli, którzy warzyli i sprzedawali piwo. W Pszczynie przebywał przynajmniej w okresie od 1612 do 1617. W 2017 roku uruchomiono interdyscyplinarny projekt birofilsko-kulturowy „Wachenius”, będący efektem współpracy Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Projekt kierowany przez prof. dr. hab. Dariusza Rotta i dr. Sławomira Sułowicza miał na celu przypomnienie dziedzictwa kulturowego dawnych pszczyńskich piwowarów i postaci Piotra Wacheniusa. Jednym z efektów projektu było powstanie marki piwa „Wachenius”, uwarzonego na podstawie siedemnastowiecznych pszczyńskich receptur. Inicjatorem przedsięwzięcia „BioWar – Petrus Wachenius” była Sekcja Mikrobiologiczna Interdyscyplinarnego Koła Naukowego Przyrodników „Planeta” oraz Międzywydziałowe Doktoranckie Koło Naukowe Humanistów UŚ. Partnerami przedsięwzięcia zostały: Towarzystwo Miłośników Ziemi Pszczyńskiej, Oddział Śląski Polskiego Stowarzyszenia Piwowarów Domowych oraz Fundacja Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Finał projektu odbył się w Muzeum Prasy Śląskiej im. Wojciecha Korfantego w Pszczynie 28 października 2017 roku.

Poezje Wacheniusa są obecne w środowisku pszczyńskim, a utwory wydawane w bibliofilskiej formie w Muzeum Prasy Śląskiej i tutaj regularnie prezentowane.

W styczniu 2010 roku muzeum włączone zostało do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH), dzięki czemu dołączyło do grona najbardziej elitarnych europejskich muzeów przemysłowych.

W 2022 roku muzeum odwiedziło 2649 osób. Wzrastającym zainteresowaniem cieszy się aktywne zwiedzanie placówki połączone z warsztatami drukarskimi oraz introligatorskimi. Systematycznie powiększana jest także liczba urządzeń, z których mogą korzystać zwiedzający. W ostatnim czasie oddana została w użytkowanie po renowacji zszywarka wyprodukowana w początkach XX wieku w niemieckiej firmie Gebrudera Brehmera w Lipsku, którą muzeum otrzymało jako darowiznę z dawnej pszczyńskiej drukarni Alfonsa Lokaya (ucznia słynnej drukarni Karola Miarki syna w Mikołowie), która działała przy rynku od 1895 roku Muzeum stale wzbogaca się o nowe eksponaty. W 2022 roku ks. prof. dr hab. Janusz Wycisło podarował 42 publikacje, 15 roczników oraz 208 mikrofilmów dwudziestowiecznej prasy polskiej ukazującej się na Śląsku. Muzeum otrzymało również „Wiadomości Parafialne” Parafii św. Marii Magdaleny w Tychach z 1938 roku.

Muzeum uczestniczy w akcji Polskiej Organizacji Turystycznej Weekend za pół ceny, w Nocy Muzeów, Dniach Dziedzictwa, Industriadzie. Organizatorzy Industriady powierzyli Muzeum Prasy Śląskiej Święta Szlaku Zabytków Techniki zorganizowanie finału (Pszczyna, 3 września 2022 roku). Od kilku lat w Muzeum organizowana jest akcja letnia - półkolonie (w lipcu 2022 roku zorganizowano warsztaty dla 600 dzieci pszczyńskich szkół podstawowych). Muzeum aktywnie uczestniczyło w uroczystościach związanych z 100. rocznicą przyłączenia ziemi pszczyńskiej do Polski. Praca muzeum na rzecz tych obchodów została doceniona. Muzeum znalazło się w elitarnym gronie 21 osób i instytucji, które wyróżniono za zaangażowanie w organizację obchodów tej rocznicy. W darze od Prezydenta RP Muzeum otrzymało tablicę pamiątkową „Tobie Polsko”, która została zamontowana w budynku muzeum. Muzeum zostało uhonorowane również dyplomem „Za zasługi dla Rozwoju Turystyki” przez marszałka województwa śląskiego.

Ciałem doradczym jest Rada Muzeum, którą powołano w 2008 roku w składzie: prof. dr hab. Julia Gembalski, prof. dr hab. Jan Malicki, prof. dr hab. Dariusz Rott, prof. dr hab. Tadeusz Sławek.

Muzeum jest obecnie (stan na maj 2023) czynne od wtorku do soboty w godzinach 10.00-14.00 oraz w niedziele od kwietnia do września od 14.00 do 18.00 (ostatni zwiedzający mogą wejść na 30 min. przed zamknięciem muzeum). Po wcześniejszym uzgodnieniu możliwy jest również inny termin zwiedzania.

Bibliografia

1. Muzeum Prasy Śląskiej w Pszczynie, tekst i układ graficzny A. Spyra. Pszczyna [b.r.w.].
2. Spyra A., Krótka historia Oficyny Drukarskiej przy Muzeum Prasy Śląskiej, Pszczyna 2020.
3. Spyra A., Szlakiem polskiego słowa drukowanego na Górnym Śląsku, Pszczyna 2013.
4. Spyra A., Z dziejów polskiej prasy na Śląsku. Przewodnik po Muzeum Prasy Śląskiej w Pszczynie, Pszczyna 2009.
5. Synowiec H., Śląskie czasopisma szkolne (1922-1939), Katowice 1999.
6. Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Turystyka industrialna. Przewodnik, tekst P. Jakoweńsko, oprac. Śląska Organizacja Turystyczna, Katowice [b.r.w.]
7. Wachenius P., Hymny moje domowe, wybór, wstęp i oprac. Z. Kadłubek, D. Rott, Katowice-Pszczyna 1999.
8. Wydawnictwa tłoczone w Artystycznej Oficynie Drukarskiej Aleksandra i Zdzisława Spyrów w dwudziestoleciu 1985-2005. Pszczyna 2005.