Opisy geograficzne i mapy Górnego Śląska (do 1914 roku)

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Hasło jest poświęcone dziejom wiedzy geograficznej o Górnym Śląsku od XV do początków XX wieku za pomocą opisów i kartografii. Do XIX wieku była to wiedza przekazywana o całym Śląsku, o coraz liczniejszych od tego stulecia mapach poświęconych monograficznie Górnemu Śląskowi zdecydował rosnący w siłę ekonomiczną potencjał gospodarczy ery industrialnej tej krainy oraz coraz bardziej komplikujące się w okresie narastania nacjonalizmów stosunki narodowościowe. W haśle zamieszczono wstępne informacje o mapach małoskalowych i średnioskalowych oraz topograficznych, a także o mapach wielkoskalowych, konstruowanych już od XVI wieku. W tym także o planach i widokach miast i wsi, cieków wodnych oraz ważnych dla górniczej części Górnego Śląska o mapach geologicznych i górniczych. Górny Śląsk został ujęty jako region historyczny, stąd biskupie księstwo nyskie nie zaliczane do czasów pruskich do wschodniej części Śląska. Państwowy podział Śląska w wyniku wojen śląskich w XVIII wieku wprowadził dychotomię poznawczą pojęcia opisywanego regionu, dlatego opisano dokonania XVIII i XIX-wiecznej kartografii Górnego Śląska zarówno w austriackiej, jak i pruskiej części regionu.

Opisy i mapy terenów Śląska w starożytności i średniowieczu

Śląsk, podobnie jak inne krainy położone na wschód i północ od rzymskiego limes, był bardzo słabo rozpoznany geograficznie przez grecko-rzymskich uczonych – w tym ikonicznego Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii (Claudius Ptolemaeus) – z przełomu I i II wieku n.e. Odnotowywali oni głównie w tej przestrzeni rzeki – Odrę i Wisłę. Nie wiele więcej przyniosły opisy wczesnośredniowiecznych kronikarzy, przy których należy się zatrzymać na źródle z IX wieku, zwanym Geografem Bawarskim, w którym zostały wymienione obronne grody wzniesione na Górnym Śląsku przez słowiańskie plemiona Opolan i Gołęszyców. To jednak był opis stosunków politycznych, a nie geograficznych. Wykładnią średniowiecznej wiedzy o Śląsku może być rękopiśmienna Mappa mundi z klasztoru w Erbtorfie, koło Lüneburga, sporządzona na początku XIII wieku (jak chcą jedni badacze) lub około 1280 roku (jak twierdzą inni). Wpisana w koło ówczesna europejska wizja świata, z centrum w Jerozolimie, zawierała również informacje o terenie Śląska nie odbiegające od wiedzy starożytnych oraz była ograniczona do znaków zaznaczających bieg Odry i Wisły, a także pasma górskiego Lasu Czeskiego, czyli Sudetów. Mapa odkryta została w klasztornych archiwach dopiero w 1830 roku i niestety zaginęła w 1945 roku. Jej piękną barwną reprodukcję możemy podziwiać w gliwickim oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach.

Znacząca zmiana miała miejsce dopiero na przełomie XV i XVI wieku, na co wpływ miały takie zjawiska jak europejski renesans i odkrycia geograficzne, a także szybki postęp technologiczny w drukarstwie i oprzyrządowaniu pomiarowym. Jednak to nie mapom należy się pierwszeństwo w tym poznawaniu geograficznym, a opisom o różnej skali poznawczej i genezie ich powstawania. Ich znaczenie powoli zanikało, jednak ich wartość naukowa i, co za tym idzie, źródłowa, jest nie do przecenienia aż do przełomu XVIII i XIX wieku. Zwrócić należy jeszcze uwagę, że do XVIII wieku poznawanie Śląska tak przez opisy, jak i kartografikę, było dziełem nie władców czy administracji państwowej, ale uczonych i komercyjnych firm wydawniczych. Głównie zlokalizowanych na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, w tym też na Śląsku.

Za „ojca geografii polskiej” uznawany jest kronikarz Jan Długosz, autor Chorographia Regni Poloniae, w której opisał również Śląsk. Dzieło to, powstałe w latach 1455–1480, imponuje bogactwem informacji dotyczących nie tylko hydrografii czy orografii, ale również osadnictwa – nie tylko miejskiego, ale również wiejskiego, w tym również na Górnym Śląsku, co wówczas nie było tak oczywiste. Podkreślić należy zamysł autora, który był polityczny, związany z polityką rewizjonistyczną kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego w stosunku do Śląska. Ponadto Długosz znał Śląsk z autopsji, poznając go w czasie siedmiu peregrynacji w różnych celach. To było wówczas ważne, zważywszy, że inne z tej epoki opisy były tworzone ex cathedra. Skądinąd musieli mu ówcześni Ślązacy nie za bardzo przypaść do gustu, co skwitował zapisem, że „żaden naród sąsiadujący z Królestwem Polskim nie jest bardziej zawistny i wrogi Polakom od Ślązaków”. Prawie że równolegle do dzieła Długosza w latach 50-tych XV wieku powstało kompendium europejskiej wiedzy geograficznej epoki renesansowej, której autorem był wielki autorytet w świecie nauki Enea Silvio de Piccololomini, w latach 1458–1464 papież Pius II. W jego kosmografii Cosmographiae libri duo, w ustępie 24 poświęconym Europie, przedstawił uważany przez historiografię za najstarszy kompletny obraz Śląska (geograficzny, polityczny i etniczny). Oba dzieła pozostały przez wiele lat wyłącznie w rękopisach i znane były ograniczonemu kręgowi uczonych poprzez różne odpisy. Tekst Długosza został opublikowany dopiero na początku XVIII wieku, Piccolominiego już pod koniec XV wieku.

Trywializując może, ale jak na przełomie XV i XVI wieku różne studia nie zostały rozpowszechnione za pomocą druku, to nie zaistniały w szerszym obiegu. Stąd wielką rolę w owym czasie odegrało wspaniało dzieło Hartmanna Schedla Kronika Świata (Weltchronik, a właściwie Liber cronicarum cum figuris ymaginibus ab inicio mundi), wydrukowane w Norymberdze w 1493 roku. Nagromadzony w nim materiał geograficzny, dzięki drukowi szybko upowszechniony, był imponujący. Zawierał nie tylko opisy poszczególnych wówczas istniejących państw, ale również ich dzielnic, w tym dwóch Śląska. Jednego będącego kompilacją opracowania Piccolominiego i drugiego autorstwa anonimowego Ślązaka. W Kronice zamieszczono drzeworytniczą wedutę Nysy (śląskiego Rzymu), jednej z dwóch widoków miast śląskich, obok stolicy Śląska – Wrocławia. Dzieło to wywarło ogromny wpływ na rozwój kartografii europejskiej. Nastał czas drukowanych kosmografii, z których największą rolę dla poznania Śląska odegrało opracowanie Sebastiana Münstera, którego Cosmographia, wydrukowana w Bazylei w 1544 roku, zawierała pierwszą w dziejach monograficznie poświęconą Śląskowi mapę.

Opisy i mapy Śląska w okresie wczesnonowożytnym

Kolejne opisy geograficzne Śląska były kontynuowane w epoce renesansu i później w XVII wieku, często w formie poetyckiej, kiedy w rymach sławiono umiłowanie rodzinnej krainy. Ich autorami byli głównie Dolnoślązacy, traktujący z braku autopsji Górny Śląsk powierzchownie. Należy wymienić opisy między innymi: Laurentiego Corvina (właściwie Lorenz Raabe) pochodzącego ze Środy Śląskiej, Franza Fabera (właściwie Köckritz) z Otmuchowa, przyjaciele Martina Helwiga, Bartholomäusa Sthenusa (właściwie Stein) z Brzegu i wreszcie Joachima Cureusa (właściwie Scheer) z Kożuchowa, którego Gentis Silesiae annales wydana w 1571 roku w Wittenberdze, wielokrotnie wznawiana, stała się bardzo popularna w Europie. Cureusowi zawdzięczmy spopularyzowanie nazwy Sudety; wcześniej to pasmo górskie nazywane było Lasem Hercyńskim lub Czeskimi Górami. Kontynuatorem Cureusa był Jakob Schickfusius (właściwie Schickfuβ) ze Świebodzina, którego tekst New Vermehrete Schlesische Chronica vnnd Landes Beschreibung, wydrukowany w 1625 roku w Jenie, był bardzo popularny w XVII wieku.

Dla badań nad Górnym Śląskiem ważne znaczenie mają, ograniczone do specyficznie podjętej tematyki, poetyckie dzieło Walentego Roździeńskiego (urodzonego w położonym niedaleko Katowic Roździeniu) Officina ferraria, abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego, poświęcone hutnictwu żelaza i wydane drukiem w języku polskim w Krakowie w 1612 roku, oraz tekst Olbrychta Strumieńskiego (urodzonego w Mysłowicach) o ważnej wówczas dla południowo-wschodniego Górnego Śląska gospodarce stawowej O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów…, również wydany w Krakowie w 1573 roku.

Przełomem w dziejach nowożytnej kartografii europejskiej było wydanie drukiem w Bolonii w 1477 roku starożytnej Geografii Klaudiusza Ptomeleusza. Obraz Europy, a zwłaszcza obszaru na północny-wschód od limes, w tym Śląska, był na niej bardzo daleki od rzeczywistości. Uruchomiło to proces dodawania do Geografii „nowoczesnych” map, zwanych tabula modernae. Wspomnieć trzeba, że u genezy powstania wielu z nich legły, poza przyczynami naukowo-poznawczymi, również ideowe, mieszczące się w rozszerzającym się w okresie Odrodzenia zjawisku patriotyzmu lokalnego. Chciano przez bardziej rzeczywiste przedstawianie kartograficzne krain „nieistniejących” na 26 oryginalnych mapach ptomeleuszowskich udokumentować ich przynależność do cywilizacji europejskiej.

Śląsk, od XIV wieku jako część Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, wykreślany był na przełomie XV i XVI wieku na nowych mapach Germanii. Ale głównie Śląsk Dolny, jak na jednej z najciekawszych tabula modernae autorstwa kardynała Mikołaja z Kuzy (Nicolaus Cusanus, właściwie Nicolaus Krebs), wydanej w 1491 roku. Dopiero na kolejnej wersji tej mapy, wydanej w 1507 roku przez Marco Boneventano z uzupełnieniami „ojca kartografii polskiej” Bernarda Wapowskiego, pojawia się nazwa pierwszego miasta górnośląskiego – Cieszyna. Bogatszą treść nazewniczą z obszaru Górnego Śląska przynosi ciekawa mapa Erharda Etzlauba z 1501 roku, na której została wykreślona sieć dróg Rzeszy Niemieckiej, która miała służyć pielgrzymującym do Rzymu, na której pojawiły się takie miasta jak Opole, Opawa, Cieszyn i Koźle. A jeden z głównych szlaków został poprowadzony z Krakowa przez Opole do Wrocławia i dalej do Drezna. Użytkowy charakter mapy podkreślał fakt zaznaczenia dróg kropkami, przy czym każda z nich oznaczała odległość równą 1 mili niemieckiej (około 7,5 km). O dziwo odległości podane przez Etzlauba są przybliżone do rzeczywistych – tak np. odległość Wrocław-Opole miała wynosić 10 mil, czyli 75 km. Zdjęcie Etzlauba wiele wniosło do wizerunku naszego regionu, wywierając istotny wpływ na rozwój kartografii Niemiec, o czym świadczyły jej liczne przeróbki, między innymi Martina Waldseemüllera, czy wykorzystanie jej do pierwszego samoistnego zdjęcia kartograficznego Czech z 1518 roku autorstwa Nicolausa Claudianusa (właściwie Mikulaš Klaudian).

Przełomem w kartograficznym widzeniu regionu stało się jednak dopiero wydanie w 1544 roku pierwszej monograficznej mapy poświęconej Śląskowi. Jak już wspomniano, została ona opracowana przez bazylejskiego wybitnego uczonego Renesansu Sebastiana Münstera i włączona pod tytułem Schlesia nach aller gelegenheit in wasser, stetten, bergen und nastossende lendern do przygotowanego przez niego monumentalnego opisu świata Cosmografia, niezwykle popularnego w Europie XVI wieku, na co wpływ miało opublikowanie go w sześciu wersjach językowych w 46 wydaniach. Mapa Śląska wykonana została w skali ok. 1:1 000 000, a informacje do jej konstrukcji zostały pozyskane przez wykorzystanie istniejących już map, a także opisów geograficznych oraz, co bardzo ciekawe, w wyniku swoistej ankiety rozesłanej przez Münstera do środowisk naukowych Europy. Powstała więc bez znajomości terenu regionu z autopsji, nie mówiąc już o prowadzeniu jakichkolwiek pomiarów. Tak zresztą kreślony był obszar Śląska na wszystkich wcześniejszych, w tym wzmiankowanych wyżej, mapach Germanii. Dało to efekt kuriozalnych zniekształceń przebiegu głównych cieków („wielka” rzeka Olza wypływająca z jakiegoś tajemniczego jeziora i Odra wijąca się niczym wąż), pasm górskich (otaczają region ze wszystkich stron) i we wzajemnym błędnym położeniu miejscowości na tej mapie, zorientowanej w dodatku na wschód. Pomijając te wszystkie zastrzeżenia należy zauważyć, że to dzięki mapie Münstera do kartografii europejskiej wprowadzone zostało regionalne ujęcie Śląska jako odrębnej krainy polityczno-ustrojowej. I co dla nas ważne, pojawiły się na niej wszystkie prawie największe, a nawet mniejsze miasta Górnego Śląska, takie jak Cieszyn, Koźle, Krapkowice, Olesno, Opole, Racibórz, Rybnik, Skorogoszcz, Strzelce i Ujazd,.

Niewykluczone, że najpierw ankieta rozesłana przez Münstera, a później jego tak odbiegająca od rzeczywistości mapa Śląska zainspirowała Ślązaka Martina Helwiga, urodzonego w Nysie, do podjęcia wysiłku skonstruowania pierwszej nowoczesnej mapy regionu. Wspominaliśmy o narastającej w owym czasie sile lokalnego patriotyzmu, który ogarnął również Ślązaków. Jak opisał to Saksończyk Laurentius Peccenstenius (właściwie Peckenstein) w wydanym w 1606 roku opisie Śląska Kurze Beschreibung des Landes Schlesien, mimo dwoistości górno-dolnośląskiej, opartej tak na różnicach środowisko-gospodarczych, jak i etnicznych, ludność tej krainy tworzy „ein Volck” – jeden naród.

To pierwsza w dziejach kartografii mapa Śląska monograficznie poświęcona temu regionowi wykreślona przez Ślązaka, pierwsza wydana na Śląsku (jej pierwsze wydanie ukazało się 14 września 1561 roku w oficynie Johanna Creutziga w Nysie, w rysunku H. Korna) i co najważniejsze, pierwsza tak bogato zaopatrzona w różne elementy treści. Były one wynikiem oparcia jej o autopsję i własne – jeszcze bardzo proste wprawdzie – pomiary dokonywane przez Helwiga, w czasie licznych podróży po ziemi śląskiej, jak również informacje zbierane skwapliwie od miejscowej ludności, starannie jednak sprawdzane. Oryginał mapy został opracowany w skali 1:530 000, a jej pierwsze wydanie odbito na pergaminie z 12 klocków drzeworytowych, którego egzemplarze się nie zachowały i znamy ją z powtórzonej XVIII-wiecznej edycji z zachowanych matryc drukarskich.

To, co uderza w pierwszym jej oglądzie, to zastosowanie przez Helwiga orientacji południowej – Pszczyna „jest na górze”, a Głogów „na dole”. Nie było to wówczas takie wyjątkowe, orientacja północna przyjęła się powszechnie dopiero w XIX wieku. Sam autor tłumaczył w wydanym we Wrocławiu opisie instrukcyjnym do mapy, że chciał w ten sposób ułatwić zrozumienie jej przez odbiorców, dlatego właśnie Górny Śląsk umieścił u góry, a Dolny na dole mapy. Imponujące jest bogactwo treści na tej mapie: sieć osadnicza zawiera 242 miasta i miasteczka (w tym wszystkie ówczesne górnośląskie), 16 klasztorów, 23 zamki i 25 najważniejszych wsi. Punkty osadnicze zostały zaznaczone przy pomocy czterech rodzajów symboli uzupełnionych miniaturowymi panoramami osad. Warto zauważyć, że wschodni obszar Śląska był przez autora najmniej rozpoznany. Dlatego też mylnie ulokował na przykład dwa z czterech miast ziemi pszczyńskiej (Bieruń i Mikołów) na wschód od rzeki Przemszy, niewłaściwie na mapie nazwanej Brynicą. Sieć hydrograficzna liczy ponad 50 rzek, a orografię oddano przy pomocy typowej wówczas metody kopczykowej. Warto wspomnieć jeszcze o tym, że w okolicach Gliwic Helwig umieścił uprawy chmielu, podkreślając wagę tej uprawy dla ówczesnej gospodarki Górnego Śląska. Mapa jest bogato zdobiona, w tym w dwa herby, polskiego orła i czeskiego gryfa. Miarą jej wartości były jej niezliczone wznowienia i przeróbki rozsiane po atlasach europejskich, w tym wielkich atlasach niderlandzkich Gerharda Merkatora (właściwie Kramer) i Abrahama Orteliusa (właściwie Oertl). Stąd była ona nie bez przyczyny nazywana „matką wszystkich innych map Śląska” i przez prawie dwa wieki stanowiła podstawę dla wszystkich niemal następnych opracowań kartograficznych Śląska.

W XVI wieku powstała również pierwsza mapa przeglądowa niewielkiej, wschodniej części Górnego Śląska, a przez to tak szczegółowa, zawarta na obrazie autorstwa Stanisława Porębskiego Ducatus Oswieczensis et Zatoriensis, Descripto z 1563 roku. Autorem mapy był Stanisław Porębski (Porembski), herbu Kornicz, ziemianin, który w latach 1550–1563 pełnił urząd podstarosty oświęcimsko-zatorskiego. Mapę, zadedykowaną staroście oświęcimsko-zatorskiemu Zygmuntowi Myszkowskiemu, opracował na podstawie materiału zebranego z objazdu terenu i przeprowadzonych wywiadów. Prawdopodobnie korzystał przy tym z pomocy najwybitniejszego polskiego kartografa XVI wieku Wacława Grodeckiego, pochodzącego z Grodźca koło Bielska. Mapa została wydrukowana w 1563 roku w Wenecji. Obecnie oryginał z wydania weneckiego jest bardzo rzadki, ma ją zaledwie kilka bibliotek europejskich, ale został on poddany przeróbce przez Orteliusza i zamieszczony w pomniejszeniu w sławnym jego dziele, atlasie Theatrum Orbis Terrarum..., po raz pierwszy w 1573 roku, a potem wielokrotnie był on wznawiany w różnych wydaniach XVI i XVII wiecznych.

Głównym tematem tej najstarszej drukowanej mapy regionalnej Polski jest, zgodnie z tytułem, obszar dwóch śląskich księstw: oświęcimskiego i zatorskiego, które zostały w XV wieku wykupione przez królów polskich: księstwo oświęcimskie w 1457 roku przez Kazimierza Jagiellończyka i zatorskie w 1494 roku przez Jana Olbrachta. W 1564 roku zostały one konstytucją sejmową inkorporowane do Królestwa Polskiego, co może było przyczyną wykartowania ich przez Porębskiego. Na mapie wyrysowane zostały również tereny graniczące z obu księstwami: zachodni fragment województwa małopolskiego, biskupie księstwo siewierskie oraz wschodnie rubieże Górnego Śląska: części Księstwa Cieszyńskiego oraz Stanowego Państwa Pszczyńskiego.

Została wykonana jak na XVI wiek niezwykle starannie. Jest zorientowana na północ, bez siatki geograficznej, w skali około 1:250 000. Szczegółowo oddana została na niej hydrografia, ukształtowanie terenu (metodą kopczykową), liczne osadnictwo z rozbiciem na miasta i wsie oraz symbolicznie zalesienie, ale tylko na obszarach nizinnych. Nie oznaczono na niej żadnych granic.

Kontynuatorem dzieła M. Helwiga był Jonas Scultetus, urodzony w 1603 roku w Szprotawie, dobrze wykształcony na uniwersytetach w Frankfurcie nad Odrą i Lipsku. Niedługo po zakończeniu studiów podjął prace nad całą serią map Śląska. Przygotował w oparciu o mapę Helwiga mapę generalną Śląska w skali 1:100 000, która jednak nie dorównała poziomowi kartograficznemu swojej poprzedniczki. Zasługą Scultetusa jest przede wszystkim opracowanie kilku map szczegółowych poszczególnych księstw śląskich: głogowskiego, wołowskiego, wrocławskiego i najbardziej nas interesującego księstwa grodkowskiego. Swoją uwagę skoncentrował jednak na Dolnym Śląsku, czego podsumowaniem była mapa generalna tego regionu Silesia Inferior w skali 1:500 000. Tak więc tylko na mapie okręgu grodkowskiego Ducatus Silesiae Grotganus cum Districtu Episcopali Nissensi, wykonanej w skali 1:180 000 i opublikowanej w 1649 roku, odwzorowane zostały zachodnie fragmenty Górnego Śląska. Na swoich mapach szczegółowych Scultetus jako pierwszy kartograf śląski wprowadził bogate elementy gospodarcze, takie jak oznaczenie kopalń złota, srebra, miedzi, cyny, żelaza, wapienniki, kuźnice. Wszystkie mapy były wydawane w amsterdamskich oficynach kartograficznych Joannesa Blaeu, Henricusa Hondiusa i Johannesa Janssoniusa (mapa ziemi grodkowskiej), a następnie wielokrotnie podlegały przeróbkom i przedrukom aż po początek XVIII wieku, między innymi w niderlandzkich oficynach Petera Schencka i Gerarda Valcka.

Mapa Hindenberga

W tym samym okresie, kiedy przebiegały prace Scultetusa, powstała unikalna w skali europejskiej rękopiśmienna mapa Państwa Pszczyńskiego IXNOOPΘΓPAΦIA PLESNIACA, wykreślona w 1636 roku na zlecenie ówczesnego pana na Pszczynie hrabiego Seyfrieda II Promnitza przez inżyniera wojskowego Andreasa Hindenberga. Nie jest oskalowana i nie została wyposażona w siatkę geograficzną, ale na podstawie zawartych informacji o użytych miarach i przez pomiary kartometryczne dało się ustalić, że jej tak zwane średnie pomniejszenie wynosi około 1:17 500. Mapa została zorientowana na zachód.

Mapa obejmuje teren Wolnego Stanowego Państwa Pszczyńskiego oraz otaczających je pogranicznych obszarów Górnego Śląska i Małopolski. Ukształtowanie terenu Hindenberg oddał za pomocą charakterystycznego wygięcia linii pasm ról, jak i przez rysunki cieniowanych na brązowo pagórków. Uchwycił w ten sposób trafnie główne partie wskazujące na bardziej urozmaiconą rzeźbę terenu, choć nie oddaje to ich prawidłowego położenia. Mapa uwzględnia wszystkie zasadnicze cieki wodne, w tym ze szczególną precyzją bieg Wisły i Przemszy. To, co rzuca się w oczy, to ogromna ilość wyrysowanych stawów, których wykreślono 220. Przedstawiona została przy okazji cała infrastruktura rozwiniętej gospodarki stawowej w pszczyńskim, a więc groble, śluzy, tamy oraz bagniste tereny przystawowe. Niezwykle precyzyjnie oddany został zasięg zalesienia, a autor starał się wyróżnić odpowiednimi znakami zarówno lasy liściaste i iglaste, jak i młodniki, gęstość zalesienia, wreszcie pojedynczo stojące duże drzewa, które służyły jako znaki graniczne. Oddany został przy tej okazji również zwierzostan, w postaci zgrupowań zwierząt leśnych (lisy, wilki, dziki, sarny, itd.), sporządzony przy pomocy nadruku ręcznego.

Bardzo bogato oddane zostało osadnictwo. Osiedla składają się z zespołów domów różnej ilości, zależnie od wielkości lub rozciągłości osiedla, przy czym ilość narysowanych w ten sposób domów nie odpowiada rzeczywistej liczbie budynków w danej osadzie. Rysunki miejscowości wykonane zostały przy pomocy metody zwanej „perspektywą z kawaliery”, która umożliwiała przedstawianie zabudowy częściowo w widoku bocznym, częściowo z góry. Przy czym oczywiście z uwagi na skalę mapy ilość narysowanych w ten sposób zabudowań nie odpowiada rzeczywistej liczbie budynków w danej osadzie i stanowi raczej symbol skupienia osadnictwa i jego formy na danym obszarze. Symbol zresztą powtarzalny na mapie, bo jej autor i w tym przypadku korzystał z gotowych klocków typowych obiektów, za pomocą których nadrukowywał potrzebne elementy. Można jednak z nich odczytać rozplanowanie osad. Budynki mają różne kształt,y przy pomocy których oddano ich zróżnicowanie i tak wyróżniono chaty wiejskie bez kominów (tych jest najwięcej), chaty z kominami, chaty z chorągiewkami, zapewne sołectwa, dwory i zameczki oraz pałac w Pszczynie i zamek w Mysłowicach, a także kościoły (większe, murowane, mniejsze drewniane). Charakterystycznym elementem na mapie Hindenberga są tzw. „opłocenia” szeregu wsi o zabudowaniach zwartych, tj. otoczenie ich ogrodzeniem, które były typowym górnośląskim zwyczajem w owych czasach, zwanym „wągrodami”.

Odrębne sygnatury zostały stworzone w celu oddania budowali o charakterze gospodarczym: młynów wodnych, kuźnic żelaza, folwarków. Mapa odwzorowuje również obszary pól uprawnych przy pomocy podłużnych, równoległych pasów ułożonych w większości w szachownicę, z podziałem na niwy, łąki i pastwiska. Zaznaczone zostały również uprawy przemysłowe, takie jak chmielniki. Na mapie wykreślona została oczywiście sieć drożna, w tym ważniejsze szlaki handlowe, m.in. stary szlak wiodący z Krakowa do Bramy Morawskiej oraz tzw. „furmaniec" biegnący z Mikołowa przez Podlesie, Krasowy do Dziećkowic i Białego Brzegu, z ważniejszymi obiektami inżynierskimi (mosty) oraz punktami poboru cła drogowego.

Najbardziej oryginalną cechą rysunku mapy jest wykonanie jej niektórych elementów przy pomocy ręcznego nadruku z użyciem drewnianych klocków. Sporządzono w tym celu kilkanaście wzorów stempli, na których skomponowano rysunki: grup zwierząt, różnych typów domów i drzwostanu, kapliczek i kościołów, fragmentów wspomnianych „wągrodów” i typów wstęg.

Mapa Hindenberga pozostała wyłącznie w rękopisie i nie wywarła żadnego wpływu na rozwój kartograficznego przedstawiania Górnego Śląska. Jest przechowywana w Archiwum Państwowym w Katowicach i z uwagi na jej unikatowość została wpisana w 2021 roku na Krajową Listę Programu UNESCO „Pamięć świata”.

Śląsk Austriacki i Pruski

Rola opisów, komponowanych głównie przez uczonych i pisarzy czy poetów, od XVII wieku zmniejszała się w wyniku postępów technicznych w kartografii oraz rosnącej roli administracji państw w kształtujących się monarchiach absolutystycznych. Zaczęły one rozwijać różnego rodzaje spisy dla celów podatkowych i wojskowych. W XVIII wieku zaczęły być publikowane półurzędowe opisy, często wyposażane w mapy, z których najwybitniejszym było 13-tomowe opracowanie Friedricha Alberta Zimmermanna Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, wydane w kolejnych tomach w latach 1783–1796 w Brzegu. Górny Śląsk został opisany w tomie drugim, wydanym w 1783 roku. Należy podkreślić, że część poświęcona powiatom górnośląskim, w przeciwieństwie do informacji o Dolnym Śląsku, została skomponowana z cząstkowych danych statystycznych pozyskanych przez autora przed wynikami całościowego badania spisowego z 1787 roku, zwanego „ujęciem koronacyjnym”, o czym współcześni badacze często nie pamiętają. Nastał czas powszechnych badań statystycznych – w Prusach w 1805 roku powołano centralne Biuro Statystyczne (Königliche Preussische Statistischen Bureaus), które regularnie zaczęło publikować ich wyniki. Z nich oraz z innych danych urzędowych powstało najbardziej obiektywne od strony geograficzno-statystycznej opracowanie w pierwszej połowie XIX wieku autorstwa Johanna Georga Knie, Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien…, wydane we Wrocławiu w 1830 roku (I wydanie).

Do pierwszej połowy XVIII wieku mapy Śląska konstruowane były prawie wyłącznie przez indywidualnych kartografów, a głównymi motywami było naukowe poznanie geograficzne regionu. Były drukowane przez znakomite europejskie oficyny kartograficzne, głównie niderlandzkie i niemieckie w Norymberdze, które działały na prawach rynkowych. Tak więc dominował model, który moglibyśmy określić jako naukowo-komercyjny. Teraz produkcją kartograficzną zainteresowały się władze państwowe absolutystycznych monarchii, których biurokracje zaczęły zgłaszać zapotrzebowanie na mapy bardziej szczegółowe, tak dla celów cywilnych, jak i wojskowych. Najpierw władze Monarchii Austriackiej, a później również Królestwa Prus. Toczony przez nie w latach 1740–1763 konflikt zbrojny o przynależność państwową Śląska spowodował zdominowanie produkcji map przez wojskowe służby kartograficzne. Nastała trwająca do połowy XIX wieku era dominacji kartografii wojskowej. Konflikt o Śląsk spowodował zainteresowanie tym regionem w Europie, na co „rynkowo” odpowiedziały firmy kartograficzne, edytując różnego typu mapy regionu. W drugiej połowie XVIII wieku rozwój gospodarczy regionu w okresie pierwszej fazy industrializacji wywołał zapotrzebowanie na różnego rodzaje mapy gospodarcze.

Pierwsza mapa z tego okresu była jednak nadal dziełem kartografa-amatora, Jonasa Nigrinusa, z pochodzenia Węgra, nauczyciela szkoły ewangelickiej w Cieszynie. Opracował mapę Księstwa Cieszyńskiego Ducatus Teschinensis in Silesia Superiore w skali około 1:160 000, która została wydana w Cieszynie w 1724 roku. Autor oddał na niej przeszło 500 miejscowości, w tym około 250 położonych w granicach Księstwa Cieszyńskiego, podziały polityczne i administracyjne, elementy życia gospodarczego (w tym szałasy pasterskie) oraz niezwykle bogate nazewnictwa terenowe. Rzeźba terenu oddana została rysunkiem perspektywicznych kopczyków, ale, co było novum, zaznaczono nazwy ważniejszych szczytów beskidzkich. Mapa uwzględnia również zalesienie, natomiast pozbawiana jest jakiekolwiek sieci drożnej. Pierwotny nakład mapy został prawie w całości skonfiskowany przez władze austriackie z powodu „przyznania” na mapie Węgrom spornych terenów przygranicznych, stąd mapa ta jest dziś prawdziwym rarytasem. Doczekała się jednak innych wydań, m.in. w augsburskiej oficynie Matheusa Seuttera.

Jednak prawdziwym przełomem stało się dopiero zarządzenie reskryptowe cesarza Karola VI z 23 stycznia 1722 roku, nakazujące pierwszy urzędowy pomiar Śląska. Pomiary (bez triangulacji jeszcze) były prowadzone przez kilkadziesiąt lat (do początku lat 40. XVIII wieku) najpierw pod kierunkiem porucznika inżynierii Johanna Wolfganga Wielanda (do 1733 roku), a później porucznika Matheusa von Schubartha (od 1736 roku), który po decydującej bitwie pod Małujowicami (Mollwitz), rozegranej 10 kwietnia 1741 roku, razem z roboczym materiałem kartograficznym przeszedł na służbę króla Fryderyka II Wielkiego.

W ich efekcie powstało dzieło wyjątkowe, zawierające 16 map szczegółowych księstw śląskich, w opracowaniu przygotowanych pomiarowo i wydawniczo (w postaci miedziorytów) w latach 1723–1744. Posłużyły one dla sporządzenia przez znanego matematyka i astronoma Johanna Matthiasa Haasa dwóch map przeglądowych: Dolnego (w 1745 roku) i Górnego Śląska (w 1746 roku) w skali 1: 585 000. Na ich podstawie sławny astronom i matematyk z Uniwersytetu w Getyndze, Tobias Maier, opracował mapę przeglądową całego Śląska w skali 1:868 000. Czwartą mapą ogólną jest obraz przedstawiający podział kościelny Śląska, opracowany przez opata klasztoru augustianów w Żaganiu Johanna Ignatza Felbigera w 1751 roku w skali 1:714 000. Zostały one skompletowane w Atlas Silesiae, wydanym w 1752 roku przez znakomitą oficynę kartograficzną Hommann’s. Erben w Norymberdze.

Warto zwrócić uwagę na to, że Maier podzielił barwami Śląsk na trzy regiony: Śląsk Dolny, Śląsk Środkowy i Śląsk Górny (barwą żółtą) oraz przedstawił podział Śląska między Austrię i Prusy według stanu po pokoju drezdeńskim z 25 grudnia 1745 roku, który zakończył drugą wojnę śląską (1744–1745) między tymi państwami. Do Śląska Górnego zaliczył: pruską część księstwa nysko-otmuchowskiego (biskupiego), powiat głubczycki (pruskie części księstw karniowskiego i opawskiego), księstwa opolskie i raciborskie, wolne państwa stanowe pszczyńskie i bytomskie (dynastia). Na mapie wykreślona została granica prusko-austriacka oraz fioletowym kolorem zaznaczony został tzw. Śląsk Austriacki, a więc te obszary z Dolnego Śląska (południowa część księstwa nysko-otmuchowskiego) i Górnego Śląska (całe księstwo cieszyńskie, duże fragmenty księstw karniowskiego i opawskiego oraz niewielki fragment księstwa raciborskiego), które pozostały przy Monarchii Habsburskiej. Mamy tu świetny przykład zawężania po wojnach śląskich pojęcia Górny Śląsk tylko do tej jego części, która weszła w skład Prus. Ponadto odznaczono tzw. enklawę morawską wokół miasta Kietrz (Katscher), która nadal w tym okresie państwowo-ustrojowo była częścią Moraw (Królestwa Czech). Z 16 map poszczególnych księstw śląskich pięć dotyczy Górnego Śląska: opawskie (w skali 1:150000), karniowskie (w skali 1:1500000), opolskie (w skali 1:218000), raciborskie (w skali 1:107000) i cieszyńskie (w skali (1:120000).

Pod względem bogactwa treści Atlas Silesiae przewyższał wszystko, co dotychczas osiągnięto pod tym względem. Uwzględniał wszystkie elementy topograficzne i umowne (granice: zewnętrzne, granice księstw, podziały administracyjne wewnętrzne). Ukształtowanie terenu oddano przy pomocy nowoczesnej metody kreskowej (szraf prostych). Na uwagę zasługuje przede wszystkim wyposażenie atlasu w bardzo bogatą treść natury gospodarczej. Na mapach księstw górnośląskich zaznaczone zostały młyny wodne, wiatraki, traki, smolarnie, cegielnie, huty oraz kuźnice żelaza, huty szkła, folusze oraz kopalnie przeróżnych minerałów, w jakie hojnie natura wyposażyła Górny Śląsk. To wspaniały obraz zasobności gospodarczej tego regionu w przededniu wielkiej rewolucji przemysłowej z przełomu XVIII i XIX wieku. Autorzy skrupulatnie oddali na mapach funkcjonujące nazwy polskie, morawskie, czeskie i niemieckie miast, osad i wsi tego przemieszanego narodowościowo i językowo regionu.

Atlas Silesiae dzięki znacznemu nakładowi, w jakim został wydrukowany, co też świadczy o jego wadze, wyznaczył obraz regionu na następne przeszło 50 lat. Zaliczany jest do jednego z największych osiągnięć kartografii europejskiej tej epoki. Jego liczne egzemplarze dostępne są w wielu bibliotekach i archiwach.

W okresie, kiedy trwały jeszcze przygotowania do wydania Atlas Silesiae, król Fryderyk II wydał w listopadzie 1746 roku rozkaz gabinetowy, nakazujący sporządzenie stosownego opracowania kartograficznego użytecznego dla armii, czyli mapy sztabowej, według ówczesnej nomenklatury „mapy wojennej” (Kriegskarte). Kierownictwo nad pracami pomiarów Śląska powierzono ówczesnemu kapitanowi Christianowi Friedrichowi von Wrede, doświadczonemu inżynierowi wojskowemu. Rozkaz króla nakazywał wykartowanie tylko terenów pogranicznych z austriackimi Czechami i Morawami, z Saksonią i Królestwem Polskim, a więc obszarów potencjalnych terenów działań wojennych. Dlatego też kartowaniem nie objęto środkowego Śląska.

Prace pomiarowe zostały przeprowadzone w latach 1746–1753 w pięciu etapach, z których na Górnym Śląsku realizowany był drugi etap od grudnia 1748 roku do października 1749 roku i objął część księstwa opolskiego i raciborskiego, między prawym brzegiem Odry a granicą z Królestwem Polskim na wschodzie oraz między rzeką Stobrawą na północy a granicą z Księstwem Cieszyńskim na południu. Wykartowano go na 40 sekcjach, a na stronie tytułowej umieszczono plany dziewięciu miast; trzeci etap był realizowany od stycznia 1750 roku do września 1750 roku i objął część Górnego Śląska po lewej stronie Odry, od Brzegu do Bogumina i dalej wzdłuż granicy austriacko-pruskiej przez Opawę i Karniów do Paczkowa, a stąd przez Ziębice ponownie do Brzegu. Wykartowano go na 35 sekcjach, a na stronie tytułowej zamieszczono plany 14 miast.

Pomierzony teren został wykartowany w orientacji północnej, w jednolitej dla wszystkich sekcji skali około 1:34 000. Na każdym arkuszu pod tytułem umieszczono skalę liniową, a po prawej stronie ramki mapy wykreślone zostały tablice statystyczne, na których podano nazwy wykartowanych na mapie miejscowości, z podaniem ich właścicieli oraz liczby kmieci (w przypadku wsi) i mieszczan (w przypadku miast), ogrodników i zagrodników oraz liczby koni. To odrębne wspaniałe źródło do badań statystycznych, demograficznych, własnościowych, onomastycznych, i innych.

Treść Kriegers-Carte von Schlesien jest przebogata. Wrede naniósł na niej bowiem praktycznie cały materiał topograficzny, a więc w pierwszym rzędzie osadnictwo miejskie i wiejskie, w rzucie poziomym. W przypadku miast zaznaczono tylko kwartały zabudowy i sygnaturami oznaczono kościoły obu wyznań, klasztory, zamki i pałace. Przy wsiach oddano ich rozplanowanie (w tym domy stojące samotniczo) oraz sygnaturami dwory, kościoły, pałace i zamki. Nazewnictwo miejscowe jest różnojęzyczne, tak niemieckie, jak i słowiańskie (polskie i morawskie). Na mapie wykreślona została pełna hydrografia, układ komunikacyjny z wyróżnieniem sygnaturami dróg tzw. pocztowych (czyli utwardzonych), dróg zwykłych, a nawet ścieżek. Na odrębne omówienie zasługują odznaczone elementy gospodarcze. Różnorodnymi sygnaturami opisano mniejsze i większe obiekty gospodarcze: wiatraki, młyny i tartaki oraz huty, kuźnice i kopalnie (złota, srebra, cynku, rtęci, miedzi i wapienniki). Na mapie Wredego wykreślone zostały również granice polityczne i administracyjne (stare z czasów austriackich i nowe – pruskie). Rzeźba terenu oddana została typową w owym czasie metodą szrafowania, gdzie wierzchołki gór czy wzniesień pozostawiono jako białą plamę. Zastosowanie takiej metody zaciemniło w niektórych fragmentach mapy rysunek, szczególnie na obszarach górskich i zalesionych. Z drugiej strony mapa Wredego to pierwsza w historii mapa Śląska, na której oddano w pełni rzeźbę terenu, a nie tylko odznaczono pasma górskie. Do każdej z pięciu części mapy Wrede wykonał na polecenie króla jedną mapę przeglądową w skali około 1:70 000 oraz jedną mapę generalną Śląska w skali około 1:40 000.

W następnych dekadach miały miejsce jeszcze trzy fragmentaryczne pruskie pomiary: w latach 1764–1770 pod kierunkiem majora inżynierii Ludwika Wilhelma Reglera wykartowano lewobrzeżny Górny Śląsk, w latach 1782–1784 pod kierunkiem porucznika inżynierii Hammera obszar położony po prawej stronie Odry i wreszcie w latach 1796–1806 przeprowadzony został pomiar przerwany wybuchem wojny prusko-francuskiej, kierowany przez pułkownika inżynierii Christiana Ludwiga Freiherrna von Massenbach również prawobrzeżnego Górnego Śląska.

Również strona austriacka po zakończeniu wojny siedmioletniej w latach 1763–1782 przeprowadziła nowe pomiary swojej części Górnego Śląska, w ramach ogólnopaństwowego zdjęcia określanego jako terezjańsko-józefińskie (Maria-Theresianische-Josephnische Aufnahme) lub józefińskie (Josephnische Aufnahme), wykonywane w skali 1:28800. Austriacki Śląsk został wykartowany w 40 sekcjach.

Sporządzone na przełomie XVIII i XIX wieku przez pruskich i austriackich wojskowych kartografów mapy „wojenne” Śląska zostały utajnione i nie wpłynęły w żaden sposób na rozwój kartografii prywatnej. Wykorzystywała ona bowiem aż do 1840 roku jako główny materiał podkładowy mapy ze zdjęcia karolińskiego Śląska zawarte w Atlas Silesiae..., opublikowanym w 1752 roku. Wśród takich wydawnictw prym wiodły zakłady mieszczące się w Norymberdze i Augsburgu. Z firm śląskich najbardziej aktywnym w różnych produkcjach była oficyna Karl Flemming z siedzibą w Głogowie. Rękopiśmienne wojskowe mapy topograficzne z opisywanego okresu przechowywane są w dwóch ośrodkach: pruskie w Bibliotece Państwowej w Berlinie, Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kultury (Staatsbibliothek zu Berlin, Preuβischer Kulturbezitz), a austriackie w Archiwum Wojennym (Kriegsarchiv) w Wiedniu. W części na różnych zasadach są dostępne w Internecie.

Wiek XIX i początek XX wieku

Postęp techniczny epoki pary, a potem elektryczności, tak w metodzie pomiarów (zastosowanie metody triangulacyjnej, a później już zdjęć lotniczych), narzędzi pomiarowych (zastosowanie teodolitu, stolika mierniczego, itd.), jak i technikach drukarskich (litografia wypiera miedzioryt) oraz ogólny rozwój cywilizacyjny, w tym nauki i oświaty oraz biurokracji państwowej, wpłynął w tym okresie na masową produkcję różnego rodzaju map. Nie sposób w związku z tym przedstawić wszystkich, nawet tylko najważniejszych map przeglądowych Górnego Śląska wytworzonych w XIX wieku, a jedynie przedstawić na konkretnych przykładach główne rodzaje kartografików.

W XIX wieku kontynuowano urzędowe pomiary regionu kierowane przez służby wojskowe. W latach 20. XIX wieku pruski Górny Śląsk został po raz pierwszy w dziejach pomierzony, a następnie skartowany przy użyciu precyzyjnej metody triangulacyjnej. Stało się to dzięki wielkiemu przedsięwzięciu przeprowadzonemu przez wojskowe służby kartograficzne na użytek potrzeb militarnych Prus. Pracami tymi kierował powołany w 1815 roku w ramach 2. Departamentu Sztabu Generalnego Oddział Pomiarowy (Aufnahme-Abteilung), który pod kierownictwem generała Friedricha Carla Freiherra von Müfflinga opracował koncepcję pomiarów wprowadzoną w życie rozkazem z 15 stycznia 1821 roku, który zadysponował między innymi wykonanie map z tych z pomiarów w skali 1:25 000. Pomiary na Górnym Śląsku zostały wykonane w latach 1824–1828 i swój kartograficzny obraz uzyskały na 134 sekcjach. Dalej stosowano na nich szrafową metodę przedstawienia terenu, ale, co ważniejsze, ustalony wówczas porządek podziału na sekcje utrzymał się praktycznie aż do połowy XX wieku. Mapy z pomiarów wojskowych z lat 20. XIX wieku znane pod nazwą Ur- Meβtischblätter, zostały wykonane w rękopisie i przeznaczone wyłącznie do użytku wojskowego, stąd odtajniono je dopiero na początku XX wieku. Na podstawie pomniejszenia 1:25 000 wykonano jednak redukcję w skali 1:100 000 i przygotowano ją na początku lat 30. XIX wieku do druku pod tytułem Karte des Königreiches Preußen. Została ona jednak dopuszczona przez Pruski Sztab Generalny do sprzedaży dopiero w 1841 roku. Służyła jako podstawowy podkład topograficzny również w prywatnych firmach kartograficznych, aż do początku lat 80. XIX wieku, kiedy to dopuszczono do rozpowszechnienia mapę topograficzną wykonaną w skali 1:25 000.

W drugiej połowie XIX wieku pruskie wojskowe służby kartograficzne przygotowały nowe zdjęcie topograficzne kraju. Zostało ono zainicjowane instrukcją z 1855 roku, na podstawie której przeprowadzono pomiary w latach 1858–1888 (za szefostwa Sztabu Generalnego Helmutha von Moltke, starszego), którego efektem były między innymi opracowane w podstawowej skali 1:25 000 popularne Meβtischblätter. Mapy te zostały w przeciwieństwie do poprzednich pruskich map topograficznych wydrukowane i dopuszczone do powszechnej sprzedaży. Ich pierwsza edycja zaczęła się ukazywać od 1881 roku nakładem Königliche Preuβischer Landesaufnahme

Także wojskowe władze austriackie prowadziły w XIX wieku podobne pomiary swojej części Śląska przy użyciu triangulacji. Najpierw w ramach zdjęcia franciszkańskiego (Franziszeinische Aufnahme), prowadzonego od 1806 roku do aż lat 60. XIX wieku, z uwagi na skomplikowane geograficznie terytorium Monarchii, którymi to pracami, podobnie jak w Prusach, zaczął zarządzać centralny urząd wojskowy w postaci powołanego w 1806 roku Zakładu Topograficznego (Topographische Anstalt) podległego Sztabowi Generalnemu (Hofkriegsrat), w 1839 roku przekształconemu w Cesarsko-Królewski Wojskowy Instytut Geograficzny (K. u. K. Militärgeographisches Institut). W jego w ramach opracowano mapy w podstawowej skali 1:28 800 oraz 1:14 400 dla okolic miejskich czy innych ważnych obiektów dla celów wojskowych. Zostały one dopuszczone w 1844 roku do publikacji w zgeneralizowanej formie 1:144 000. Po klęskach Monarchii habsburskiej w kolejnych wojnach na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku podjęto bardziej technicznie rozwiązanie pomiarowe, które zostało nazwane zdjęciem franciszkańsko-józefińskim (Franzisko-Josephnische Aufnahme), przeprowadzone w latach 1869–1873 w skalach 1:25 000 i 1:75 000. Były one wydawane od 1889 roku.

Mapy wielkoskalowe

Poza opisanymi mapami mało- i średnioskalowymi oraz topograficznymi od XVI wieku konstruowane były mapy wielkoskalowe, zwane potocznie planami. Głównie przez różnego rodzaju służby państwowe i – nazwijmy je dzisiejszym terminem – samorządowe. Stąd pozostały w większości w rękopisach i są przechowywane w różnych placówkach archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych, a w jakiejś części nawet w urzędach państwowych i samorządowych.

W pierwszej kolejności należy scharakteryzować plany miast. Górny Śląsk nie słynął również w czasach nowożytnych z jakichś większych i znaczących ośrodków miejskich, stąd też kartograficzne, różnymi technikami wyklonowanych obrazów miast powstawało początkowo niewiele. W okresie od XVI do XVIII wieku dominowały weduty, z których najstarszym jest wspominany już widok Nysy zamieszczony w Kronice Świata z 1493 roku. W kolejnych dziesięcioleciach nieliczne weduty miast górnośląskich, między innymi Opawy i Cieszyna, były publikowane w różnego rodzaju publikacjach, często będąc ozdobnikami wydawnictw kartograficznych. Szczytowym osiągnięciem techniki wedutowej stało się wybitne dzieło Friedricha Bernharda Wehrnera Topographia Silesiae z XVIII wieku, w którym znalazły się widoki praktycznie wszystkich miast istniejących wówczas na Górnym Śląsku. W części zostały powielone w różnego rodzaju wydawnictwach, w tym w Scenographia Urbium Silesiae wydawanych od 1735 roku w sławnym wydawnictwie Hommans Erben z Norymbergii, ale w dużej części pozostały wyłącznie w rękopiśmiennej wersji, których poszczególne części przechowywane są między innymi w Muzeum Narodowym we Wrocławiu i tamtejszym Archiwum Państwowym. Właściwe wielkoskalowe plany miast górnośląskich zaczęły powstawać od XVII wieku, których w pierwszej kolejności wytwórcami byli kartografowie wojskowi, fortyfikujący miasta nowymi środkami obronnymi począwszy od wojny trzydziestoletniej po wojny śląskie w XVIII wieku. Początkowo kartografowie cesarscy, później też pruscy. Od XVIII wieku powstawały coraz liczniejsze plany zamawiane przez władze miejskie, w tym skartowane zostały tzw. plany pożarowe opracowywane w celu inwentaryzacji substancji miejskiej po trapiących górnośląskie miasta pożary, tu między innymi plany Cieszyna z 1720 roku czy Pszczyny z 1748 roku. W XIX wieku plany miast zaczęły powstawać regularnie na zlecenie nie tylko magistratów, ale również władz państwowych, w tym górniczych. W latach 1810–1811 zostały wykonane plany wszystkich miast istniejących na pruskim Górnym Śląsku. Wymuszała to szybko postępująca, idąca za industrializacją urbanizacja regionu. W części była powielana w rozwijających się wydawnictwach krajoznawczych, tak zwanych bedekerach, jako załączniki w przewodnikach lub jako luźne druki. Jednak w większości pozostały w rękopisach, przechowywanych w różnych muzeach i archiwach, o czym można znaleźć szczegółowe informacje w szeregu opracowań szczegółowych autorstwa między innymi Rolanda Banducha, Piotra Greinera i Petera Mrassa.

Plany wsi górnośląskich pojawiły się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, co było związane z podjętymi próbami reform chłopskich, w tym tak zwanej akcji urbialnej. Jednak ich rozwój nastąpił po przystąpieniu obu monarchii panujących na Górnym Śląsku do uwłaszczenia stanu włościańskiego, najpierw od 1811 roku przez władze pruskie, a w 1848 roku przez austriackie. Częścią procesu uwłaszczeniowego stały się mapy regulacyjne, a później separacyjne, a w konsekwencji geodezyjne mapy katastralne. Zbiory tych map są rozproszone w różnych zespołach archiwów państwowych w Polsce i Czechach. Największy ich zbiór z pruskiego Górnego Śląska jest przechowywany w zespole Komisja Generalna dla Śląska (General Kommission für Schlesien zu Breslau) we wrocławskim Archiwum Państwowym.

Górny Śląsk co najmniej od średniowiecza znany był w Europie jako ważny ośrodek górniczy. Początkowo górnictwa kruszcowego, a od XVIII wieku już na skalę przemysłową również węgla kamiennego. Stąd waga w poznawaniu regionu map górniczych, o różnym przeznaczeniu i o różnie skomponowanych pomniejszeniach. W tym także uwzględniających w swoim rysunku nie tylko podziemne konstrukcje, ale również powierzchniowe otoczenie ośrodków wydobywczych. Najstarsze tego rodzaju plany powstały w drugiej połowie XVI wieku, w czasach kiedy księciem karniowskim i panem na Bytomiu był książę Jerzy Fryderyk Hohenzollern, kontynuujący dzieło swojego wybitnego ojca Jerzego (Georga der Fromme) – skądinąd po kądzieli Jagiellończyka. Wiemy o trzech mapach górnictwa kruszcowego z tego okresu: mapie przeglądowej kopalń z okolic Horního Benešova z 1569 roku, planie sztolni dziedzicznej Trzech Króli z 1570 roku tamże, autorstwa Christopha Hardecka von Döbeln oraz sztolni św. Jakuba koło Tarnowskich Gór z 1579 roku, której autorem był górmistrz Hans Trapp. Niestety mapy te zaginęły w czasie zawieruchy II wojny światowej i znane są tylko z kopii, przechowywanych w Niemieckim Muzeum Górnictwa (Deutsches Bergbau-Museum) w Bochum. Rozwój kartografii górniczej nastąpił od drugiej połowy XVIII wieku, po zakończeniu wojny siedmioletniej, wraz z intensywną między innymi eksploatacją węgla kamiennego. Najstarszym, również rękopiśmiennym planem kopalni węgla kamiennego, jest obraz z 1775 roku kopalni „König David” koło Orzegowa (dzisiaj to dzielnica Rudy Śląskiej). Organizatorem i w części zleceniodawcą kreślenia map na pruskim Górnym Śląsku był powołany w 1769 roku Wyższy Urząd Górniczy z siedzibą we Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau). Jego archiwalny zasób kartograficzny, liczący kilkanaście tysięcy rękopiśmiennych i drukowanych map i planów, jest obecnie głównie przechowywany w Archiwum Państwowym w Katowicach oraz w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. W tych zbiorach znajdują się również mapy geologiczne, rękopiśmienne i drukowane, spośród których na szczególną uwagę zasługują opracowania najwybitniejszego XIX-wiecznego geologa działającego na Śląsku, skądinąd Dolnoślązaka, Rudolpha von Carnalla, którego opracowania Geognostische Karte von Oberschlesien i Geognistische Karte von dem Erzlagerstätten des Muschelkalksteins bei Tarnowitz und Beuthen in Oberschlesien – obie wydrukowane w 1844 roku – stały się ikoniczne dla poznania zasobów mineralnych Górnego Śląska. Jego imieniem zostały nazwane liczne obiekty górnicze w regionie, co ważne podtrzymane w części po 1989 roku. Słynny jest Serwis Carnalla. Należy wymienić jeszcze wykonaną przez niemieckie górnicze służby miernicze, w oparciu o powiększony do skali 1:10 000 podkład Meβtischblätter, mapę górniczą Górnego Śląska (Spezialkarte der Oberschlesischen Bergreviere), wydawaną od 1883 roku. Obok rozplanowania urbanistycznego z nadzwyczajną precyzją, czego można oczekiwać od mierniczych i kartografów górniczych, wykreślone zostały na niej wszystkie obiekty górnicze, zarówno fizyczne, jak i umowne (pola górnicze).

Kręgosłupem rzecznym Śląska jest Odra (skądinąd nazwa o genezie praindoeuropejskim) i jej wizerunek oraz licznych dopływów świadczy o dokładności kolejnych powstających od przełomu XV i XVI wieku map regionu. Jak każda rzeka sprawiała również problemu na skutek wylewów i powodzi. Stąd władze, głównie pruskie, od połowy XVIII wieku podejmowały starania o uregulowaniu sieci rzecznej, ponadto w epoce „kanałomanii” zaczęły budować żeglowne kanały, w tym górnośląski Kanał Kłodnicki (1792–1812). Wynikiem prac projektowych i dalej eksploatacyjnych tych przedsięwzięć były liczne mapy i plany, przede wszystkim rękopiśmienne. W największej części przechowywane są w zespole Zarząd Regulacji Rzeki Odry (Oderstrombau Verwaltung) we wrocławskim Archiwum Państwowym.

Po opublikowaniu w połowie XIX wieku w Prusach i w Austrii zgeneralizowanych map Śląska, powstałych w wyniku wojskowych pomiarów topograficznych, szybko zostały one wykorzystane przez firmy kartograficzne do opracowania różnego rodzaju drukowanych map tematycznych, w tym drogowych (i tu komunikacyjnych planów miast), turystycznych (śląskie pogórze było od początków XIX wieku jednym z pierwszych w Europie regionów turystycznych), szkolnych i historycznych oraz politycznych, w tym narodowościowych w związku z narastającymi, głównie na Górnym Śląsku, nacjonalizmami w relacjach niemiecko-polsko-czeskich.

Wielkim wydarzeniem w rozpoznaniu źródeł kartograficznych, także śląskich, stała się wystawa towarzysząca XIII Zjazdowi Geografów Niemieckich (XIII Deutschen Geographentage), który odbył się w 1901 roku we Wrocławiu. Zaprezentowano na niej między innymi dotąd utajniane mapy z wojskowych zdjęć topograficznych z XVIII i XIX wieku oraz mapę państwa pszczyńskiego Andreasa Hindenberga. Już w okresie międzywojennym do badaczy niemieckich dołączyli uczeni polscy, którzy rozwinęli tę dyscyplinę po 1945 roku, najpierw w ośrodku wrocławskim, a później również w katowickim. Pomimo znaczącego postępu badawczego na przełomie XX i XXI wieku nadal istnieją znaczne luki poznawcze, głównie w zakresie map wielkoskalowych.

Bibliografia

• Bagrow L., Skelton R.A., Meister der Karthographie, Berlin 1994.
• Bogacz T., Wiedza geograficzna o Śląsku w dobie Odrodzenia, Wrocław 1990.
• Borowicz D., Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej, Wrocław 2004.
• Buczek K., Ślązacy w kartografii polskiej XVI wieku, Katowice 1937.
• Christian Friederich von Wrede. Krieges-Carte von Schlesien 1747–1753, Hrsg. K. Lindner, München 1992.
• Greiner P., Kartografia górnicza na Śląsku od XVI do pierwszej połowy XIX wieku. Zarys historyczny, katalog map, bibliografia, Wrocław 1997.
• Greiner P., Bractwo dla mapy. Ratujmy pomnikowe dzieło kartografii śląskiej, zabytkową mapę gospodarczą Andreasa Hindenberga z 1636 roku, Pszczyna 2000.
• Greiner P., Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku. Część I: Plany miast, Katowice 2000.
• Heyer A., Geschichte der Karthographie Schlesien bis zum preussischen Besitzergreifung, Breslau 1891.
• Horodyski B., Dzieje Atlasu Śląska 1720–1752, oprac. B.E. Horodyski, Warszawa 2002.
• Janczak J., Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku, Opole 1976.
• Kolenda J., Die Ichnoortographia Plesniaca des Andreas Hindenberg aus dem Jahre 1636. Ein Beitrag zur historischen Kartographie der Standesherrschaft Pleß in Oberschlesien, Dortmund 1979.
• Konias A., Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII wieku do początków XX wieku, Katowice 2000.
• Konias A., Kartograficzny obraz Śląska na podstawie map księstw śląskich J.W. Wielanda i M. Schubartha z połowy XVIII wieku, Katowice 1995.
• Kot H., Historia nowożytnej kartografii Śląska 1800–1939 (poza kartografią urzędową), Katowice 1970.
• Przybytek D., Kartografia historyczna Śląska XVIII–XX wieku, Wrocław 2002.
• Wytyczak R., Śląsk w dawnej kartografii. Obraz Śląska na mapach XVI–XVIII wieku w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wrocław 1998.
• Zaczarowany świat kartografii, cz. I, Dynastia Plessensis, pod. red. A. Złotego, Pszczyna 2002.
• Zwischen Oder und Riesengebirge. Schlesische Karten aus fünf Jahrhunderten. Ausstellung der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Hrsg. K. Lindner, Berlin 1987.