Koziegłowski majorat Pankratiewów (1835-1919)

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Autor: Anna Niedbała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
TOM: 12 (2025)
Koziegłowy, projekt domu wiejskiego dla wielmożnego Pankratieffa (Włodzimierza Pankratiewa), rok 1847, Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór planów po Henryku i Leandrze Marconich: sygn. 1/414/0/-/572 - 13 ark. 1.

Majorat koziegłowski to określenie używane na dobra ziemskie znajdujące się na terenie ziemi koziegłowskiej, które w roku 1835 w formie niezbywalnej i dziedzicznej donacji na mocy carskiego ukazu nadano generałowi Nikicie Pankratiewowi i jego potomkom. Donacja, obejmująca „dobra Koziegłowy, [...] z należącemi do nich folwarkami, wsiami i innemi użytkami i przynależytościami do wysokości czystego rocznego dochodu złotych polskich dwudziestu tysięcy”[1], pozostawała w rękach rosyjskiego rodu Pankratiewów do 1919 roku.

Dzieje koziegłowskich dóbr ziemskich do 1835 roku

Najstarsze dzieje koziegłowskich dóbr ziemskich, podobnie jak samego miasta, sięgają okresu średniowiecza. Kronikarz Jan Długosz pisał o nich: „miasto i zamek w ziemi siewierskiej”[2], położonej na geograficznej i kulturowej granicy dzielącej Małopolskę od Śląska. Legendarnym założycielem Koziegłów miał być Drogosław herbu Zerwikaptur, którego potomkom nie udało się jednak utrzymać koziegłowskich włości. Na przełomie XII i XIII wieku tereny te dostały się pod władanie wojewody krakowskiego Mikołaja, herbu Lis[3], który od księcia Kazimierza Sprawiedliwego otrzymał pozwolenie na budowę zamku warownego. Dobra należące do Mikołaja stały się zaczątkiem koziegłowskich dóbr ziemskich.

W latach 1178/1179-1443 cała ziemia siewierska, a wraz z nią także dobra koziegłowskie, znalazły się pod panowaniem książąt śląskich. Przez cały ten okres dzieliły - zarówno w aspekcie administracyjnym, jak i kulturowym - losy piastowskich księstw górnośląskich. W 1281 roku zostały włączone do księstwa bytomskiego, które od 1327 roku związane było stosunkiem lennym z państwem czeskim rządzonym przez Luksemburczyków. W pierwszej połowie XIV wieku w wyniku transakcji handlowych między przedstawicielami poszczególnych gałęzi Piastów śląskich, wraz z ziemią siewierską przeszły najpierw w posiadanie Piastów cieszyńskich, a później książąt jaworsko-świdnickich[4].

Portret gen. Nikity Pietrowicza Pankratiewa. Źródło: I. D. Sytin, Wojennaja encykłopiedija, T. 17, Moskwa 1914 [И. Д. Сытин, Военная энциклопедия, T. 17, Москва 1914], https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004002277?page=242&rotate=0&theme=white [dostęp: 01.09.2024].

W drugiej połowie XIV wieku w posiadanie dóbr koziegłowskich wszedł kasztelan sądecki i starosta kolski - Krystyn I herbu Lis, pozostający w bliskich stosunkach z ówczesnym królem Polski, Władysławem Jagiełłą. W 1443 roku ziemia siewierska, wraz z wchodzącymi w jej skład dobrami koziegłowskimi, została zakupiona przez biskupów krakowskich, pełniących odtąd na tym terenie rolę książąt siewierskich[5]. Same dobra koziegłowskie formalnie natomiast nadal stanowiły własność potomków Krystyna I, członków rodu Koziegłowskich herbu Lis - stąd zwane były również Lisowszczyzną[6]. W okresie władania nimi przez starostę lelowskiego, Jana Koziegłowskiego, w skład  Lisowszczyzny wchodziły: „miasto Koziegłowy i wsi Cynków, Gęzin, Gniazdów, Koclin, Koziegłówki, Kruszyny, Kamienica, Kuźnica, Lgota, Myszków, Siedlec, Smardzew, Winowno i Wojsławice czyli I miasto i 14 wsi”[7]. Po śmierci Jana jego syn, Krystyn IV, odsprzedał dobra koziegłowskie w 1519 roku Janowi Konarskiemu, biskupowi krakowskiemu, za 10 000 florenów[8]. W ten sposób zostały one na ponad 200 lat bezpośrednio włączone do „dóbr biskupów krakowskich księstwa Siewierskiego[9], gdzie gospodarczo odgrywały rolę głównego centrum górniczo-hutniczego księstwa[10].

Do roku 1790, tj. do likwidacji księstwa siewierskiego i jego odrębności ustrojowej przez Sejm Czteroletni oraz przyłączenia do Rzeczpospolitej leżących w jego obrębie ziem, klucz koziegłowski stanowił obok klucza siewierskiego jedną z dwóch jednostek zarządu dóbr przez biskupów krakowskich[11]. Zarząd ten biskupi krakowscy zwykle wykonywali poprzez dzierżawienie dóbr koziegłowskich osobom prywatnym. W skład dóbr koziegłowskich wchodziły dwa kompleksy biskupiego majątku: majątek dworski (zamkowy) zarządzany przez starostę oraz tzw. Wójtostwo Koziegłowskie, którym kierował wójt[12]. Siedzibą klucza koziegłowskiego, gdzie m.in. wykonywano sądownictwo związane ze sprawami z klucza, był koziegłowski zamek. Jednym z zarządców tego zamku w pierwszej połowie XVII wieku był starosta Aleksander Denis (Dynis) - „sługa biskupa krakowskiego”, który według pisarza Waleriana Nekady-Trepki miał wyróżniać się spośród polskich szlachciców kolorem skóry: „Dynis Aleksander, Murzyn,[...]. Temu zasługi dał był biskup… Za starostę w Koziegłowach był w Siewierszczyźnie”[13]. Starostowie rezydowali jednak nie na niszczejącym koziegłowskim zamku, ale w byłym dworze rodu Lisów, który wśród okolicznej ludności zyskał nazwę Pałacu Biskupów.  

Po trzecim rozbiorze Polski ziemia siewierska i dobra ziemskie koziegłowskie znalazły się w granicach zaboru pruskiego, wchodząc do roku 1807 w skład nowej prowincji pruskiej, tzw. Nowego Śląska. W 1807 roku ziemie Nowego Śląska zostały włączone do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim znalazły się w granicach Królestwa Polskiego[14]. Aż do uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku ziemia koziegłowska leżała dokładnie na pograniczu zaborów pruskiego i rosyjskiego, oddzielając historyczne tereny Małopolski i Górnego Śląska[15].

Losy kolejnych dziedziców koziegłowskiego majoratu

Donatariuszem, który w 1835 roku otrzymał z carskiego nadania koziegłowski majorat był - urodzony w 1788 roku i pochodzący ze zubożałej rodziny szlacheckiej z guberni kijowskiej - Nikita Pietrowicz Pankratiew. Podobnie jak jego ojciec, Petr Prokofiewicz[16] oraz brat Teofil, swoją karierę wojskową Nikita Pankratiew rozpoczął ochotniczym wstąpieniem do armii w 1807 roku. W trakcie wojny między Imperium Rosyjskim a Turcją Osmańską (lata 1806-1812) w stopniu porucznika został przyjęty do elitarnej jednostki rosyjskiej piechoty - Lejb-Gwardyjskiego Pułku Jegrów Jego Imperatorskiej Wysokości[17]. Od 1810 roku pełnił funkcję adiutanta późniejszego głównodowodzącego w czasie wojen napoleońskich, generała Michaiła Kutuzowa. Brał również udział we wszystkich regularnych bitwach wojny I Cesarstwa Francuskiego z Imperium Rosyjskim w 1812 roku. Po zakończeniu wojen napoleońskich, został awansowany do stopnia generał-majora. W okresie 1821-1831 dowodził wojskami rosyjskimi na Kaukazie i Zakukaziu, gdzie zyskał sławę bohatera wojennego[18].

Zdolności wojskowe i administracyjne Pankratiewa doceniali również jego przełożeni, chociaż niemały wpływ na rozwój jego kariery oficerskiej miały również protekcja i patronat roztoczone nad jego osobą przez feldmarszałka Iwana Fiedorowicza Paskiewicza. Dowództwo wojskowe na Zakaukaziu Pankratiew przejął właśnie po Paskiewiczu i na wyraźne jego polecenie, kiedy to w lutym 1831 roku przyszły Namiestnik Królestwa Polskiego stanął na czele wojsk rosyjskich pacyfikujących powstanie listopadowe. Również na wniosek Paskiewicza Pankratiew został przeniesiony w 1832 roku do Warszawy i - jako członek II Rady Stanu Królestwa Polskiego - stał się jednym z najbliższych współpracowników Namiestnika. Następnie 30 maja 1833 roku Pankratiew został mianowany Gubernatorem Wojennym Miasta Stołecznego Warszawy[19]. Przewodniczył też Najwyższemu Sądowi Kryminalnemu, powołanemu dekretem carskim z 25 lutego 1832 roku dla osądzenia powstańców listopadowych nieobjętych amnestią[20].

Pomnik Elżbiety z Gierłowskich Pankratiewej, znajdujący się na koziegłowskim cmentarzu parafialnym (ze zbiorów prywatnych autorki): Na obelisku znajduje się ryte epitafium inskrypcyjne w języku rosyjskim. Tekst inskrypcji brzmi: “Elżbieta Iwanowna Pankratiewa ur. 21 września 1860 r. skon. 28 marca 1908 r. W dowód pamięci drogiej matce kochający syn” (ЕЛИЗAВЕTA ИВAHOВHA ПAHКPATЬЕВA POД 21 CЕHT 1860 Г. CКOH 28 МAPTA 1908 Г. BЬ ПAMЯTЬ ДOPOГOИ MATEPИ ЛЮБЯЩИ CЫHЬ).

Generał Nikita Pankratiew właścicielem koziegłowskiego majoratu był bardzo krótko - zmarł 16 czerwca 1836 roku w Warszawie, pozostawiając po sobie czwórkę dzieci zrodzonych z małżeństwa ze szlachcianką Anną Gawriłowną Bibikową (1793-1826). Jego ciało zostało wystawione na widok publiczny w Pałacu Brühla, następnie trafiło na nowopowstały cmentarz prawosławny na Woli[21].

Zgodnie z regułami dziedziczenia majoratów pierwszym spadkobiercą dóbr koziegłowskich został syn generała Nikity Pankratiewa, Władimir. Nowy dziedzic nie traktował tych dóbr jako swej głównej siedziby, co wprost wynikało z racji funkcji pełnionych przez niego w administracji Królestwa Polskiego. Początkowo - podobnie jak jego przodkowie - poświęcił się karierze wojskowej, osiągając stopień majora wojsk cesarskich w Pułku Zabajkalskim[22]. Następnie został członkiem cywilnych władz Królestwa Polskiego, sprawując funkcję asesora kolegialnego. W 1852 roku jego zasługi dla państwa rosyjskiego zostały docenione przez cara Mikołaja I, o czym świadczyć może nominacja jego osoby na kamerjunkiera (młodszego szambelana) dworu carskiego[23].

Około roku 1856 Władimir dokonał również dość korzystnego politycznie mariażu z księżną Barbarą Michaiłowną Gorczakową - córką nowego Namiestnika Królestwa Polskiego, Michaiła Dymitrowicza Gorczakowa. Nikołaj Wasiljewicz Berg, rosyjski poeta i dziennikarz, który po powstaniu styczniowym zamieszkał w Warszawie, w swoich Zapiskach o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku przypisywał tejże księżnej Barbarze wypromowanie w środowisku carskich oficjeli osoby margrabiego Aleksandra Wielopolskiego. Według Berga przyszły Naczelnik Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim swe stanowisko miał zawdzięczać Pankratiewej „sąsiadującej z Wielopolskim z tytułu posiadanej donacyi”[24]. Owe sąsiedztwo Pankratiewów i Wielopolskich miało raczej charakter symboliczny, gdyż majorat koziegłowski należący do pierwszego rodu dzieliło od Ordynacji Myszkowskiej należącej do Wielopolskich z Chrobrza ponad 100 kilometrów. Jednakże powiat miechowski, na którym położona była jedna z trzech części wchodzących w skład Ordynacji[25], faktycznie graniczył z powiatem olkuskim, w którym to z kolei położony był majątek Pankratiewów.

Władimir i Barbara Pankratiewowie mieli jednego syna - Michaiła, który to w drugiej połowie XIX wieku był już formalnym właścicielem dóbr koziegłowskich[26]. Jedynymi namacalnymi pozostałościami po tym pokoleniu Pankratiewów, które zachowały się do współczesności w materialnym dziedzictwie Koziegłów, są antyczne meble - szafa, stolik, biurko oraz trzy krzesła - wyprodukowane na zamówienie księżnej Barbary w Bydgoszczy w 1865 roku i stanowiące ówczesne elementy wyposażenia koziegłowskiego Pałacu Biskupów[27]. Michaił Pankratiew był pierwszym właścicielem majoratu, który na stałe osiadł w Koziegłowach. Stopniowo ulegał on także fraternizacji z okoliczną ludnością polską, czego znamiennym dowodem był ślub, jaki zawarł w 1884 roku z włościanką pochodzącą z nieodległej wsi Lgota, Elżbietą z Gierłowskich. Małżeństwo na stałe zamieszkało w Koziegłowach, a z czasem niedaleko dawnego Pałacu Biskupiego wybudowało dla siebie nowy dwór[28]. W tym okresie również lokalna ludność uznawała już dziedzica za swojego krajana, o czym świadczyć może fakt podawania w roku 1883 przez Michaiła do rzymskokatolickiego chrztu nowonarodzonej córki włościan z Markowic[29].

Podobnie jak w przypadku poprzedniego dziedzica, data i okoliczności śmierci Michaiła są nieznane. Wiadomo jedynie, że jego ciało odwieziono furmanką na dworzec kolejowy w Zawierciu, następnie pochowano w rodzinnym grobowcu na wolskim cmentarzu prawosławnym. W księdze zgonów Urzędu Stanu Cywilnego w Koziegłowach zachował się natomiast akt zgonu sporządzony 31 marca (13 kwietnia) 1908 roku, informujący: „[...], że 28 marca (dziesiątego kwietnia) bieżącego roku o godzinie ósmej rano w majątku majoratu koziegłowskiego zmarła Elżbieta Gierłowna Pankratiewa (Elżbieta z Gierłowskich Pankratiewa). Z majoratu Koziegłowy mająca czterdzieści osiem lat od urodzenia. [...] wdowa po śmierci Michaiła Pankratiewa namiestnika mienia koziegłowskiego majoratu”[30]. Przed swoją śmiercią Pankratiewa zdążyła sporządzić testament, w którym dokonała zapisu na rzecz kościołów rzymskokatolickich w Koziegłowach i Koziegłówkach, wsparła też sosnowiecką cerkiew prawosławną, przytułek dla ubogich w Koziegłowach (Koziegłówkach), a także pewną sumę pieniędzy przekazała dwóm urzędnikom komory celnej w Gniazdowie[31]. Na koziegłowskim cmentarzu zachował się natomiast do czasów współczesnych pomnik Elżbiety z Gierłowskich Pankratiewej, ufundowany przez jej jedynego syna, również Michała. Był on ostatnim właścicielem majoratu koziegłowskiego, pochodzącym z rosyjskiego rodu Pankratiewów.

Po roku 1919 Michał Pankratiew wraz z żoną - również polską włościanką z pobliskiego Mysłowa, Teofilą Mrozówną - opuścił na zawsze ziemię koziegłowską i zamieszkał w Przewodowie koło Pułtuska[32]. O ile jednak o jego ojcu można powiedzieć, że był spolonizowanym Rosjaninem, o tyle Michał uznawał się już za stuprocentowego Polaka. W okresie antyrosyjskich nastrojów, które w początkowym okresie istnienia niepodległej Polski znalazły silne ujście w polskim społeczeństwie, rodzina Pankratiewów całkowicie wyrzekła się swego carskiego dziedzictwa, twierdząc, że generał Nikita Pankratiew tak naprawdę był z pochodzenia prawosławnym Grekiem[33].

Geneza donacji na rzecz rodziny Pankratiewów. Dzieje koziegłowskiego majoratu w latach 1835-1919

Pałac Biskupów Krakowskich w Koziegłowach, lata 50-te XX wieku. W latach 1835-1919 tzw. Pałac Biskupi był siedzibą rodu Pankratiewów, władającego koziegłowskim majoratem (Fot. z prywatnych zbiorów autorki).

Po klęsce powstania listopadowego (lata 1835-1845) rosyjski zaborca zastosował wobec polskiego społeczeństwa zamieszkującego teren Królestwa Polskiego szereg represji politycznych, kulturalnych i gospodarczych. Wśród wielu metod często wykorzystywanych przez ówcześnie panującego Mikołaja I szczególną rolę odgrywała konfiskata majątków ziemskich połączona z nadawaniem donacji carskim wyższym urzędnikom oraz dygnitarzom wojskowym, legitymującym się narodowością rosyjską i wyznaniem prawosławnym[34]. Metoda ta z jednej strony skutecznie uderzała w ekonomiczny i polityczny status polskiego ziemiaństwa, stanowiącego w ówczesnym okresie najbardziej świadomą swojej polskości warstwę polskiego społeczeństwa, z drugiej zaś umożliwiała oficjalne osadzanie przez rosyjskiego cara na terenie ziem Królestwa Polskiego etnicznych Rosjan[35].

Donacje, czyli darowizny dóbr ziemskich nadawane przez cara, miały charakter niezbywalnych majoratów, w których prawo do dziedziczenia przysługiwało sukcesorom obojga płci, ale pochodzącym wyłącznie „ze stanu szlachty rosyjskiej wyznania prawosławnego”[36]. Donatariuszom nie wolno było otrzymanych dóbr wydzierżawiać, obciążać żadnymi nowymi zobowiązaniami, jak również dzielić na mniejsze części, oddawać w zastaw czy też oddawać w obce ręce drogą alienacji. Przy braku legalnych spadkobierców nadane dobra wracać miały we władztwo cara, tym samym już na wieczność miały pozostać w rękach przedstawicieli wielkiej rosyjskiej własności ziemskiej, przyczyniając się do przyspieszenia rusyfikacji ziem Królestwa Polskiego i ich unifikacji z Cesarstwem[37]. Po powstaniu listopadowym majoraty tworzono na mocy ukazu wydanego 4/16 października 1835 roku w Warszawie przez Mikołaja I. Trafiły one w ręce najbliższych współpracowników generała Iwana Paskiewicza oraz rosyjskich dygnitarzy, którzy zasłużyli się w walce z powstańcami[38].

Przedmiotem jednej z takich donacji stały się również, znajdujące się współcześnie w administracyjnych granicach województwa śląskiego, dobra ziemskie Koziegłowy. Na przestrzeni wieków granice tych dóbr ulegały licznym zmianom. Ostatecznie jednak w skład donacji, którą w 1835 roku otrzymał ród Pankratiewów, wchodziły następujące nomenklatury: folwarki - Koziegłowy, Markowice, Rzeniszów oraz Gniazdów, młyny - Pasieka, Biskup, Suchor, Smardzów, Burkat vel Burkacz, Swidnica, Gniździn vel Gniazdów z tartakiem i kuźnicą, wsie - Koziegłówki, Lgota Koziegłowska, Mar­kowice, Rzeniszów, Postęp i Miłość oraz Krusin, a także lasy Postęp i Lgota[39]. Obok koziegłowskich dóbr ziemskich istniała również tzw. ekonomia koziegłowska, pozostającą pod bezpośrednim władztwem rządu Królestwa Polskiego. W skład ekonomii tej wchodziły z kolei: miasto Kozie­głowy, folwarki - Kuźnica Stara, Wojsławice, Jastrząb i Rud­nik Wielki, wójtostwa - Siedlec, Cynków, Gniazdów, Gęzyn i Winowno, wsie - Rudnik Mały, Siedlec, Cynków, Gniazdów, Kuźnica Stara, Gęzyn, Winowno, Wojsławice i Jastrząb[40].

O gospodarczych dziejach majoratu w początkowym okresie władania nim przez Pankratiewów wiadomo niewiele. Całość dóbr otrzymanych w donacji przez generała Nikitę Pankratiewa miała obejmować ponad 4 tysiące morgów[41], z czego sam folwark Koziegłowy miał liczyć 326 morgów obszaru[42]. Nieliczne zachowane dokumenty dotyczące ekonomii majoratu sugerują dość dużą osobistą aktywność właściciela donacji - Władimira Pankratiewa - w zarządzaniu nią. Wiadomo, że 2 (14) października 1846 roku Pankratiew zawarł akt rejentalny z żydowskim kupcem z Częstochowy, potwierdzający duży kontrakt na sprzedaż koziegłowskiego drewna przez komorę celną w pobliskim Gniazdowie na teren Królestwa Prus. Pankratiew tym samym upoważniał Fajgenblata do wyrąbania „pięciu tysięcy siągów drzewa”[43] jodłowego, świerkowego lub sosnowego z części lasu donacyjnego leżącej na terenie osad Grabowiec, Gliniana Góra i Czarka. Ponadto, Władimir - choć sam pozostawał wyznania prawosławnego - znany był również jako fundator okolicznych kościołów rzymskokatolickich w Koziegłowach oraz Koziegłówkach. W życie tych dwóch parafii angażował się on nie tylko w aspekcie finansowym, ale również organizacyjnym i administracyjnym, udzielając tak zwanej prezenty, czyli zgody, kandydatom na probostwo w tych parafiach[44]. Zachował się także podpis dziedzica na protokole spisania inwentarza dotyczącego wyposażenia koziegłowskiego probostwa z września 1844 roku[45].

Pałac Biskupów Krakowskich w Koziegłowach, lata 50-te XX wieku. W latach 1835-1919 tzw. Pałac Biskupi był siedzibą rodu Pankratiewów, władającego koziegłowskim majoratem (Fot. z prywatnych zbiorów autorki).

Z kolei udział księżnej Barbary w zarządzaniu dobrami koziegłowskimi był raczej znacznie mniejszy niż jej męża, aczkolwiek do współczesności przetrwały pewne ślady jej związków z tym regionem. Na przykład, w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich została ona wskazana jako jedyna, wyłączna właścicielka osady Przymiarki-Warwaryno[46], znajdującej się współcześnie w granicach wsi Koziegłówki.

O ile Władimir Pankratiew zarządzał koziegłowskim majoratem raczej samodzielnie, o tyle jego syn Michaił upoważnił do pełnienia roli zarządcy Polaka pochodzącego z Gdańska, Jana Gierłowskiego[47]. Po przybyciu do Koziegłów ożenił się on z panną pochodzącą z pobliskiej wsi Lgota - Elizą z domu Walo (lub Bajor) - i tam też zamieszkał[48]. Gierłowscy mieli dwie córki, urodzoną w 1860 roku Elżbietę - która to później została żoną Michaiła Pankratiewa - oraz cztery lata młodszą Annę. Funkcję administratora folwarku w Koziegłówkach, należącego do majoratu, Michaił również obsadził Polakiem, niejakim Feliksem Rutkowskim[49].

Na mocy ustawy z 25 lipca 1919 roku carskie donacje ziemskie powróciły do skarbu państwa polskiego[50], a majorat koziegłowski przestał istnieć jako formalna i administracyjna całość. Mimo to Michał Pankratiew jeszcze przez kilka kolejnych lat dzierżawił - w spółce z sędzią Sądu Gminnego, Stefanem Ruszkowskim - obszar liczący 12 mórg i 12 prętów, a wchodzący wcześniej w skład majoratu[51].

W 1921 roku wykonano pierwszy przegląd stanu gospodarczego koziegłowskich dóbr ziemskich, z której wynikało, że ogólny obszar byłego majoratu zajmował na początku lat 20. XX wieku łącznie 303 morgi, gdyż większość użytków pozostawała w rękach prywatnych dzierżawców, a dworskie pola zostały częściowo zawłaszczone przez koziegłowskich mieszczan. Jednocześnie dokonano też szczegółowej lustracji koziegłowskich budynków dworskich i pałacowego drzewostanu liczącego „[...] 548 świerków, 2 sosny, 17 modrzewiów, 131 brzóz, 13 osik, 22 klony, 72 lipy, 5 dębów, 2 czeremchy, 3 olszyny, 32 graby, 64 jodły, 4 jesiony, 1 jawor, 28 topoli, 27 kasztanów, 4 jarząbki i 15 wierzb. W ogrodzie owocowym rosło 11 orzechów włoskich, 6 orzechów laskowych, 141 grusz, 179 jabłoni, 42 śliwy, 90 wiśni i czereśni”[52]. Z kolei stan techniczny dawnego Pałacu Biskupiego - głównej siedziby koziegłowskiego majoratu - oceniono jako bardzo zły. Był to skutek zarówno braku dbałości ze strony ostatniego właściciela z rodu Pankratiewów, jak i gospodarcza konsekwencja Wielkiej Wojny.

W okresie II Rzeczpospolitej pieczę nad terenami leśnymi byłego majoratu przejęła Dyrekcja Naczelna Lasów Państwowych przy Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych, która nadzór nad nimi przekazała Nadleśnictwu Siewierz. Z kolei ziemię rolną rozparcelowano wśród okolicznych rolników, co znaczenie poprawiło ich sytuację materialną[53]. Folwark w Rzeniszowie znacjonalizowano w 1923 roku, a w tamtejszym dworku urządzono biuro Leśnictwa Rzeniszów[54]. Z kolei w dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich w Koziegłowach uruchomiono w roku 1927 Szkołę Rolniczą Żeńską.

Bibliografia

  • Barszczewska-Krupa A., Generacja powstańcza 1830-183. O przemianach w świadomości Polaków XIX wieku, Łódź 1985.
  • Berg M. W., Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r., Kraków 1898.
  • Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 17, nr 62 [1835/1836].
  • Froch W., Dzieje Rzeniszowa i Markowic (1918-1945), Lublin 2003.
  • Froch W., Dzieje Rzeniszowa i Markowic od średniowiecza do końca I wojny światowej, Lublin 1999.
  • Harbut J. S., Noc listopadowa w świetle i cieniach procesu przed Najwyższym Sądem Kryminalnym, Warszawa 192.
  • Jagoda L., Koziegłowy i Wolna Wieś Gniazdów, Koziegłowy 2014.
  • Kiryk F., Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, Katowice 1994.
  • Kita J., Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego, “Zeszyty Wiejskie” 2020, nr 26, s. 9-31.
  • Mikaberidze A., The Russian Officer Corps of the Revolutionary and Napoleonic Wars, 1795-1815, New York 2005.
  • Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Warszawa 1992.
  • Ryba M., Donacje rosyjskie na ziemiach Królestwa Kongresowego. Rozważania na kanwie polskich zmagań o niepodległość w XIX i XX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 2006, t. 54, z. 2, s. 29-36.
  • Toporski A., Rozrywki rodziny Wielopolskich z Chrobrza w świetle korespondencji prywatnej z lat 1875-1937, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2013, t. 28, s. 69-81.
  • Trepka N. W., Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), oprac. R. Leszczyński, Wrocław 1995.
  • Wiśniewska J., Dzieje Miasta i Gminy Koziegłowy, Katowice 1996.
  • Wiśniewski J., Diecezja Częstochowska. Opis historyczny kościołów i zabytków w dekanatach: będzińskim, dąbrowskim, sączowskim, zawierciańskim i żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936.

Przypisy

  1. Dziennik Praw Królestwa Polskiego [dalej DPKP], t. 17, nr 62 [1835/1836], s. 330-331.
  2. J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, T. 2, Kraków 1864, s. 191, https://polona.pl/item-view/da61d616-9ce0-4402-85d9-34d0aff78806?page=6 [Polona, dostęp: 01.09.2024].
  3. F. Kiryk, Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, Katowice 1994, s. 259.
  4. J. Sperka, Księstwo siewierskie, ”Encyklopedia Województwa Śląskiego”, T. 1 [2014], https://ibrbs.pl/index.php/Ksi%C4%99stwo_siewierskie [dostęp: 01.09.2024].
  5. Tamże.
  6. L. Jagoda, Koziegłowy i Wolna Wieś Gniazdów, Koziegłowy 2014, s. 50.
  7. H. Polaczkówna, Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442-1790. Z mapą rozsiedlenia Siewierza i z trzema tablicami w tekście, Lwów 1913, s. 23,http://www.quomodo.org.pl/dane/genealogia/Szlachta_na_Siewierzu_Biskupim.pdf [dostęp: 01.09.2024].
  8. F. Kiryk, Siewierz, Czeladź, Koziegłowy..., s. 269.
  9. J. Wiśniewski, Diecezja Częstochowska. Opis historyczny kościołów i zabytków w dekanatach: będzińskim, dąbrowskim, sączowskim, zawierciańskim i żareckim oraz parafji Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936, s. 137.
  10. J. Wiśniewska, Dzieje Miasta i Gminy Koziegłowy, Katowice 1996, s. 46.  
  11. A. Nowakowski, Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Warszawa 1992, s. 58.
  12. L. Jagoda, Koziegłowy w Księstwie Siewierskim, ”Koziegłowy dawno temu. Blog historyczny Leonarda Jagody”, https://historia.kozieglowy.org/r-3-kozieglowy-w-ksiestwie-siewierskim/ [dostęp: 01.09.2024].
  13. N.W. Trepka, Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), oprac. R. Leszczyński, Wrocław 1995, s. 340.
  14. J. Sperka, Księstwo siewierskie, ”Encyklopedia Województwa Śląskiego”, T. 1 [2014], https://ibrbs.pl/index.php/Ksi%C4%99stwo_siewierskie [dostęp: 01.09.2024].
  15. L. Jagoda, Zakamarki historii – pałac w Czarnym Lesie, ”Koziegłowy dawno temu. Blog historyczny Leonarda Jagody”, https://historia.kozieglowy.org/r-7-zakamarki-historii-palac-w-czarnym-lesie/ [dostęp: 01.09.2024].
  16. Petr Prokofiewicz Pankratiew (1757-1810) - tajny radca, pułkownik armii Cesarstwa Rosyjskiego, gubernator cywilny Kijowa. Do najważniejszych, sprawowanych przez niego, funkcji wojskowych należało przede wszystkim zajmowane przez niego od 1784 roku stanowisko adiutanta generalnego feldmarszałka księcia Repnina. Od 1800 roku był tajnym radcą, w latach 1801-1802 pełnił też funkcję cywilnego gubernatora Sankt Petersburga, a w 1804 roku został przeniesiony na to samo stanowisko w Kijowie, gdzie pozostał do końca życia. Wśród potomnych przetrwała o nim pamięć jako o “jednym z najszlachetniejszych i najbardziej uczciwych administratorów swoich czasów” (patrz: B. L. Modzalevsky, Pankratjew, Pietr Prokofjewicz, [w:] Russkij biograficzeskij słowar‘, t. 13, red. A. A. Połowcow,  Sankt-Pietierburg 1902, s. 257-258 [Б. Л. Модзалевский, Панкратьев, Петр Прокофьевич, [w:] Русский биографический словарь, T. 13, под редакцией А. А. Половцова, Санкт-Петербург 1902, c. 257-258], https://azbyka.ru/otechnik/Spravochniki/russkij-biograficheskij-slovar-tom-13/190 [dostęp: 01.09.2024].).
  17. V. M. Mukhanov, Pankratjew Nikita Pietrowicz, [w:] Bolszaja rossijskaja encykłopiedija 2004-2017 [В. М. Муханов, Панкра́тьев Никита Петрович, [w:] Большая российская энциклопедия 2004-2017], https://old.bigenc.ru/domestic_history/text/2702556 [dostęp: 01.09.2024].
  18. A. Mikaberidze, The Russian Officer Corps of the Revolutionary and Napoleonic Wars, 1795-1815, New York 2005, pp. 294-295; L. Jagoda, Koziegłowy i Wolna..., s. 129.
  19. Dodatek II do nr 8 Dziennika Województwa Lubelskiego, Lublin, dnia 19 lutego 1834 roku, http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F13704%2FCZAS_1862c_1834_dodatek2_do_nr8_directory.djvu [dostęp: 01.09.2024]
  20. J. S. Harbut, Noc listopadowa w świetle i cieniach procesu przed Najwyższym Sądem Kryminalnym, Warszawa 1926, s. 69; A. Barszczewska-Krupa, Generacja powstańcza 1830-183. O przemianach w świadomości Polaków XIX wieku, Łódź 1985, s. 203.
  21. Oficjalnie cmentarz prawosławny na Woli otwarto dopiero w 1841 roku, pięć lat po śmierci gen. Nikity Pankratiewa, patrz: L. Jagoda, Koziegłowy i wolna..., s. 130.
  22. Tamże, s. 133.
  23. Tamże.
  24. M. W. Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r., Kraków 1898, s. 196.
  25. A. Toporski, Rozrywki rodziny Wielopolskich z Chrobrza w świetle korespondencji prywatnej z lat 1875-1937, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2013, t. 28, s. 69.
  26. Michaił Pankratiew po swym dziadzie po kądzieli odziedziczył również drugi majątek, również majorat nadany po powstaniu listopadowym księciu Gorczakowowi, położony w okolicach Pułtuska, we wsi Obryte, patrz: L. Jagoda, Koziegłowy i Wolna..., s. 137.
  27. Tamże.
  28. Tamże, s. 138.
  29. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic od średniowiecza do końca I wojny światowej, Lublin 1999, s. 103-105.
  30. Cytat za: L. Jagoda, Koziegłowy i Wolna..., s. 139.
  31. Tamże; Za swojego życia Elżbieta z Gierłowskich Pankratiewa również regularnie wspierała finansowo okoliczne parafie rzymskokatolickie. Wspominał o tym ks. Stanisław Zapałowski, w latach 1900-1913 proboszcz parafii pd. Św. Antoniego z Padwy w Koziegłówkach, patrz: S. Zapałowski, Moje trzynastoletnie pasterzowanie w Koziegłówkach, Warszawa 1936, s. 108-110, https://polona.pl/item-view/d689c615-9994-4276-a23f-d7ab9d5c0ab9?page=9&searchQuery=pankratiewa [Polona, dostęp: 01.09.2024].
  32. Przewodowo stanowiło część majoratu rodu Gorczakow, którego właścicielem do 1919 roku również był Michał Pankratiew.
  33. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic (1918-1945), Lublin 2003, s. 36-37.
  34. Politykę nadawania na własność carskim oficjalistom dóbr ziemskich na terenie Królestwa Polskiego stosował w ramach popowstańczych represji także car Aleksander po stłumieniu zrywu styczniowego (lata 1866-1871); J. Kaczkowski, Donacje w Królestwie Polskim, Warszawa 1917, s. 40, https://bbc.mbp.org.pl/dlibra/publication/12479/edition/11322/content [Bialska Biblioteka Cyfrowa, dostęp: 01.09.2024].
  35. M. Ryba, Donacje rosyjskie na ziemiach Królestwa Kongresowego. Rozważania na kanwie polskich zmagań o niepodległość w XIX i XX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 2006, t. 54, z. 2, s. 29-31.
  36. J. Kaczkowski, Donacje w Królestwie Polskim, s. 46.
  37. J. Kita, Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego, „Zeszyty Wiejskie” 2020, nr 26, s. 10.
  38. DPKP, t. 17, nr 62 [1835/1836], s. 323–367.
  39. M. Kantor-Mirski, Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. Szkice monograficzne z ilustracjami, T. 3, z. 5 i 6, Sosnowiec 1933, s. 57, 185 https://reader.digitarium.pcss.pl/dlibra/publication/77178 [Śląska Biblioteka Cyfrowa, dostęp: 01.09.2024]; W. Walewski, F. Sulimierski, B. Chlebowski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego oraz innych krajów słowiańskich, T. IV, Warszawa 1880-1914, s. 547, http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/547 [Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Uniwersytetu Warszawskiego; dostęp: 22.11.2024].
  40. J. Wiśniewska, Dzieje Miasta..., s. 68.
  41. W. Walewski, F. Sulimierski, B. Chlebowski, Słownik geograficzny Królestwa..., T. IV, s. 546, http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/546 [dostęp: 22.11.2024].
  42. Tamże, s. 547, http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/547 [dostęp: 22.11.2024].
  43. Cytat za: L. Jagoda, Koziegłowy i wolna..., s. 132.
  44. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic od średniowiecza..., s. 44.
  45. Protokół spisania inwentarza wyposażenia probostwa w Koziegłowach przekazany nowemu proboszczowi ks. Marcelemu Malinowskiemu, rękopis, Biblioteka Śląska w Katowicach, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/384413/edition/362270?language=en [Śląska Biblioteka Cyfrowa, dostęp: 01.09.2024].
  46. W. Walewski, F. Sulimierski, B. Chlebowski, Słownik geograficzny Królestwa..., T. IX, s. 222, http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/222 [dostęp: 22.11.2024].
  47. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic od średniowiecza..., s. 103-105.
  48. L. Jagoda, Koziegłowy i Wolna..., s. 138.
  49. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic od średniowiecza..., s. 103-105.
  50. Ustawa z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie dóbr donacyjnych, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19190720423/O/D19190423.pdf [dostęp: 01.09.2024].
  51. L. Jagoda, Spacerkiem po mieście, „Koziegłowy dawno temu. Blog historyczny Leonarda Jagody”, https://historia.kozieglowy.org/r-11-spacerkiem-po-miescie/ [dostęp: 22.11.2024].
  52. Tamże.
  53. W. Froch, Dzieje Rzeniszowa i Markowic (1918-1945), s. 36-37.
  54. Tamże.

Źródła on-line

Blog historyczny dotyczący historii miasta Koziegłowy i ziemi koziegłowskiej: „Koziegłowy dawno temu”, [dostęp: 01.09.2024].

Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, T. 2, Kraków 1864, s. 191, [Polona, dostęp: 01.09.2024].

Dodatek II do nr 8 Dziennika Województwa Lubelskiego, Lublin, dnia 19 lutego 1834 roku, [dostęp: 01.09.2024].

Kaczkowski J., Donacje w Królestwie Polskim, Warszawa 1917, s. 40, [Bialska Biblioteka Cyfrowa, dostęp: 01.09.2024].

Modzalevsky B. L., Pankratjew, Pietr Prokofjewicz, [w:] Russkij biograficzeskij słowar‘, t. 13, red. A. A. Połowcow, Sankt-Pietierburg 1902, s. 257-258 [Б. Л. Модзалевский, Панкратьев, Петр Прокофьевич, [w:] Русский биографический словарь, T. 13, под редакцией А. А. Половцова, Санкт-Петербург 1902, c. 257-258], [dostęp: 01.09.2024].

Mukhanov V. M., Pankratjew Nikita Pietrowicz, [w:] Bolszaja rossijskaja encykłopiedija 2004-2017 [В. М. Муханов, Панкра́тьев Никита Петрович, [w:] Большая российская энциклопедия 2004-2017], [dostęp: 01.09.2024].

Polaczkówna H., Szlachta na Siewierzu Biskupim w latach 1442-1790. Z mapą rozsiedlenia Siewierza i z trzema tablicami w tekście, Lwów 1913, s. 23, [dostęp: 01.09.2024].

Protokół spisania inwentarza wyposażenia probostwa w Koziegłowach przekazany nowemu proboszczowi ks. Marcelemu Malinowskiemu, rękopis, Biblioteka Śląska w Katowicach, [Śląska Biblioteka Cyfrowa, dostęp: 01.09.2024].

Sperka J., Księstwo siewierskie, „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, T. 1 [2014], [dostęp: 01.09.2024].

Ustawa z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie dóbr donacyjnych, [dostęp: 01.09.2024].

Walewski W., Sulimierski F., Chlebowski B., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. IV, Warszawa 1880-1914, [Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Uniwersytetu Warszawskiego; dostęp: 22.11.2024].   

Walewski W., Sulimierski F., Chlebowski B., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. IX, Warszawa 1880-1914, [Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Uniwersytetu Warszawskiego; dostęp: 22.11.2024].  

Zapałowski S., Moje trzynastoletnie pasterzowanie w Koziegłówkach, Warszawa 1936, [Polona, dostęp: 01.09.2024].

Zobacz też

Księstwo siewierskie

Nowy Śląsk