Województwo śląskie (III RP)

Autor: Marcela Gruszczyk

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Województwo śląskie jest regionem Polski położonym w południowej części kraju, między 49°15’ a 51°06’ szerokości geograficznej północnej oraz między 18°05’ a 19°55’ długości geograficznej wschodniej. Powstało w wyniku nowego podziału administracyjnego kraju wprowadzonego z dniem 1 stycznia 1999 roku. Reforma administracyjna przywróciła przedwojenną nazwę "województwo śląskie", ale nie uwzględniła historycznych granic regionu śląskiego (górnośląskiego). Województwo śląskie obejmuje swym zasięgiem dawne województwa – katowickie, częstochowskie i bielskie. Jego kształt nawiązuje do kształtu województwa katowickiego sprzed 1975 roku.

Herb województwa śląskiego

Położenie geograficzne

Herb województwa przedstawia złotego orła Piastów górnośląskich bez korony, zwróconego w prawo, na niebieskim tle, flaga trzy pasy poziome: pas błękitny w 2/5 szerokości płata od góry, pas żółty 1/5 szerokości płata w środku - i pas błękitny 2/5 szerokości płata od dołu.

Władzę administracyjną sprawują władze samorządowe oraz organy administracji rządowej. Władzę samorządową sprawuje sejmik wojewódzki wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich na okres 4 lat i jako organ wykonawczy urząd marszałkowski, na którego czele stoi marszałek wybierany przez sejmik wojewódzki. Władze centralne reprezentowane są przez urząd wojewódzki, na którego czele stoi wojewoda, powoływany przez premiera i sprawujący nadzór nad legalnością działania samorządu wojewódzkiego. Siedzibą władz samorządowych, jak i rządowych województwa są Katowice.

Subregiony województwa śląskiego

Śląskie graniczy z czterema województwami: od zachodu z opolskim (240 km), od północy z łódzkim (144 km), od południowego wschodu ze świętokrzyskim (117 km), a od wschodu z małopolskim (241 km). Południową granicę województwa stanowi granica państwowa ze Słowacją (87 km), a południowo-zachodnią granica z Republiką Czeską (150 km). Większość granic ma charakter sztuczny, z wyjątkiem obszarów górskich, gdzie biegną one graniami, a także odcinków poprowadzonych korytem rzek. W promieniu 600 km od Katowic znajduje się aż sześć europejskich stolic: Berlin, Bratysława, Budapeszt, Praga, Warszawa i Wiedeń.

Województwo śląskie ma urozmaicone ukształtowanie terenu, obejmuje swym obszarem góry, kotliny, wyżyny i niziny. Większa część województwa leży na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, która składa się z Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, Wyżyny Śląskiej i części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Wyżyny Częstochowskiej). Północno-wschodni wąski pas regionu należy do Wyżyny Przedborskiej, wchodzącej w skład Wyżyny Małopolskiej. Ziemie na zachodzie należą do Niziny Śląskiej, a ściślej do Równiny Opolskiej, Kotliny Raciborskiej i Płaskowyżu Głubczyckiego, który jest najbardziej na zachód wysuniętą częścią województwa śląskiego. Południowa część województwa znajduje się na obszarze Karpat Zachodnich, a dokładnie Pogórza Zachodniobeskidzkiego i Beskidu Zachodniego oraz Podkarpacia Północnego - Kotliny Oświęcimskiej i niewielkiej części Kotliny Ostrawskiej.

Najwyższej położony punkt wysokościowy województwa (1534 m n.p.m.) znajduje się na zboczach Pilska w Beskidzie Żywieckim, a najniższej w Kotlinie Raciborskiej poniżej ujścia rzeki [[Ruda|Rudy do Odry (173 m n.p.m.).

Cechą charakterystyczną województwa jest fakt, że na jego obszarze mają swoje źródła dwie z trzech największych rzek Polski: Wisła (na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim) oraz Warta (na Wyżynie Częstochowskiej w Kromołowie). Oprócz nich przez województwo przepływa druga największa polska rzeka – Odra. Ważną rolę przyrodniczą, jak i gospodarczą odgrywają jeszcze takie rzeki jak: Liswarta, Kłodnica, Mała Panew, Olza, Pilica, Przemsza (Biała i Czarna), Ruda oraz Soła.

Największym zbiornikiem wodnym województwa jest Zbiornik Goczałkowicki położony na terenie gminy Goczałkowice-Zdrój, często nazywany przez turystów „Śląskim Morzem”. Zajmuje powierzchnię 3200 ha, a jego maksymalna pojemność wynosi 168 mln m³. Jest to zbiornik retencyjny zaopatrujący w wodę pitną większą część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP). Do ważniejszych zbiorników regionu należą dwa jeziora na Sole: Żywieckie (10 km2) i Międzybrodzkie (3,7 km2) oraz Zbiornik Poraj na Warcie (5,5 km2).

Lasy stanowią 31,8% ogólnej powierzchni województwa śląskiego (średnia krajowa to 29,2%). Ich rozmieszczenie na obszarze województwa jest nierównomierne. Do większych, zwartych kompleksów leśnych należą: lasy beskidzkie, pszczyńsko-kobiórskie, rudzkie, lublinieckie oraz lasy w górnych biegach Liswarty, Warty i Pilicy. Pod względem siedliskowym przeważają bory mieszane o różnym stopniu uwilgotnienia gleby. Największą powierzchnię spośród lasotwórczych gatunków drzew zajmują sosna, świerk, dąb, buk i brzoza. Na terenie województwa znajduje się m.in. rezerwat „Żubrowisko” (Nadleśnictwo Kobiór), będący jedynym z ważniejszych miejsc hodowli żubrów w kraju oraz ośrodek wolierowej hodowli głuszców (Nadleśnictwo Wisła), prowadzący restytucję głuszca w Beskidach Zachodnich.W większych kompleksach leśnych województwa występują przedstawiciele tzw. grubej zwierzyny – jelenie, daniele, sarny i dziki. W granicach województwa usytuowany jest również Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, którego celem jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych znajdujących się na terenie parków i obszarów chronionego krajobrazu stanowiących ich otulinę.

Podział administracyjny

Strukturę administracyjną województwa tworzy 167 gmin (49 miejskich, 22 - miejsko-wiejskich i 96 wiejskich) zgrupowanych w 36 powiatach. Spośród 49 gmin miejskich, 29 to jednostki znajdujące się w obrębie powiatów, pozostałe 20 to miasta na prawach powiatów. Najwięcej gmin miejskich znajduje się w centralnej i południowo-zachodniej części województwa (obszar konurbacji katowickiej i aglomeracji rybnickiej), podczas gdy gminy miejsko-wiejskie i wiejskie dominują w północnej, zachodniej i południowej (region częstochowsko-zawierciański oraz bielsko-cieszyński).

Podział administracyjny województwa śląskiego

Śląskie to jedyne województwo w Polsce, w którym jest mniej powiatów ziemskich (17) niż grodzkich (19). Do grupy pierwszej należą powiaty: będziński, bielski, bieruńsko-lędziński, cieszyński, częstochowski, gliwicki, kłobucki, lubliniecki, mikołowski, myszkowski, pszczyński, raciborski, rybnicki, tarnogórski, wodzisławski, zawierciański i żywiecki, do drugiej: Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze i Żory. Największym powiatem w województwie śląskim jest powiat częstochowski zajmujący obszar 1521 km2, co stanowi 12,3% powierzchni całego województwa. W jego obrębie znajduje się łącznie 16 gmin, w tym tylko dwie gminy miejsko-wiejskie i ani jednej miejskiej. Dwa kolejne duże powiaty to: żywiecki (1040 km2) i zawierciański (1003 km2). Najmniejszym powiatem jest powiat bieruńsko-lędziński, który zajmuje zaledwie 158 km2. W jego obrębie znajduje się tylko 5 gmin, w tym trzy miejskie i dwie wiejskie. Do stosunkowo niewielkich należą także powiaty: rybnicki (224 km2) i mikołowski (233 km2).

Województwo śląskie jest jednym z najmniejszych, a zarazem najgęściej zaludnionych województw w skali kraju. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego zajmuje obszar 12.333 km2, tj. 3,9% powierzchni kraju, co daje 14. miejsce, przed województwami świętokrzyskim i opolskim. Na obszarze tym żyje 4 615 870 mieszkańców, tj. 11,9% ludności Polski, co daje najwyższy w kraju wskaźnik gęstości zaludnienia – 374 osób/km2 wobec 123 osób/km2 w Polsce. Biorąc pod uwagę przekrój terytorialny według powiatów notuje się znaczne zróżnicowanie gęstości zaludnienia. Najgęściej zaludnione są miasta w centralnej części województwa: Świętochłowice (3 935 osób/km2), Chorzów (3 344 osób/km2) oraz Siemianowice Śląskie (2 727 osób/km2). Najrzadziej zaś powiaty północnej części województwa: częstochowski (89 osób/km2), lubliniecki (94 osób/km2) i kłobucki (96 osób/km2). W stolicy województwa – Katowicach – gęstość zaludnienia wynosi 1866 osób/km2 .

Ludność

Pod względem ruchu naturalnego ludności od wielu lat na terenie województwa utrzymuje się tendencja spadkowa. W 2012 roku zarejestrowano 44,6 tys. urodzeń żywych, tj. o 0,2 tys. mniej niż w 2011 roku. Biorąc pod uwagę powiaty, najwięcej urodzeń odnotowano w powiatach pszczyńskim i rybnickim oraz w Żorach, natomiast najmniej w Częstochowie, Sosnowcu oraz w powiecie będzińskim. W tym samym roku w województwie zmarło 49,0 tys. osób, tj. więcej o 1,3 tys. osób w ujęciu rocznym. Największy współczynnik zgonów odnotowano w Chorzowie, w powiatach zawierciańskim i będzińskim oraz w Sosnowcu. Najniższy wystąpił w Żorach, powiecie bieruńsko-lędzińskim oraz w Jastrzębiu-Zdroju.

Obok przyrostu naturalnego ważnym czynnikiem mającym wpływ na liczbę ludności są migracje. W 2012 roku w województwie śląskim liczba osób wymeldowanych z pobytu stałego przewyższała liczbę ludności zameldowanej na pobyt stały - saldo migracji było więc ujemne i wyniosło -5,9 tys. Napływ ludności na pobyt stały ukształtował się na poziomie 44,1 tys., a odpływ wyniósł 50,0 tys. Najwyższą wartość salda migracji zanotowano w powiatach: bielskim, mikołowskim i tarnogórskim, natomiast najniższą w Katowicach, Bytomiu oraz w Sosnowcu.

Ważnym elementem procesów demograficznych, który warunkuje w dużym stopniu rozwój gospodarki, jest aktywność zawodowa mieszkańców. Na koniec 2012 roku w województwie śląskim liczba pracujących (w podmiotach gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób według faktycznego miejsca pracy) wyniosła 1176,9 tys. osób i była o 0,6% niższa niż przed rokiem. Pracujący w przemyśle i budownictwie stanowili 43,7% ogółu pracujących. Analizując sytuację na rynku pracy w poszczególnych powiatach, najwięcej pracujących w przeliczeniu na 1000 ludności odnotowano w: Katowicach (511), Gliwicach (401) i Bielsku-Białej (396), natomiast najmniej w powiatach: rybnickim (111), częstochowskim (113) oraz w myszkowskim (144). Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiatowych urzędach pracy województwa śląskiego w końcu grudnia 2012 roku wyniosła 205,5 tys. osób, tj. o 10,4% więcej niż w roku poprzednim. Najwięcej bezrobotnych zarejestrowano w Częstochowie (15,5 tys.), a najmniej w powiecie bieruńsko-lędzińskim (1,6 tys.). Bezrobocie dotyczyło przede wszystkim ludzi młodych w wieku 25-34 lata oraz osób nie posiadających wyższego wykształcenia.

Pod względem poziomu urbanizacji (78,9%) województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju (średnia dla Polski – 61,6%), przy czym charakterystyczna jest tu duża koncentracja ludności w centrum województwa. Głównymi elementami systemu osadniczego województwa są aglomeracje miejskie: górnośląska (o znaczeniu europejskim) oraz bielska, częstochowska i rybnicka (o znaczeniu krajowym). Wyrazem wysokiego stopnia urbanizacji regionu jest 78% udział ludności mieszkającej w 71 miastach, z których: 3 miasta liczą ponad 200 tys. mieszkańców (Katowice, Częstochowa i Sosnowiec). Większą liczbę miast ma w Polsce jedynie województwo wielkopolskie, które jest jednak trzykrotnie większe.

Wyniki „Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011” (NSP 2011), dotyczące przynależności wyznaniowej, potwierdziły dominującą pozycję Kościoła Katolickiego obrządku łacińskiego w województwie śląskim. Przynależność do Kościoła Rzymskokatolickiego określiło ponad 4 008 tys. mieszkańców. Drugą pozycję zajął Kościół Ewangelicko-Augsburski liczący 51 tys. wiernych, co stanowiło prawie 72% wszystkich wiernych tego kościoła w Polsce. Silna obecność Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, a także, w znacznie mniejszym stopniu, innych wyznań protestanckich na Śląsku Cieszyńskim stanowi do dziś jeden z głównych czynników, wyróżniających ten powiat od innych.

Charakterystyczną cechą ludności zamieszkującej województwo śląskie jest jej zróżnicowanie etniczne. Na podstawie wyników uzyskanych podczas NSP 2011 można stwierdzić, że większość mieszkańców województwa śląskiego identyfikuje się z jednorodną polską tożsamością narodową. Grupa ta obejmowała prawie 3 794 tys. osób, tj. 81,93% ludności województwa. Spis ten wskazał równocześnie na wzrost poczucia odrębności etnicznej społeczności regionalnych w Polsce. Szczególnie widoczne było to właśnie na przykładzie województwa śląskiego, gdzie mieszkało prawie 764 tys. osób deklarujących niepolską lub niepolską jednocześnie z polską przynależność narodowo-etniczną. Grupa ta stanowiła 52% wszystkich mieszkańców kraju, którzy określili swoją przynależność narodowo-etniczną jako inną niż polska.

Przemysł

Województwo śląskie należy do najlepiej rozwiniętych gospodarczo regionów Polski. Wytwarza się tutaj 13,7% Produktu Krajowego Brutto (PKB), co daje województwu drugie miejsce w kraju. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi 23,7 tys. zł i jest wyższe od średniej krajowej o 2,3 tys. zł. Decyduje o tym zarówno bogata i różnorodna baza surowcowa (m.in. węgiel kamienny, złoża cynku i ołowiu, pokłady metanu, gazu ziemnego, złoża margli, wapieni i kruszywa naturalnego), stan zagospodarowania produkcyjnego oraz wykwalifikowana kadra pracowników. Reprezentowane są tu prawie wszystkie gałęzie przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Cechą charakterystyczną jest przewaga przemysłu ciężkiego, opartego na lokalnych surowcach, głównie złożach węgla kamiennego. Zachodzące od kilku lat procesy restrukturyzacyjne powodują systematyczne zmiany w strukturze gospodarki województwa. W całym przemyśle zmniejsza się udział górnictwa i hutnictwa, branż do niedawna dominujących w gospodarce województwa, wzrasta pozycja przemysłu elektromaszynowego, informatycznego, energetyki, a najszybciej przemysłu motoryzacyjnego i spożywczego

Przemysł w województwie śląskim jest rozmieszczony nierównomiernie. Największe zagęszczenie zakładów przemysłowych występuje w jego środkowej i środkowo-zachodniej części. W strefie tej wyróżnia się dwa okręgi przemysłowe – górnośląski i rybnicki, które są ze sobą ściśle powiązane pod względem produkcyjnym. Górnośląski Okręg Przemysłowy obejmuje centralną, najbardziej zurbanizowaną część województwa. Cechuje się silnym zagęszczeniem zakładów przemysłu paliwowo-energetycznego, metalurgicznego i elektromaszynowego. Największymi ośrodkami przemysłowymi są: Katowice, Ruda Śląska, Gliwice, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Bytom i Zabrze. Przemysł Rybnickiego Okręgu Węglowego (ROW) charakteryzuje się wysokim zatrudnieniem w górnictwie. Głównymi ośrodkami są: Rybnik i Jastrzębie-Zdrój. Inne znaczące ośrodki na mapie gospodarczej województwa to: Częstochowa, Bielsko-Biała i Zawiercie. Pod względem produkcji sprzedanej przemysłu województwo śląskie zajmuje drugie miejsce w kraju, po województwie mazowieckim. W 2012 roku udział województwa w produkcji sprzedanej przemysłu w kraju wyniósł 16,9%.

Rolnictwo

Rolnictwo odgrywa w województwie śląskim rolę drugoplanową. Duża zmienność cech środowiska geograficznego na stosunkowo niewielkim obszarze sprawia, że istnieje tam zespół różnorodnych warunków przyrodniczych do produkcji rolnej, wśród których najbardziej znaczący wpływ mają gleby. Na obszarze województwa przeważają gleby średniej jakości, wytworzone na piaskach słabo gliniastych i luźnych, które są mało zasobne w składniki pokarmowe i ulegają silnemu zakwaszeniu. Przeważają one w północnej oraz w środkowej części województwa. Tylko niecałe 20% powierzchni użytków rolnych zajmują gleby bardzo dobre i dobre. W województwie występują dwa zwarte obszary takich gleb: większy, tj. równoleżnikowy pas obejmujący od zachodu Płaskowyż Głubczycki, południową część Płaskowyżu Rybnickiego i Kotlinę Oświęcimską i mniejszy na progu Lelowskim przylegającym od wschodu do Wyżyny Częstochowskiej.

Powierzchnia gruntów użytkowanych przez gospodarstwa rolne w województwie śląskim w czerwcu 2012 roku wyniosła 447,8 tys. ha, co stanowiło 2,6% powierzchni gospodarstw rolnych w kraju. Zdecydowana większość tego areału, tj. 98,7% użytkowana była przez gospodarstwa rolne sektora prywatnego. Sektor publiczny obejmował zaledwie 1,3% gruntów gospodarstw rolnych województwa.

Ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych w 2012 roku w przeważającej części (98,1%) użytkowana była przez gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha. Przeważa wykorzystanie terenów rolniczych w formie gruntów ornych, które zajmują zazwyczaj obszary o najkorzystniejszych warunkach glebowych.

W przestrzennej strukturze zasiewów od lat dominują zboża podstawowe – w 2012 roku było to 184,7 tys. Plony zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi w 2012 roku osiągnęły poziom 35,4 dt z 1 ha i zmniejszyły się w stosunku do uzyskanych w roku poprzednim 0,6%. Powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku w 2012 roku wynosiła 19,0 tys. ha, plony wyniosły 26,7 dt z 1 ha, tj. o 3,1% więcej od przeciętnych plonów w kraju. Z kolei uprawa ziemniaków zajmowała powierzchnię 8,4 tys. ha. W omawianym roku z 1 ha zebrano 219 dt ziemniaków, czyli o 2,2% mniej niż w poprzednim roku. Uzyskane plony były niższe o 9,5% w odniesieniu do średnich plonów w kraju. O wyższym poziomie produkcji rzepaku i rzepiku zadecydowało lepsze plonowanie, przy zwiększonej powierzchni uprawy, niż w 2011 roku. Spadek zbiorów ziemniaków wynikał z ich gorszego plonowania oraz spadku areału uprawy w odniesieniu do roku poprzedniego.

Transport

Województwo śląskie posiada dogodne położenie komunikacyjne, wynikające z przecinania się na tym terenie głównych tras międzynarodowych o charakterze tranzytowym. Układ transportu drogowego województwa jest zorientowany głównie w kierunkach wschód-zachód (poprzez autostradę A4, korytarz E40) oraz północ-południe poprzez drogi krajowe DK86 (E75), DK81, S1 (E75), S96, a także docelowo autostradę A1. Odcinek autostrady A4 przebiegający równoleżnikowo przez województwo śląskie łączy główne miasta Aglomeracji Górnośląskiej z Krakowem, a następnie przez DK4 z Tarnowem, Rzeszowem, a dalej z granicą polsko-ukraińską. W kierunku zachodnim A4 zapewnia dogodne połączenie centralnej części województwa śląskiego z Opolem, Wrocławiem, Dreznem w Niemczech. Układ północ-południe realizowany przez drogi krajowe i docelowo autostradę A1 umożliwia połączenie województwa z Łodzią, Warszawą, Gdańskiem. Na południu zaś z Cieszynem a następnie z Ostrawą, dalej z Pragą, Wiedniem oraz Bratysławą.

W 2010 roku gęstość sieci drogowej w województwie śląskim wyniosła 172,4 km na 100 km2 i była niemal dwukrotnie większa niż przeciętna wartość gęstości sieci drogowej w Polsce (87,6 km na 100 km2). Determinantą stopnia rozwoju infrastruktury drogowej, wyższego od średniego poziomu w kraju, jest miejsko-przemysłowy charakter centralnej części województwa. Sieć drogowa województwa podlega systematycznej rozbudowie i modernizacji. Dotyczy to zarówno dużych projektów, realizowanych na poziomie krajowym, jak i mniejszych inwestycji, realizowanych na szczeblu powiatowym i gminnym. Do największych inwestycji drogowych województwa ostatnich lat zalicza się budowa: autostrady A4 i A1, drogi ekspresowej S1 i S69, Drogowej Trasy Średnicowej oraz śródmiejskiej obwodnicy zachodniej w Bielsku-Białej i obwodnicy w Jaworznie. Na terenie województwa, w Tarnowskich Górach, znajduje się jeden z największych węzłów kolejowych w Europie. Transport między Katowicami i Warszawą zapewnia Centralna Magistrala Kolejowa (CMK). Od początku budowana była jako linia dla ruchu o dużej prędkości. W latach 70-tych, służyła właściwie wyłącznie jako linia dla ruchu towarowego. Dzisiaj jednak, jest już linią obsługującą głównie pociągi pasażerskie łączące Warszawę ze Śląskiem i Krakowem. W przyszłości ma stać się pierwszą linią dla kolei dużych prędkości w Polsce. Na uwagę zasługuje również Euroterminal w Sławkowie, najbardziej na zachód wysunięty punkt styku systemów kolei szeroko i normalnotorowej, funkcjonującej według standardów europejskich. Terminal posiada wewnętrzną sieć torów kolejowych zarówno o szerokim rozstawie, jak i w standardzie europejskim, tym samym posiada połączenie z systemem przepływu ładunków na osi Azja i Daleki Wschód - Europa Zachodnia.

W województwie śląskim, w Pyrzowicach (gm. Ożarowice), zlokalizowane jest jedno z największych polskich lotnisk – Międzynarodowy Port Lotniczy „Katowice”. Znajduje się on w odległości około 30 km na północ od centrum Katowic. Odprawiane są tam loty krajowe i międzynarodowe, regularne i loty czarterowe. Całkowity ruch pasażerski w 2012 roku osiągnął ponad 2,5 mln. Ponadto w województwie znajduje się kilka lotnisk sportowych – m.in. Katowice-Muchowiec, Bielsko-Biała, Częstochowa i Gliwice.

Edukacja

Śląskie znajduje się wśród największych w kraju ośrodków naukowych i akademickich. Na terenie województwa działa 45 szkół wyższych, z których kilkanaście znajduje się w stolicy województwa Katowicach, m.in. Uniwersytet Śląski i Uniwersytet Ekonomiczny im. Karola Adamieckiego, akademie: medyczna, muzyczna, sztuk pięknych czy wychowania fizycznego. Łącznie śląskie uczelnie kształcą ponad 161 tys. osób, tj. ponad 9% ogólnej liczby studentów (stan na dzień 30 listopad 2011 roku). Do największych w regionie zalicza się Uniwersytet Śląski w Katowicach, na którym studiowało w końcu 2011 roku ponad 30 tys. studentów oraz Politechnika Śląska w Gliwicach oraz Uniwersytet Ekonomiczny im. Karola Adamieckiego w Katowicach (odpowiednio – 28 tys. i 15 tys. studentów). W roku akademickim 2010/2011 liczba absolwentów osiągnęła ponad 48 tys. osób, co stanowi 10,2% wszystkich absolwentów w Polsce.

Województwo Śląskie, kierując się ideą aktywnego współuczestnictwa w kształtowaniu środowiska naukowego, wspiera priorytetowe inicjatywy inwestycyjne ośrodków akademickich. Z inicjatywy Uniwersytetu Śląskiego i Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach powstało Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka. Główną funkcją Centrum jest udostępnianie zbiorów na zarówno tradycyjnych, jak i elektronicznych nośnikach informacji. Służyć ma nie tylko studentom i naukowcom, ale wszystkim mieszkańcom regionu, doskonale przyczyniając się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Niedawno zakończyła się również budowa Śląskiego Międzyuczelnianego Centrum Edukacji i Badań Interdyscyplinarnych, którego głównym celem jest podniesienie jakości kształcenia i wzrost liczby studentów w dziedzinach priorytetowych z punktu widzenia rozwoju gospodarki oraz zwiększenie dostępu studentów do nowoczesnej, unikatowej aparatury laboratoryjnej skupionej w nowoczesnych, certyfikowanych laboratoriach.

Turystyka

Województwo śląskie charakteryzuje się różnorodnością kulturową warunkowaną historią, cennym dziedzictwem kulturowym, w tym zabytkami przemysłowymi, architektury modernistycznej i sakralnej, unikatowymi na skalę europejską. Ponadto region cechuje silna tożsamość regionalna przejawiająca się w kultywowaniu mowy, różnorodnej kultury ludowej, folkloru.

Jednym z najbardziej atrakcyjnych obszarów turystycznych województwa są Beskidy Zachodnie. Zimą Beskidy, dysponujące ponad stu pięćdziesięcioma wyciągami narciarskimi i kolejkami linowymi, czekają na amatorów „białego szaleństwa”. Szczyrk, Korbielów, Brenna, Ustroń, Istebna, Wisła – to tylko niektóre z miejscowości, gdzie panują świetne warunki do uprawiania narciarstwa. W lecie Beskidy zachęcają do turystyki pieszej. Spośród górskich szlaków turystycznych szczególnie popularny jest Główny Szlak Beskidzki im. K. Sosnowskiego. Jest to najdłuższy szlak w Polsce, biegnący przez całe Beskidy z zachodu na wschód, aż do Wołosatego w Bieszczadach. Swój początek ma tam Wiślana Trasa Rowerowa, która ciągnie się od Beskidów na północ, wzdłuż rzeki Wisły. Góra Żar, z której szczytu rozciąga się panorama na Jezioro Żywieckie, pasmo Magurki Wilkowickiej i Hrobaczą Łąkę, jest popularnym miejscem dla miłośników szybowców i paralotni.

Region ten posiada rozbudowane zaplecze noclegowe – hotele, pensjonaty i prywatne kwatery o wysokim standardzie oraz schroniska czekają na miłośników pięknych krajobrazów. Najczęściej odwiedzanym miastem w Beskidach jest Wisła, gdzie latem odbywa się największa impreza folklorystyczna w skali województwa – Tydzień Kultury Beskidzkiej. Beskidy są znane również z turystyki uzdrowiskowej. Ośrodki sanatoryjne na stokach Równicy w Ustroniu czy Goczałkowicach-Zdroju oferują terapię chorób reumatycznych i narządów ruchu, układu krążenia i dróg oddechowych. Kuracjusze mogą tam liczyć m. in. na kąpiele w solance jodobromowej, zabiegi borowinowe, krioterapeutyczne, inhalacje i masaże.

Amatorzy wspinaczki skałkowej znajdą dla siebie idealne miejsce wśród wapiennych ostańców Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w północnej części województwa śląskiego. Tereny te, obfitujące w jaskinie, są popularne wśród grotołazów. Jura przyciąga także tych, którzy przemierzają ją pieszo, rowerem, samochodem, a nawet konno. Najbardziej charakterystyczne elementy krajobrazu Jury to warownie zamki (m.in. w Ojcowie, Olsztynie, Lelowie, Bobolicach i Mirowie), które wybudowano w XIV wieku za czasów panowania Kazimierza Wielkiego w celu zabezpieczenia ówczesnej stolicy – Krakowa i ochrony granic państwa. Powstał w ten sposób system obronny zamków, uzupełniony niewielkimi strażnicami, ufortyfikowanymi klasztorami i kościołami. Duży wkład w utworzenie takiego systemu wniosły również możne rody szlacheckie, które wybudowały na tym terenie swe warowne siedziby m.in. w Ogrodzieńcu, Smoleniu, Bydlinie, Pilicy, Morsku, Udorzu, Rabsztynie, Pieskowej Skale, Korzkwi, Lipowcu i Rudnie. Jurajskie zamki budowane były najczęściej na szczytach wzniesień, pośród trudno dostępnych skał wapiennych, stąd wzięła się ich nazwa – „Orle Gniazda”. Większość tych wspaniałych budowli możemy dziś oglądać tylko jako ruiny. Przyczyniły się do tego głównie wojny szwedzkie, a później rozbiory i restrykcyjna polityka zaborców. W ostatnim czasie ponowione zostały próby rekonstrukcji tych historycznych budowli i zostały odbudowane z ruin zamki w Bobolicach i Korzkwi. W granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd znajduje się Pustynia Błędowska zwana „Polską Saharą”. Jest to największa pustynia w Europie. Stanowi unikat przyrodniczy i geograficzny, powstała bowiem w umiarkowanym i wilgotnym klimacie. Powierzchnia piasków wynosi 32 km2 i podzielona jest doliną rzeki Biała Przemsza.

Zespół klasztoru oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie jest jednym z ważniejszych symboli Polski i duchową stolicą Polaków. Kompleks zabudowań Sanktuarium Najświętszej Marii Panny Jasnogórskiej w Częstochowie jest malowniczo położony na wysokości 293 m n.p.m. w pasie wapiennych wzgórz, ciągnących się od Krakowa po Wieluń.Fundatorem klasztoru był książę opolski, palatyn Węgier i wielkorządca Rusi Halickiej Władysław Opolczyk. Najcenniejszym darem księcia był przywieziony z Bełza na Rusi cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem - tzw. Czarna Madonna według legendy namalowany ręką św. Łukasza. Rosnąca sława Cudownego Wizerunku Bogurodzicy sprawiła, że w krótkim czasie klasztor jasnogórski stał się miejscem licznych pielgrzymek i skarbcem niezwykle cennych wotów. Rocznie do sanktuarium przybywa 4-5 mln pielgrzymów z całego świata.

Jednym z najsłynniejszych zabytków regionu jest kilkakrotnie przebudowywany zamek w Pszczynie, jedna z najcenniejszych w Polsce rezydencji, pełniących funkcje muzealne. Choć w obecnym kształcie bardziej przypomina pałac, w pierwszych wiekach swego istnienia pełnił funkcje obronne. W przeciwieństwie do wielu innych zamków i pałaców na Śląsku, zniszczonych na skutek działań II wojny światowej i bezpośrednio po niej, w Zamku w Pszczynie zachowało się oryginalne wyposażenie i meble, które sprawiają, że jest on obecnie jednym z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej w kraju. W salach zamkowych regularnie odbywają się koncerty muzyki dawnej i klasycznej.

Pszczyński zamek stoi na skraju dużego parku krajobrazowego. Zajmuje powierzchnię 156 ha i podzielony jest na trzy części: park Zamkowy, park Dworcowy i Dzika Promenada na terenie której znajduje się Pokazowa Zagroda Żubrów. . To jedno z niewielu miejsc w Polsce, gdzie z bliska można przyjrzeć się tym największym w Europie ssakom. Pierwsze żubry przyjechały do Pszczyny z hodowli w Białowieży. Sprzedał je car Aleksander II Romanow w zamian za jelenie z lasów Jana Henryka XI Hochberga. Transakcji dokonano w 1865 roku - czasach, gdy zwierzęta te występowały jedynie w dwóch miejscach na świecie: na Kaukazie i właśnie w Białowieży. Obecnie połowa światowej populacji ma z nimi związek genetyczny. Można je poznać po imionach w rodowodzie – wszystkie zaczynają się od liter Pl lub Po. Park Śląski, największy park miejski w Europie, stanowi ulubione miejsce weekendowych wypadów mieszkańców regionu. Oprócz rozległych terenów zielonych mieści w sobie m.in.: Wesołe Miasteczko z największym Diabelskim Młynem w Polsce, ogród zoologiczny z Doliną Dinozaurów, Planetarium, Górnośląski Park Etnograficzny, park linowy oraz pole do paintballa. Na terenie parku znajduje się również Stadion Śląski, aktualnie remontowany.

Szlak Zabytków Techniki jest z kolei najbardziej interesującą trasą turystyki industrialnej w Polsce. Jest to tematyczny, samochodowy szlak turystyczny, który prezentuje najważniejsze i najciekawsze obiekty związane z dziedzictwem przemysłowym całego regionu. Obecnie w jego skład wchodzi 36 obiektów. Do najciekawszych należy m.in. bytomska Elektrociepłownia Szombierki. To unikatowy kompleks przemysłowy zbudowany w 1920 r. według projektu braci Zillmann, twórców m.in. Nikiszowca - zabytkowego osiedla robotniczego w Katowicach. Na początku XX. Uważana była za jedną z największych elektrowni w Europie.

Kolejnym ciekawym obiektem Szlaku jest funkcjonalistyczna wieża wyciągowa szybu "Prezydent" dawnej kopalni "Polska" w Chorzowie. To jedyna kopalniana wieża o żelbetonowej konstrukcji w Polsce. Zbudowana na wzniesieniu konstrukcja ma lekką modernistyczną formę. Powstała w 1933 r., według projektów inżyniera Ryszarda Heilemana z Katowic. W ostatnich miesiącach została odrestaurowana, a latem - efektownie podświetlona. Warto wspomnieć również o Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach, która swą nazwę wzięła od pływających w niej pstrągów, które przy ciemnym świetle wyglądają na czarne. To unikatowy, 600 metrowy fragment XIX wiecznej sztolni Fryderyk odwadniającej podziemia tarnogórskie, który pokonuje się łodziami. Inne ciekawe obiekty Szlaku to: Osiedle Giszowiec i Osiedle Nikiszowiec, cieszyńskie Muzeum Drukarstwa, dawna szkolna sztolnia górnicza "Sztygarka" - obecnie Muzeum Miejskie "Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej i Huta Szkła w Zawierciu - jedyna taka w regionie, gdzie można zobaczyć produkcję szkła kryształowego, a także samemu uformować i ozdobić naczynia.

Szlak Architektury Drewnianej pozwala spojrzeć na obszar województwa śląskiego z zupełnie innej perspektywy. Pokazuje najciekawsze obiekty w ich naturalnym otoczeniu oraz placówki muzealne zajmujące się architektura i sztuką ludową. Obejmuje łącznie 84 obiekty architektury drewnianej: kościoły, kaplice, dzwonnice, chałupy, karczmy, leśniczówki, pałacyk myśliwski, skanseny i obiekty gospodarcze - młyn wodny i spichlerze. Jego trasa główna łączy się z podobnymi szlakami w województwach podkarpackim i małopolskim, natomiast pięć odrębnych pętli pozwoli na szczegółową penetrację terenu województwa.

Bibliografia

1. Ludność w województwie śląskim. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
2. Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie śląskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
3. Ochrona środowiska w województwie śląskim w latach 2007-2010, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011.
4. Powiaty w województwie śląskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
5. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013.
6. Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa śląskiego w 2012 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
7. Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego, 2012, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
8. Rolnictwo w województwie śląskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
9. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+", Sejmik Województwa Śląskiego, Katowice 2010.
10. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2015, Sejmik Województwa Śląskiego, Katowice 2000.
11. Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny Warszawa 2012.
12. Turystyka w województwie śląskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2013.
13. Województwo Śląskie 2012. Podregiony, Powiaty, Gminy, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2012.
14. 20 lat transformacji w aspekcie regionalnym – Śląsk. Refleksje socjologów, red. U. Swadźba, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2011.
15. Aktywność inwestycyjna województwa śląskiego, red. A. Nizielska, wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2011.
16. Chaos oswojony? Województwo śląskie i jego społeczne metamorfozy, red. M. S. Szczepański, Z. Zagała, wyd. Gnome, Katowice 2009.
17. Dulias R., Hibszer A., Województwo Śląskie. Przyroda. Gospodarka. Dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
18. Dus E., Tendencje rozwoju rolnictwa i działalności małych podmiotów na obszarach wiejskich regionu śląskiego, w: Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa – sukcesy i niepowodzenia, red. B. Głebocki, Kacprzak E., Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, wyd. Bogucki, Poznań 2006.
19. Dynamika śląskiej tożsamości, red. J. Janeczek, M. S. Szczepański, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006.
20. Gospodarcze skutki transformacji w województwie śląskim, red. J. Siemianowicz, wyd. ŚWSZ, Katowice 2005.
21. Gospodarka Górnego Śląska na przełomie XX i XXI wieku, red. A. Barczak, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006.
22. Gospodarka województwa śląskiego na drodze przemian, red. A. Barczak, wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2010.
23. Granice Śląska w interdyscyplinarnej perspektywie, red. R. Gładkiewicz, T. Sołdra-Gwiżdż, M. S. Szczepański, wyd. Stowarzyszenie Instytut Śląski i in., Opole-Wrocław 2012.
24. Jaki region? Jaka Polska? Jaka Europa? Studia i szkice socjologiczne, red. M. S. Szczepański, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001.
25. Katowice. Przyroda miasta, red. B. Tokarska-Guzik, A. Rostański, R. Kupka, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2002.
26. Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz , wyd. Muzeum Historii Katowic, Katowice 2012, t.2.
27. Komunikacja i jej funkcje w województwie śląskim, red. S. Dziadek, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002.
28. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wyd. PWN, Warszawa 2002
29. Koziarski S., Komunikacja na Śląsku, wyd. Państwowy Instytut Naukowy - Instytut Śląski, Opole 2000.
30. Lasy województwa śląskiego. Wczoraj – dziś – jutro, red. S. Wika, wyd. Kubajak, Krzeszowice 1999.
31. Osobliwości przyrodnicze województwa śląskiego, red. W. Włoch , wyd. Górnośląska Oficyna Wydawnicza, Katowice 1999.
32. Panorama inwestycyjna województwa śląskiego, red. D. Tresenberg, wyd. Górnośląska Oficyna Wydawnicza, Katowice 2000.
33. Pukowska-Mitka M., Cykle węglowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002.
34. Rozwój społeczny i gospodarczy województwa śląskiego na przełomie XX i XXI wieku, red. A. Barczak, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2005.
35. Społeczno-ekonomiczne skutki przemian gospodarczych w województwie śląskim przełomu XX i XXI w, red. A. S. Barczak, C. Fijałkowska, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2003.
36. Studium wiedzy o regionie śląskim, red. A. Szajnowska-Wysocka, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999.
37. Szmytkie R., Krzysztofik R., Idea miejskości w Polsce, w: Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, nr 20, t. 2, Wrocław 2011.
38. Tkocz M., Procesy transformacji województwa śląskiego w XXI wieku, w: Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Zioło, wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2007.
39. Tkocz M., Przemiany procesu globalizacji w przemyśle województwa śląskiego, w: Przemysł w procesie globalizacji, red. Z. Zioło, Z. Makieła, wyd. Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2003.
40. Tkocz M., Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001.
41. Tyc A., Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, wyd. Progres, Sosnowiec 2001.
42. Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz i in., wyd. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec 2008.
43. Województwo śląskie: przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, red. R. Dulias, A. Hibszer , wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
44. Zamki i pałace - województwo śląskie: historie zamków i pałaców, dzieje rodów, legendy, herby, red. D. Emmerling, wyd. ADAN, Opole 2009.

Źródła on-line

www.ciniba.edu.pl;www.geosilesia.us.edu.pl; www. gospodarka.silesia-region.pl www.jasnagora.pl www.lasy.gov.pl www.slaskie.pl www.smcebi.us.edu.pl www.stat.gov.pl www. zabytkitechniki.pl www.zpk.com.pl www.zubry.pszczyna.pl