Pradzieje (ziem) Górnego Śląska: Różnice pomiędzy wersjami

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Linia 46: Linia 46:


==Środkowa epoka kamienia (mezolit)==
==Środkowa epoka kamienia (mezolit)==
Po ostatnim stadiale plejstocenu, wraz z holoceńskimi zmianami klimatycznymi, których początki datowane są na 11,7 tys. lat temu (<sup>14</sup>C 10,2 tys. lat temu), nastąpiła ekspansja zbiorowisk leśnych i rozpoczęła środkowa epoka kamienia. Efektem dostosowania się do bytowania w środowisku wczesnoholoceńskich lasów liściastych i mieszanych (okresów preborealnego, borealnego i atlantyckiego) były kultury mezolityczne. Koniec środkowej epoki kamienia umownie wyznacza data około 5350‒5300 lat p.n.e., tj. czas przybycia pierwszych neolitycznych osadników, którzy przynieśli ze sobą nowy sposób życia, oparty na gospodarce rolno-hodowlanej<ref>Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku. Dialog interdyscyplinarny, red. M. Furmanek, Wrocław 2019, s. 56.</ref>.
Grupy ludności mezolitycznej opanowały niemal cały Górny Śląsk<ref>O sytuacji kulturowej na Górnym Śląsku w mezolicie: Archeologia : Górny Śląsk, s. 33‒45; E. M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 59‒62. Tam starsza literatura. Nowsze publikacje o mezolicie na Górnym Śląsku por. niżej: Literatura (rozdział 2).</ref>. Intensywniej penetrowano Płaskowyże [[Płaskowyż Bytomski|Bytomski]] i [[Płaskowyż Katowicki|Katowicki]], Wysoczyzny Przywyżynne, Nieckę Kozielską, [[Równina Opolska|Równinę Opolską]]. Pod osadnictwo wybierano piaszczyste terasy rzek (zwłaszcza [[Kłodnica|Kłodnicy]], [[Mała Panew|Małej Panwi]], [[Ruda|Rudy]], [[Bierawka|Bierawki]], Stobrawy), wydmy i wzgórza piaszczysto-żwirowe z mokradłami w sąsiedztwie. W miejscach pozwalających na eksploatację zróżnicowanych ekosystemów zakładano bardziej stabilne obozowiska domowe, jak w Jaworzu 8, pow. bielski<ref>B. Chorąży, B. Chorąży, E. M. Foltyn, E. Foltyn, Jaworze…, s. 86‒98.</ref>, Malni 3/14, pow. krapkowicki, Pyskowicach-Dzierżnie 1 i 3, pow. gliwicki, Rozumicach 3, pow. głubczycki. Z wykonywaniem różnorakich zadań poza obozowiskiem macierzystym (zdobywanie pożywienia, poszukiwanie surowców itp.) wiążą się, przeważające liczebnie, niewielkie obozy postojowe. Lepiej przebadane miejsca krótkich zatrzymań znane są m.in. z Zakrzowa 6 i 41, pow. krapkowicki oraz ze stanowiska 2 w [[Miasteczko Śląskie|Miasteczku Śląskim]]-Żyglinku (d. Żyglinek 1), pow. tarnogórski, którego wiek przypada na <7840±40 lat temu<ref>E. Foltyn, L. Jochemczyk, Badania na stanowisku 1 w Żyglinku, województwo śląskie, w: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2013‒2015, red. G. Glanc-Zagaja, Katowice 2016, s. 13‒23; E. Foltyn, J. M. Waga, M. Fajer, T. Magiera, A. Michczyński, L. Chróst, Starsze fazy osadnictwa na wielokulturowym, wydmowym stanowisku Miasteczko Śląskie 2, na tle uwarunkowań środowiska i kierunków rozwoju lokalnej gospodarki (Obniżenie Małej Panwi), „Acta Geographica Lodziensia”, nr 107, 2018, s. 137‒153.</ref>.
Podstawę utrzymania stanowiły łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. W łowiectwie opierano się na traperskich sposobach polowań, stosując jako podstawowe narzędzie łuk ze strzałami w całości drewnianymi lub uzbrajanymi niewielkimi krzemiennymi wkładkami-zbrojnikami, często o geometrycznych kształtach (tylczaki, półtylczaki, trójkąty, półksiężyce, trapezy w młodszym mezolicie). Polowano na jelenie, dziki, sarny, tury, zające, małe zwierzęta futerkowe, ptactwo. Odławiano ryby stosując rogowe i kościane harpuny, haczyki, ościenie oraz sieci. Gromadzono najpewniej owoce dziko rosnących roślin, orzechy, grzyby, ślimaki, małże.
Należy założyć szerokie zastosowanie dostępnych materiałów organicznych (drewno, kora i włókna roślinne, skóra, ścięgna, kości i poroża). W wytwórczości kamieniarskiej opartej na technice łupania bazowano na surowcach lokalnych, jak krzemień narzutowy, rogowiec mikuszowicki (Jaworze), radiolaryt gliwicki (zwłaszcza w rejonie Gliwic i Zabrza). Narzędzia wyrabiano we własnym zakresie z wiórów, odłupków i surowiaków. Mocowane w oprawach, służyły one do przetwarzania surowców roślinnych i zwierzęcych: ćwiartowania, patroszenia, ściągania skóry (wióry i odłupki), rąbania (ciosaki, tj. protosiekiery), przygotowania skóry do wyprawiania (drapacze), obróbki drewna i innych materiałów organicznych (drapacze, skrobacze, wióry, odłupki, rylce), wiercenia i drążenia otworów (przekłuwacze, wiertniki, zbrojniki) itp. Kamień przerabiano na tłuczki, retuszery, podkładki, rozcieracze, kamienie do szlifowania drzewców strzał i inne. Trafiają się wyroby z krzemienia czekoladowego i krzemienia jurajskiego występującego na [[Płaskowyż Częstochowski|Płaskowyżu Częstochowskm]] (Pyskowice-Dzierżno).
Górnośląskie populacje mezolityczne reprezentowały zapewne różne tradycje kulturowe, w tym komornicką (Malnia 3/14, Pyskowice-Dzierżno 1 i 3, Rozumice 3) i postmaglemoskie (Zagwiździe 6, pow. opolski, Zakrzów 6 i 41), wchodzące w skład północnego kręgu kultur mezolitycznych. W inwentarzach niektórych stanowisk w dorzeczu Kłodnicy i Rudy (np. z Zabrza-Biskupic i Gliwic-Sośnicy) czytelne są elementy kultury janisławickiej, w innych (np. z rejonu Zakrzowa) nawiązania do zachodniego (tardenuaskiego) kręgu kultur mezolitycznych. Duża część stanowisk pozostaje nieokreślona pod względem kulturowym. W wypadku Jaworza 8 może chodzić o, przeżywające się poza strefą zwartych lasów, grupy z rodowodem schyłkowopaleolitycznym, które w początkach holocenu uległy tylko częściowej mezolityzacji.
Łowiecko-rybacko-zbierackie społeczności o mezolitycznych tradycjach egzystowały jeszcze w młodszej epoce kamienia.


==Młodsza epoka kamienia (neolit i eneolit)==
==Młodsza epoka kamienia (neolit i eneolit)==

Wersja z 12:06, 15 wrz 2024

Autor: prof. Edelgarda M. Foltyn

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
TOM: 11 (2024)

Górny Śląsk, region historyczno-kulturowy rozciągający się między Nysą i Stobrawą od zachodu, górną Prosną i Liswartą od północy, Przemszą i Białą od wschodu, Beskidem Śląskim, Górami Odrzańskimi i Jesionikami od południa, oferował populacjom prahistorycznym różnorakie możliwości bytowania. Ze względu na położenie stanowił typowy rejon pogranicza, ulegając wpływom i infiltracjom ze wszystkich kierunków. Mimo nieustających odkryć archeologicznych wciąż słabo znamy jego prahistoryczne dzieje.

Niniejszy szkic bierze pod uwagę przede wszystkim górnośląską część obecnego województwa śląskiego, ma jednak na względzie także górnośląskie ziemie województwa opolskiego. Podstawę wywodu stanowią syntetyczne opracowania tematu z lat 2012[1] i 2013[2] oraz późniejsze publikacje rozszerzające ówczesny (do 2010 roku) stan wiedzy.

Starsza epoka kamienia (paleolit)

Starsza epoka kamienia przypadła na plejstocen środkowy i górny, który odznaczał się cyklicznymi wahaniami klimatycznymi powodowanymi ruchem lądolodu skandynawskiego. Wielokrotnie po fali zimna (glacjał) następowało ocieplenie (interglacjał).

Paleolit dolny (przed ok. 300/310 tys. lat temu)

Trzeba liczyć się z tym, że pierwsze gromady hominidów przybyły na Górny Śląsk już w paleolicie dolnym[3]. Sprzed 500‒400 tysięcy lat mogą pochodzić wyroby kamienne odkryte na północnym przedpolu Bramy Morawskiej: między Karwiną i Boguminem (np. Dětmarovice, Dolní Lutyně, Závada, Bohumin-Škřečoň) oraz w Cieszynie-Krasnej (stan. 14). Stanowisko w Cieszynie reprezentuje mikroodłupkową tradycję kulturową. Krzemienne rdzenie (buły specjalnie uformowane do eksploatacji), odbite z nich odłupki z krawędziami bez retuszu i retuszowanymi, są wielkości do około 3 centymetrów. Starszą metrykę zdają się mieć zabytki z Kończyc Wielkich (stan. 4), pow. cieszyński. W poziomie osadów, który w oparciu o obserwacje geologiczne i badania paleomagnetyczne[4], ma być wieku około 780 tysięcy lat temu, zachowały się rdzenie, odłupki i narzędzia wykonane z krzemienia oraz rogowca, kwarcytu i opalitu pozamiejscowej proweniencji.

Człowiek paleolitu dolnego (Homo erectus) stosował proste techniki wytwarzania narzędzi, posługiwał się ogniem, żywił padliną i mięsem upolowanych zwierząt, budował obiekty mieszkalne.

Paleolit środkowy (ok. 300/310‒40/45 tys. lat temu)

W paleolicie środkowym żył w Europie człowiek neandertalski (Homo sapiens neanderthalensis). Miarą postępu tamtych czasów była technika łupania kamienia umożliwiająca otrzymywanie półsurowca, przede wszystkim odłupków, o pożądanej, z góry zaplanowanej formie. Do innowacji neandertalczyka zalicza się także wytwarzanie narzędzi wieloelementowych, selektywne łowiectwo, przemysł kościany, sztukę.

Górny Śląsk stanowił obszar docelowy wędrówek łowców-zbieraczy z południa oraz teren tranzytowy w ich dalszej drodze na wschód[5]. Pierwsza faza infiltracji trwała do około 130 tysięcy lat temu (glacjały odrzański i warciański, interglacjał lubelski, MIS 6‒8). W piętrze Odry tzw. korytarzem sandrowym wzdłuż czoła lądolodu przemieszczały się z południa na wschód grupy łowców kultur mikroodłupkowej i aszelskiej. Szlaki ich wypraw na łowiska i do złóż surowca Polski południowo-wschodniej wyznaczają m.in. stanowiska: Rozumice 3, pow. głubczycki (316±18‒250±16 tys. lat temu), Rybnik-Kamień A, Książenice B, pow. rybnicki, Orzesze-Gardawice, pow. mikołowski (kultura mikroodłupkowa) oraz Racibórz-Studzienna 2 (220±22 tys. lat temu) i Rybnik-Stodoły 13 (kultura aszelska)[6]. Stanowiska te zawierają wyroby wykonane z materiału kamiennego pochodzenia lokalnego oraz małopolskiego (krzemienie czekoladowy i świeciechowski), morawskiego, słowackiego i węgierskiego (rogowce, obsydian). Większość z nich to miejsca krótkich postojów. W Rozumicach 3 zakładano wielokrotnie obozowiska przejściowe, po których zachowały się m.in. ślady szałasu wspartego na centralnym słupie oraz ognisk opalanych kośćmi i drewnem sosny[7]. W Orzeszu-Gardawicach duże ognisko otaczało kilka mniejszych, tworzących krąg. Palono w nich odchodami zwierzęcymi. Penetrację południowej części regionu przez przedstawicieli kultury aszelskiej wyznaczają luźne znaleziska pięściaków z Owsiszcza, pow. raciborski i Bohuslavic niedaleko Opawy. W glacjale Warty (MIS 6) niewielka enklawa osadnicza kultury mikockiej zawiązała się na Płaskowyżu Głubczyckim w rejonie Cyprzanowa, Samborowic[8] i Pietraszyna, pow. raciborski oraz Dzierżysławia, pow. głubczycki. W Pietraszynie 49 i Dzierżysławiu 1, w warstwach datowanych odpowiednio na 157,5±7‒152±14 i 180±35 tysięcy lat temu, odkryto krzemienne noże, pięściaki, zgrzebła, odłupki retuszowane i rylce[9]. Odosobnioną pozycję zajmuje znalezisko zgrzebła w Tychach (stan. 45).

Więcej śladów aktywności neandertalczyka przypada na młodszą fazę paleolitu środkowego (interglacjał eemski, dolne podpiętro, dolny pleniglacjał i część interpleniglacjału zlodowacenia Wisły, MIS 5e‒3). Łowcy-zbieracze kultur kompleksu mikockiego kierowali się przede wszystkim nad Psinę i Troję (m.in. Cyprzanów 6, Maków 12, Pietraszyn 49a, Pietrowice Wielkie 23, pow. raciborski). Izolowane punkty ich pobytu znane są z okolic Bielsko-Biała (Bielsko-Biała Kozia Góra, Kaniów 4, Jaworze Bucznik) i z Cieszyna-Krasnej 14. Bogactwem inwentarza wyróżnia się stanowisko Pietraszyn 49a, kryjące resztki pracowni narzędzi dwustronnie retuszowanych (noże, pięściaki)[10]. Na większości z pozostałych zachowały się pojedyncze noże i pięściaki. Uwagę zwraca późne datowanie stanowiska w Kaniowie (ok. 32‒39 tys. lat temu).

Szerszej penetracji poddany został Górny Śląsk przez grupy należące do różnych kultur kompleksu mustierskiego. Ślady ich pobytu, w postaci znalezisk rdzeni i/lub półsurowca i/lub narzędzi, znane są nie tylko z Płaskowyżu Głubczycko-Hluczyńskiego i Kotliny Raciborskiej (np. Kornice 11, Lisięcice Z, Maków 20, Pietraszyn 11, Racibórz-Ocice 1), lecz także z Rybnika, Gliwic, Ozimka, pow. opolski i Brennej, pow. cieszyński. Przeważające liczebnie stanowiska ubogie w zabytki to najpewniej miejsca polowań, postojów w trakcie polowań, porzucenia lub zgubienia wytworów, uzupełnienia wyposażenia. W Pietraszynie 11 zajmowano się obróbką krzemienia. Zadowalano się miejscowym surowcem zalegającym w osadach glacjalnych. W polowaniach, za groty broni drzewcowej służyć mogły ostrza (lewaluaskie, mustierskie, liściowate) i zwykłe odłupki.

Paleolit górny i schyłkowy (ok. 40/45–11,7 tys. lat temu)

W początkach paleolitu górnego region górnośląski dostał się w orbitę wpływów kultur z ostrzami liściowatymi (tzw. kultury przejściowe): bohunickiej (ok. 40/38 tys. lat temu) i szeleckiej (ok. 40/36 tys. lat temu)[11]. Drugą z wymienionych uważa się za dzieło człowieka neandertalskiego, pierwszą za wytwór albo neandertalczyka (rodowód europejski), albo Homo sapiens sapiens (rodowód bliskowschodni). Grupy łowców-zbieraczy napływały sezonowo z Moraw, poszukując terenów łowieckich i złóż krzemienia narzutowego. Dowody eksploatacji miejscowych zasobów występują przede wszystkim w południowym pasie Płaskowyżu Głubczyckiego. Niewielkie centrum osadnicze funkcjonowało w okolicach Dzierżysławia, Pilszcza i Lubotynia, pow. głubczycki. W prawobrzeżnej części Górnego Śląska znajdują się izolowane stanowiska kultury szeleckiej (Pyskowice-Dzierżno 6, Cieszyn Góra Zamkowa, Jaworze 8a). Natrafiono na pozostałości obozowisk mieszkalnych (Dzierżysław 1 – obie kultury, Lubotyń 11 – kultura szelecka), mieszkalno-pracownianych (np. Dzierżysław 8 – kultura bohunicka) i o innym przeznaczeniu (Samborowice 2a – kultura szelecka, Dzierżyslaw 4 – kultura bohunicka)[12]. W obozowisku kultury bohunickiej w Dzierżysławiu 1 zajęcia gospodarcze (produkcja i naprawa narzędzi, oprawa zwierzyny, ćwiartowanie tusz zwierzęcych, wyprawianie skóry, obróbka drewna) odbywały się wokół niewielkiego zbiornika wodnego. W miejscach obozów szeleckich odsłonięto ślad konstrukcji mieszkalnej (Dzierżysław 1) oraz ogniska z węgielkami drzewnymi sosny (Lubotyń 11)[13]. Dla Lubotynia otrzymano daty z przedziału od 44±3 do 35,1±0,8 tysięcy lat temu. Poziom szelecki w Dzierżysławiu wydatowano na 36,5±5,5 tysięcy lat temu. Polowano na terenach otwartych i słabo zalesionych bronią drzewcową zbrojoną przede wszystkim krzemiennymi ostrzami liściowatymi. Z odłupków, wiórów, surowiaków wytwarzano ponadto zgrzebła, narzędzia zębato-wnękowe, rylce, drapacze, wiórowce. W kulturze bohunickiej stosowano najczęściej technikę lewaluaską, w szeleckiej zwykłą odłupkową. Ostrza liściowate opracowywano retuszem płaskim na jednej (przeważnie w kulturze bohunickiej) albo obu powierzchniach (przede wszystkim w kulturze szeleckiej).

Jako kolejna pojawiła się kultura oryniacka, która w wyniku migracji jej twórcy, Homo sapiens sapiens, rozprzestrzeniła się z Bliskiego Wschodu na znaczne obszary Europy. W paneuropejskiej wspólnocie oryniaku narzędzia kamienne wytwarzano głównie z półsurowca wiórowego (odłupków o równoległych krawędziach, których długość przekracza przynajmniej dwukrotnie szerokość). Różnego kształtu drapacze i rylce, montowane w oprawach, służyć mogły do obróbki skóry, cięcia, dzielenia tusz zwierzęcych, pracy w kości/rogu i drewnie. Punktem wyjścia infiltracji Górnego Śląska były Morawy, a głównym celem tutejszy krzemień narzutowy. Kierowano się przede wszystkim na Płaskowyż Głubczycki i do Kotliny Raciborskiej (np. Kornice 11, Lubotyń 1 i 11, Racibórz-Studzienna 8 i 12, Pietrowice Wielkie 4b) oraz w okolice Góry św. Anny (Ligota Dolna 1, Wysoka 4 i 57, Zakrzów 40 i 41). Docierano w rejon Bielska-Białej (Bielsko-Biała Czupel, Czechowice-Dziedzice 16, Jaworze Ostry, Bestwina 8)[14]. Znaczna część stanowisk to dawne krótkotrwałe obozy typu pracownianego (np. Lubotyń 1) i mieszkalno-pracownianego (np. Wysoka 57). Inne łączyć należy z praktykami łowieckimi (np. Lubotyń 11)[15].

Od około 28 do 22 tysięcy lat temu (środkowa część górnego paleolitu, końcowy interpleniglacjał zlodowacenia Wisły, MIS 3) przenikały z Moraw i zachodniej Słowacji grupy ludności graweckiego kompleksu kulturowego. Wspólnota grawetienu, o europejskim rodowodzie, powstała w wyniku przystosowania się do życia w środowisku stepotundry, w tym tzw. mamuciego stepu wyjątkowo zasobnego w pożywienie pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Ślady obecności graweckich łowców-zbieraczy, najpewniej ich sezonowych wypraw mających na celu zdobycie żywności i surowca krzemiennego, występują na Płaskowyżu Głubczyckim (np. Śmicz 6 i 18, Cyprzanów 1, Pietraszyn 18), w rejonie Otmuchowa (Wójcice B), Rybnika (np. Rybnik-Gotartowice J, Rybnik-Golejów C), w Niecce Kozielskiej (Ruda Kozielska), Beskidzie Śląskim (Istebna 7, pow. cieszyński). Bogactwem zabytków wyróżniają się pozostałości obozowiska mieszkalnego z pracownią krzemieniarską w Wójcicach (znaleziono także szczątki mamuta) oraz pracowni wstępnej obróbki krzemienia z Cyprzanowa. Przy zastosowaniu zaawansowanej techniki wiórowej wytwarzano przede wszystkim rylce, wiórowce, drapacze, przekłuwacze oraz ostrza tylcowe (o jednej z dłuższych krawędzi zatępionej stromym retuszem) wykorzystywane jako wkładki zbrojące narzędzia wieloelementowe.

Kolejna fala kolonizacji przypadła już na okres po wycofaniu się na północ lądolodu fazy leszczyńskiej (glacjał Wisły, MIS 2). Początkowo (ok. 17‒15 tys. lata temu) Górny Śląsk penetrowały, w ramach krótkich pobytów, grupy ludności kultury epigraweckiej różnych odmian, w tym naddunajskiej (Czechowice-Dziedzice 7, Pogwizdów, pow. cieszyński, Rozumice 3) i śródziemnomorskiej (Bohumín-Záblatí). Wśród pozostałości obozowiska w Sowinie 7, pow. nyski, datowanego na 15,47±0,86 tysięcy lat temu, oprócz rdzeni, półsurowca i narzędzi krzemiennych do obróbki skóry i tuszy zwierzęcej natknięto się na świadectwa użytkowania barwników mineralnych[16].

Nieco później (ok. 14,7‒12,7 tys. lat temu) utworzyło się i rozwijało niewielkie centrum osadnictwa kultury magdaleńskiej. Pozostawało ono w relacjach z ośrodkiem na Morawach. Świadectwa eksploatacji miejscowych zasobów przez grupy magdaleńskich łowców i kamieniarzy znane są z Płaskowyżu Głubczyckiego (np. Cyprzanów 3, Dzierżysław 35, Samborowice 2a, Śmicz B), Równiny Niemodlińskiej (Sowin 7) i Obniżenia Otmuchowskiego (Broniszowice 2). Wytwarzano rdzenie wiórowe oraz wiórowy półsurowiec i narzędzia (np. rdzenie, rylce, tylczaki, półtylczaki, przekłuwacze, drapacze, wiórki tylcowe i trójkąty jako wkładki-zbrojniki do ostrzy wieloelementowych). Obozowiska podomowe, pracowniane i łowieckie z reguły zakładano na wyniesieniach. Nietypowo, w dnie doliny cieku, położone jest stanowisko Dzierżysław 35 (13,5‒13,2 tys. lat temu, 14C 16,7‒16,1 tys. lat termu), będące reliktem wielu epizodów osiedleńczych o charakterze mieszkalno-pracownianym. Oprócz wyrobów krzemiennych zachowały się tam przedmioty z hematytu (zawieszki, paciorki, płytka z nawierconym otworem i rytami wyobrażającymi postaci kobiece). Natknięto się również na ślady obiektu mieszkalnego w typie jurty z dwoma składami brył surowca i rdzeni krzemiennych wewnątrz, jamę z pyłem hematytowym, kośćmi i zębami mamutów na dnie, resztki ognisk i palenisk[17]. Podobnie, pozostałości obozowiska podomowego z pracownią produkującą rdzenie i/lub półsurowiec wiórowy oraz świadectwa użytkowania czerwonego barwnika (hematytu) zastano w Sowinie 7 (13,83±0,9 i 14,71±0,86 tys. lat temu)[18].

Co najmniej w okolice Rogowa Opolskiego, pow. krapkowicki dotarła niewielka grupa ludności kultury hamburskiej (ok. 14C 13 tys. lat temu), reprezentującej najstarsze schyłkowoglacjalne osadnictwo na Niżu Środkowoeuropejskim. Wyrobem typowym dla hamburskich łowców reniferów był krzemienny jednozadziorzec (ostrze z wnęką) do uzbrajania broni drzewcowej.

Obecność lasów w interstadiale Alleröd (14C 11,8‒11 tys. lat temu) przyciągnęła przedstawicieli dwóch odłamów kompleksu z drapaczami tarnowiańskimi i tylczakami łukowatymi: kultury Federmesser (z zachodu) i grupy witowskiej (spoza łuku Karpat)[19]. Napływ ludności Federmesser widoczny jest przede wszystkim w lewobrzeżnej części Górnego Śląska (np. Sowin 9, Kozłówki 36 i Baborów 27[20], pow. głubczycki, Pietrowice Wielkie 8, Kornice), słabiej w części prawobrzeżnej (Karchowice 3, pow. tarnogórski, Jaworze 10, pow. bielski, Tarnowskie Góry-Strzybnica, Żory-Rowień E). Reprezentanci grupy witowskiej penetrowali wschodnią strefę regionu (Łany 16, pow. gliwicki, Jaworze 8a, 13). Niewielkie obozowiska zakładano z reguły koło cieków wodnych, na terasach piaszczysto-żwirowych, nadrzecznych wyniesieniach lub, jak w Jaworzu[21], w obrębie rozlewisk na stożku napływowym. W Jaworzu 13 zachowało się palenisko w obstawie kamiennej, z węgielkami drzewnymi (Picea/Larix) poniżej poziomu płaskich płytek piaskowcowych. Do produkcji narzędzi wykorzystywano miejscowy krzemień narzutowy, a lokalnie także okoliczny radiolaryt gliwicki wydobywany z pobliskich złóż żwirów sośnicowickich[22] (Łany 16) oraz rogowiec mikuszowicki (Jaworze 8a, 10, 13) czerpany ze złóż pierwotnych, eluwialnych i aluwialnych[23]. Stosowano traperskie strategie łowieckie.

W ostatnim chłodnym okresie plejstocenu, młodszym dryasie (12,8‒11,7 tys. lat temu, 14C 10,9‒10,2 tys. lat temu) Górny Śląsk dostał się pod wpływy kultur z liściakami, dla których reprezentatywnym wytworem były ostrza z trzonkiem (liściaki). W czasie wypraw łowieckich i wędrówek mających na celu zaopatrzenie się w surowiec krzemienny penetrowano sezonowo prawie cały Górny Śląsk (słabiej pas południowy). Prowadzono mobilny tryb życia, polowano na renifery. Miejsca zatrzymań łowieckich lub wyspecjalizowane obozowiska z okresu odławiania renifera lokowano na piaszczystych osadach, blisko wód płynących lub jezior, na wzniesieniach, wydmach, terasach. Znaleziska pojedynczych liściaków znaczą miejsca polowań. Obozowiska pracowniane dokumentują z reguły eksploatację pojedynczych lub kilku rdzeni. Zgrupowanie stanowisk pracownianych odnotowano wokół Gliwic i Zabrza (np. Pyskowice-Dzierżno 1, 4). Wykorzystywano w nich m.in. dostępny na miejscu surowiec radiolarytowy. Depozyt wiórów z radiolarytu gliwickiego odkryto w Gliwicach-Sobiszowicach 4.

Środkowa epoka kamienia (mezolit)

Po ostatnim stadiale plejstocenu, wraz z holoceńskimi zmianami klimatycznymi, których początki datowane są na 11,7 tys. lat temu (14C 10,2 tys. lat temu), nastąpiła ekspansja zbiorowisk leśnych i rozpoczęła środkowa epoka kamienia. Efektem dostosowania się do bytowania w środowisku wczesnoholoceńskich lasów liściastych i mieszanych (okresów preborealnego, borealnego i atlantyckiego) były kultury mezolityczne. Koniec środkowej epoki kamienia umownie wyznacza data około 5350‒5300 lat p.n.e., tj. czas przybycia pierwszych neolitycznych osadników, którzy przynieśli ze sobą nowy sposób życia, oparty na gospodarce rolno-hodowlanej[24].

Grupy ludności mezolitycznej opanowały niemal cały Górny Śląsk[25]. Intensywniej penetrowano Płaskowyże Bytomski i Katowicki, Wysoczyzny Przywyżynne, Nieckę Kozielską, Równinę Opolską. Pod osadnictwo wybierano piaszczyste terasy rzek (zwłaszcza Kłodnicy, Małej Panwi, Rudy, Bierawki, Stobrawy), wydmy i wzgórza piaszczysto-żwirowe z mokradłami w sąsiedztwie. W miejscach pozwalających na eksploatację zróżnicowanych ekosystemów zakładano bardziej stabilne obozowiska domowe, jak w Jaworzu 8, pow. bielski[26], Malni 3/14, pow. krapkowicki, Pyskowicach-Dzierżnie 1 i 3, pow. gliwicki, Rozumicach 3, pow. głubczycki. Z wykonywaniem różnorakich zadań poza obozowiskiem macierzystym (zdobywanie pożywienia, poszukiwanie surowców itp.) wiążą się, przeważające liczebnie, niewielkie obozy postojowe. Lepiej przebadane miejsca krótkich zatrzymań znane są m.in. z Zakrzowa 6 i 41, pow. krapkowicki oraz ze stanowiska 2 w Miasteczku Śląskim-Żyglinku (d. Żyglinek 1), pow. tarnogórski, którego wiek przypada na <7840±40 lat temu[27].

Podstawę utrzymania stanowiły łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. W łowiectwie opierano się na traperskich sposobach polowań, stosując jako podstawowe narzędzie łuk ze strzałami w całości drewnianymi lub uzbrajanymi niewielkimi krzemiennymi wkładkami-zbrojnikami, często o geometrycznych kształtach (tylczaki, półtylczaki, trójkąty, półksiężyce, trapezy w młodszym mezolicie). Polowano na jelenie, dziki, sarny, tury, zające, małe zwierzęta futerkowe, ptactwo. Odławiano ryby stosując rogowe i kościane harpuny, haczyki, ościenie oraz sieci. Gromadzono najpewniej owoce dziko rosnących roślin, orzechy, grzyby, ślimaki, małże.

Należy założyć szerokie zastosowanie dostępnych materiałów organicznych (drewno, kora i włókna roślinne, skóra, ścięgna, kości i poroża). W wytwórczości kamieniarskiej opartej na technice łupania bazowano na surowcach lokalnych, jak krzemień narzutowy, rogowiec mikuszowicki (Jaworze), radiolaryt gliwicki (zwłaszcza w rejonie Gliwic i Zabrza). Narzędzia wyrabiano we własnym zakresie z wiórów, odłupków i surowiaków. Mocowane w oprawach, służyły one do przetwarzania surowców roślinnych i zwierzęcych: ćwiartowania, patroszenia, ściągania skóry (wióry i odłupki), rąbania (ciosaki, tj. protosiekiery), przygotowania skóry do wyprawiania (drapacze), obróbki drewna i innych materiałów organicznych (drapacze, skrobacze, wióry, odłupki, rylce), wiercenia i drążenia otworów (przekłuwacze, wiertniki, zbrojniki) itp. Kamień przerabiano na tłuczki, retuszery, podkładki, rozcieracze, kamienie do szlifowania drzewców strzał i inne. Trafiają się wyroby z krzemienia czekoladowego i krzemienia jurajskiego występującego na Płaskowyżu Częstochowskm (Pyskowice-Dzierżno).

Górnośląskie populacje mezolityczne reprezentowały zapewne różne tradycje kulturowe, w tym komornicką (Malnia 3/14, Pyskowice-Dzierżno 1 i 3, Rozumice 3) i postmaglemoskie (Zagwiździe 6, pow. opolski, Zakrzów 6 i 41), wchodzące w skład północnego kręgu kultur mezolitycznych. W inwentarzach niektórych stanowisk w dorzeczu Kłodnicy i Rudy (np. z Zabrza-Biskupic i Gliwic-Sośnicy) czytelne są elementy kultury janisławickiej, w innych (np. z rejonu Zakrzowa) nawiązania do zachodniego (tardenuaskiego) kręgu kultur mezolitycznych. Duża część stanowisk pozostaje nieokreślona pod względem kulturowym. W wypadku Jaworza 8 może chodzić o, przeżywające się poza strefą zwartych lasów, grupy z rodowodem schyłkowopaleolitycznym, które w początkach holocenu uległy tylko częściowej mezolityzacji.

Łowiecko-rybacko-zbierackie społeczności o mezolitycznych tradycjach egzystowały jeszcze w młodszej epoce kamienia.

Młodsza epoka kamienia (neolit i eneolit)

Epoka brązu i wczesna epoka żelaza

Okres lateński, okres rzymski i okres wędrówek ludów

Bibliografia

Przypisy

  1. ↑ E M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Katowice 2012. Tam starsza literatura.
  2. ↑ Archeologia : Górny Śląsk, red. E. Tomczak, Katowice 2013, https://instytutkorfantego.pl/wp-content/uploads/2019/02/Archeologia-Gorny-Slask-ilovepdf-compressed-ilovepdf-compressed.pdf (07.02.2019). Tam starsza literatura.
  3. ↑ J. Svoboda, P. Havlíček, V. Ložek, J. Macoun, R. Musil, A. Přichystal, H. Svobodová, E. Vlček, Paleolit Moravy a Slezska, 3. aktualizované vydání, Brno 2009, s. 104; E M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 21‒25.
  4. ↑ L. Lindner, L. Marks, Origin and age of Pleistocene „mixed gravels” in the northern foreland of the Carpathians, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, vol. 83, 2013, s. 28‒36.
  5. ↑ Szerzej na temat sytuacji kulturowej na Górnym Śląsku w paleolicie środkowym: Archeologia : Górny Śląsk, s. 11‒16 (tam starsza literatura); E. M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 25‒37 (tam starsza literatura); M. Fajer, E. M. Foltyn, E. Foltyn, J. K. Kozłowski, J. M. Waga, Tha human settlement on the periphery of the Lower Saalian’s ice-sheet (Odra Stage, OIS-8) in the Upper Silesian (Poland), w: Geomorphic Processes and Geoarcheology. From Landscape Archaeology to Archaeotourism, International Conference August 20‒24, 2012 Moscow–Smolensk, Russia. Extended Abstracts, s. 81‒84, https://eng.esoil.ru/downloads/en/Geoarchaeology2012_abstracts_A-L.pdf (23.02.2017); E. M. Foltyn, E. Foltyn, Stan badań nad pradziejami i średniowieczem w zachodniej strefie Karpat polskich. Wybrane zagadnienia, w: Stan i potrzeby badań archeologicznych w Karpatach, red. J. Gancarski, Krosno 2017, s. 590‒592.
  6. ↑ Stanowiska Rozumice 3, Racibórz-Studzienna 2, Rybnik-Kamień A: J. K. Kozłowski, Taxonomy of the Early Middle Palaeolithic in Central Europe, „Litikum ‒ Journal of the Lithic Research Roundtable”, vol. 4, 2016, s. 25‒26, https://www.liticum.hu/journal/201604a0016kozlowski.pdf (13.03.2017). Stanowisko Racibórz-Studzienna 2: E. Foltyn, J. K. Kozłowski, J. M. Waga, Geochronology and environment of the pre-Eemian Middle Palaeolithic in Southern Poland, „Studia Archeologiczne”, t. 41, 2010, s. 106.
  7. ↑ A. Sady, The results of analyses of botanical materials from the site of Rozumice 3, commune of Kietrz. Appendix, w: Foltyn E., Kozłowski J. K., Waga J. M., Geochronology…, s. 115.
  8. ↑ E. M. Foltyn, E. Foltyn, Stan badań nad pradziejami i średniowieczem…, s. 595‒596.
  9. ↑ Tamże, s. 595; J. K. Kozłowski, Middle Palaeolithic variability in Central Europe: Mousterian vs Micoquian, „Quaternary International”, vol. 326‒327, 2014, s. 349, 351‒352, 362; E. Foltyn, J. K. Kozłowski, J. M. Waga, Geochronology and environment…, s. 104.
  10. ↑ A. Wiśniewski, K. Serwatka, J. Badura, Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 57, 2015, s. 7‒30; A. Wiśniewski, T. Lauer, M. Chłoń, K. Pyżewicz, M. Weiss, J. Badura, T. Kalicki, K. Zarzecka-Szubińska, Looking for provisioning places of shaped tools of the late Neanderthals: A study of a Micoquian open-air site, Pietraszyn 49a (southwestern Poland), „Comptes Rendus Palevol”, vol. 18, 2019, s. 367‒389.
  11. ↑ Szerzej o sytuacji kulturowej na Górnym Śląsku w całym paleolicie górnym: Archeologia : Górny Śląsk, s. 16‒27; E. M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 37‒53. Tam starsza literatura. Nowsze publikacje na temat kultur górnopaleolitycznych na Górnym Śląsku por. niżej: Literatura (rozdział 1).
  12. ↑ M. Fajer, E. Foltyn, J. M. Waga, Different Models of Settlement of the Upper Paleolithic Cultures in the Northern Foreland of the Moravian Gate (Central Europe), „Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, vol. 44 (1), 2016, s. 53‒58, 61.
  13. ↑ D. Bobak, M. Połtowicz-Bobak, Stanowisko Lubotyń 11 – obozowisko szeleckie na Płaskowyżu Głubczyckim, „Opolski Informator Konserwatorski”, Opole 2013, s. 131‒138; D. Bobak, M. Połtowicz-Bobak, Z. Jary, J. Raczyk, P. Moska, Chronologia osadnictwa szeleckiego na stanowisku Lubotyń 11, pow. głubczycki, w świetle bayesowskiego modelowania datowań, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, t. XXXVII, 2016, s. 11–22.
  14. ↑ E. M. Foltyn, E. Foltyn, Na pogórzu i w górach. Z problematyki badań nad epoką kamienia w zachodniej strefie polskich Karpat, w: Epoka kamienia w Karpatach, red. J. Gancarski, Krosno 2020, s. 138‒141.
  15. ↑ M. Fajer, E. Foltyn, J. M. Waga, Different Models…, s. 55, 58‒59, 61.
  16. ↑ A. Wiśniewski, M. Furmanek, M. Chłoń, M. Kasprzak, W poszukiwaniu danych. Badania stanowisk łowców i zbieraczy późnego paleolitu i mezolitu w rejonie Sowina, pow. nyski, „Opolski Informator Konserwatorski”, Opole 2017, s. 79‒83.
  17. ↑ M. Połtowicz-Bobak, Wschodnia prowincja magdalenienu, Rzeszów 2013, s. 229‒230, 293, 337.
  18. ↑ A. Wiśniewski, M. Furmanek, M. Chłoń, M. Kasprzak, W poszukiwaniu danych…
  19. ↑ Szerzej o sytuacji kulturowej na Górnym Śląsku w paleolicie schyłkowym: Archeologia : Górny Śląsk, s. 27‒29; E. M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 53‒57. Tam starsza literatura. Nowsze publikacje o kulturach schyłkowopaleolitycznych na Górnym Śląsku por. niżej: Literatura (rozdział 1).
  20. ↑ D. Bobak, M. Połtowicz-Bobak, A new Federmesser culture site in the Głubczyce Plateau on the background of the settlement of the arched backed komplex in Southern Poland, Moravia and Bohemia, in: Ecce Homo in memorian Jan Fridrich, ed. I. Fridrichová-Sýkorová, Praha 2010, s. 22‒25.
  21. ↑ B. Chorąży, B. Chorąży, E. M. Foltyn, E. Foltyn, Jaworze w świetle badań archeologicznych, Jaworze 2022, s. 58‒86.
  22. ↑ E. M. Foltyn, E. Foltyn, Stan badań nad pradziejami…, s. 589‒590.
  23. ↑ E. Foltyn, L. Jochemczyk, Mikuszowice chert. A local raw material in western Polish Carpathians. Geology, charakteristics, usage, „Přehled výzkumů”, t. 54 (1), 2013, s. 9‒25.
  24. ↑ Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku. Dialog interdyscyplinarny, red. M. Furmanek, Wrocław 2019, s. 56.
  25. ↑ O sytuacji kulturowej na Górnym Śląsku w mezolicie: Archeologia : Górny Śląsk, s. 33‒45; E. M. Foltyn, E. Foltyn, Ziemie Górnego Śląska…, s. 59‒62. Tam starsza literatura. Nowsze publikacje o mezolicie na Górnym Śląsku por. niżej: Literatura (rozdział 2).
  26. ↑ B. Chorąży, B. Chorąży, E. M. Foltyn, E. Foltyn, Jaworze…, s. 86‒98.
  27. ↑ E. Foltyn, L. Jochemczyk, Badania na stanowisku 1 w Żyglinku, województwo śląskie, w: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2013‒2015, red. G. Glanc-Zagaja, Katowice 2016, s. 13‒23; E. Foltyn, J. M. Waga, M. Fajer, T. Magiera, A. Michczyński, L. Chróst, Starsze fazy osadnictwa na wielokulturowym, wydmowym stanowisku Miasteczko Śląskie 2, na tle uwarunkowań środowiska i kierunków rozwoju lokalnej gospodarki (Obniżenie Małej Panwi), „Acta Geographica Lodziensia”, nr 107, 2018, s. 137‒153.
Źródło: „http://ibrbs.pl/index.php?title=Pradzieje_(ziem)_Górnego_Śląska&oldid=11287”