Dorzecze Wisły

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

Rys. 1. Dorzecze Wisły w granicach województwa śląskiego: 1 – dział wodny europejski, 2 – dział wodny I rzędu, 3 – dział wodny II rzędu, 4 – cieki powierzchniowe, 5 – zbiorniki wodne, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – obszar województwa śląskiego położony w dorzeczu Wisły.

TOM: 2 (2015)

Wody powierzchniowe

Wisła oraz jej dopływy na obszarze województwa śląskiego odwadniają tereny o powierzchni około 5459,9 km² (44,3% powierzchni województwa). W dorzeczu Wisły znajduje się wschodnia cześć województwa śląskiego (rys. 1). Na terenie województwa śląskiego znajdują się źródła Wisły, a w całości można tereny województwa uznawać za obszar źródłowy wielu cieków zasilających tą rzekę (np. Biała, Soła, Pszczynka, Przemsza, Pilica). Wisła na obszarze województwa otrzymuje głównie dopływy z lewej strony, prawobrzeżne są mniej liczne. Na odcinku od źródeł do zbiornika w Goczałkowicach z ważniejszych dopływów należy wymienić jedynie Brennicę oraz Knajkę. Poniżej Goczałkowic do Wisły uchodzą prawostronne dopływy Iłownica z Wapienicą oraz Biała, a poza granicami województwa Soła z Koszarawą i Żylicą, która odwadnia południową część województwa śląskiego. Głównymi lewymi dopływami Wisły na tym odcinku są: Pszczynka z Korzeńcem, Gostynka z Mleczną oraz Przemsza powstająca z połączenia Białej i Czarnej Przemszy, do której uchodzi m.in. Brynica z Rawą. Z kolei północno-wschodnia część województwa odwadniana jest przez Pilicę, która zasila Wisłę poza granicami województwa.

Fot. 1. Nad Zbiornikiem Goczałkowickim (fot. M. Rzętała).

Wisła po zbiornik Goczałkowice

Źródła Wisły znajdują się na zachodnich stokach Baraniej Góry. Potoki źródłowe Czarna Wisełka i Biała Wisełka biorą początek z wypływów znajdujących się odpowiednio na wysokościach 1106 m n.p.m. i 1080 m n.p.m. Czarna Wisełka jest nieco dłuższa od Białej Wisełki i dlatego też zwyczajowo ona uznawana jest za główny ciek. Wisła kilometrowana jest w górę i w dół biegu od miejsca, w którym uchodzi do niej Przemsza. W takim ujęciu Wisła wraz z Czarną Wisełką jest kilometrowana do 106,2 km, natomiast w przypadku Białej Wisełki jest to 103,3 km. Wisła powstaje z połączenia wspomnianych potoków źródłowych w 97,1 km na wysokości około 500 m n.p.m. Cieki źródłowe Wisły płyną ze wschodu na zachód, natomiast od ich połączenia koryto zmienia kierunek na północny aż do ujścia do Zbiornika Goczałkowickiego. Na tym odcinku Wisła otrzymuje głównie niewielkie dopływy, takie jak: Malinka, Gościejów, Dobka, Jaszowiec (prawobrzeżne) oraz Kopydło, Dziechcinka, Jawornik, Gahura, Poniwiec (lewobrzeżne). Z nieco dłuższych cieków, które zasilają na tym odcinku Wisłę wymienić należy prawobrzeżną Brennicę o długości 16,8 km i powierzchni zlewni wynoszącej blisko 90 km². Rzeka bierze początek ze źródeł zlokalizowanych na północnych stokach Baraniej Góry na wysokości około 700 m n.p.m. Do Wisły uchodzi ona w 73,9 km biegu rzeki na wysokości około 500 m n.p.m. Sieć rzeczna w zlewni Brennicy jest dobrze rozwinięta, a jej najdłuższym dopływem jest Leśnica. Poza tym Brennica posiada wiele krótkich dopływów w postaci potoków górskich. Do tych najdłuższych zalicza się potoki: Węgierski, Chrobaczy, Hołcyna, Snowaniec i Krzywaniec. Średnie roczne przepływy rzeki na wodowskazie zlokalizowanym w Górkach Wielkich wynoszą blisko 2 m³/s. Kolejnym nieco większym dopływem Wisły jest lewobrzeżna Bładnica z Radoniem o długości ponad 12 km i powierzchni zlewni nieco powyżej 42 km². Około 2,5 km przed Zbiornikiem Goczałkowickim także z lewej strony do Wisły uchodzi Knajka o długości ponad 18 km i powierzchni zlewni blisko 70 km². W tej części dorzecza Wisły znajduje się także Bajerka uchodząca bezpośrednio do Zbiornika Goczałkowickiego, pośrednio zasilając Wisłę.

Zbiornik Goczałkowice to największe jezioro antropogeniczne w województwie śląskim (fot. 1). Został on wybudowany w latach 50. XX wieku w dolinie Wisły na obszarze Kotliny Oświęcimskiej. Przy maksymalnym poziomie piętrzenia, zbiornik posiada powierzchnię 32 km² i gromadzi 167 hm³ wody. Zasoby wodne Wisły na obszarze województwa śląskiego utożsamiane ze średnimi rocznymi przepływami zwiększają się wraz z biegiem rzeki. Najmniejsze są w odcinku źródłowym, gdzie na posterunku wodowskazowym zlokalizowanym w Wiśle wskaźnik ten wynosi 1,37 m³/s, w Ustroniu jest to 2,66 m³/s, a w Skoczowie 6,26 m³/s. Poniżej zbiornika Goczałkowice średnie roczne przepływy Wisły w Goczałkowicach wynoszą 7,98 m³/s, a w Jawiszowicach 12,2 m³/s. Tuż przed opuszczeniem obszaru województwa śląskiego przepływy Wisły w Nowym Bieruniu kształtują się na poziomie 20,8 m³/s.

Iłownica

Fot. 2. Iłownica – prawostronny dopływ Wisły (fot. R. Machowski).

Poniżej zbiornika Goczałkowickiego w 38,5 km biegu rzeki do Wisły uchodzi z prawej strony Iłownica (fot. 2) o powierzchni zlewni wynoszącej 201,1 km². Źródła tej rzeki znajdują się na wysokości około 395 m n.p.m., a jej długość wynosi około 26,5 km. Początkowo na odcinku o długości nieco ponad 3 km Iłownica płynie ze wschodu na zachód. W okolicy Skoczowa istotnie zmienia swój bieg na północno-wschodni, który utrzymuje aż do Czechowic-Dziedzic, gdzie na 1,5 km przed ujściem do Wisły skręca na północ. Sieć rzeczna w zlewni Iłownicy jest asymetryczna – zdecydowanie większa jest prawobrzeżna część. Rzeka posiada wiele dopływów, z których największe to Jasienica i Wapienica (ze zbiornikiem Wapienica). Rzeki te wypływają na północnych stokach Beskidu Śląskiego na wysokości około 700-800 m n.p.m. kierując się generalnie na północ. Średnie roczne przepływy Iłownicy w Czechowicach-Dziedzicach kształtują się na poziomie nieco przekraczającym 3 m³/s, natomiast w Wapienicy na posterunku wodowskazowym zlokalizowanym w Podkępie wskaźnik ten osiąga prawie 1 m³/s.

Fot. 3. Biała u ujścia do Wisły (fot. R. Machowski).

Biała

Kolejnym większym dopływem Wisły w tej części województwa śląskiego jest rzeka Biała (fot. 3) o powierzchni zlewni wynoszącej 139,1 km² i długości 28,6 km . Bierze ona początek ze źródła zlokalizowanego na wysokości około 1000 m n.p.m., na północno-wschodnich stokach Beskidu Śląskiego, w okolicy Szczyrku. W źródłowym odcinku o długości około 3 km rzeka płynie z zachodu na wschód. W Wilkowicach położonych na południe od Bielska-Białej rzeka przyjmuje kierunek północny, który generalnie utrzymuje aż do ujścia do Wisły. W strefie ujściowej przebieg koryta Białej został sztucznie zmieniony i współcześnie uchodzi ona do Wisły około 800 m poniżej jej dawnego ujścia. Biała na całej długości przejmuje wody wielu dopływów. Największe z nich to: Mesznianka, Białka, Olszówka, Straconka, Kamieniczanka, Niwka, Potok Starobielski, Krzywa oraz Kromparek.

Średnie roczne przepływy Białej na posterunku wodowskazowym zlokalizowanym w Czechowicach–Bestwinie kształtują się na poziomie 3,27 m³/s.

Stan jakościowy wód powierzchniowych w beskidzkiej części województwa śląskiego generalnie jest konsekwencją małej, bądź umiarkowanej antropopresji. Parametry fizyko-chemiczne wód są odzwierciedleniem przekształceń wynikających z obecności rolnictwa skupionego głównie w obrębie dolin rzecznych, a także terenów zurbanizowanych większych ośrodków miejskich takich jak Żywiec i Bielsko-Biała. Podobne parametry fizyko-chemiczne posiadają wody innych beskidzkich dopływów Wisły np. Brennicy na całej długości, Iłownicy do Czechowic-Dziedzic, Soły zasadniczo na całym odcinku w zasięgu województwa śląskiego.

Pszczynka

Podążając z biegiem Wisły, po około 25 km dalej od ujścia Białej, do rzeki uchodzi lewobrzeżny dopływ – Pszczynka. Jej źródła znajdują się na północ od Jastrzębia Zdroju. Długość rzeki wynosi 45,8 km, a odwadniany przez nią obszar zajmuje 368,3 km².

Rzeka ma generalnie przebieg równoleżnikowy z niewielkim odchyleniem ku północnemu-wschodowi. Płynie z zachodu na wschód i do Wisły uchodzi nieco poniżej na południe od miejscowości Jedlina. Sieć rzeczna w zlewni Pszczynki jest asymetryczna. Dopływy uchodzące z prawej strony są znacznie krótsze od lewobrzeżnych, dlatego też lewostronna część zlewni jest dużo większa. Z tego obszaru do Pszczynki uchodzą m.in.: Kanał Branicki, Dokawa i najdłuższy dopływ Korzenica. Dawniej Korzenica uchodziła bezpośrednio do Wisły koło Jedlina jako jej samodzielny dopływ. Jednak w związku z przeprowadzonymi pracami hydrotechnicznymi współcześnie Korzenica zasila Pszczynkę. Ważniejsze prawobrzeżne dopływy Pszczynki znajdują się powyżej zbiornika Łąka i są to: Pawłówka, Kanar i Stenclówka. W 1986 roku na Pszczynce wybudowano zaporowy zbiornik Łąka, którego powierzchnia maksymalna wynosi 3,5 km², a pojemność 11,2 hm³.

Średnie roczne przepływy Pszczynki w Pszczynie wynoszą 1,47 m³/s. Zasoby wodne znajdujące się w zlewni Pszczynki kształtowane są przez zróżnicowane oddziaływania antropogeniczne. Zasadniczo w zlewni tej dominują użytki rolnicze, jednak źródłowy odcinek otrzymuje zanieczyszczenia pochodzące z uprzemysłowionych i zurbanizowanych terenów Jastrzębia-Zdroju oraz Żor. Dlatego też na całej długości rzeka prowadzi wody zanieczyszczone ponadnormatywnie wieloma substancjami.

Fot. 4. Czarna Przemsza w Będzinie (fot. M. Rzętała).

Gostynia

Lewobrzeżnym dopływem Wisły jest także Gostynia, która uchodzi do niej w 6,4 km biegu rzeki. Gostynia od źródeł, które zlokalizowane są na południe od Orzesza, do zbiornika Paprocany, nosi nazwę Gostyńka. Całkowita długość rzeki wynosi 32,1 km, a jej zlewnia obejmuje obszar o powierzchni 349,0 km².

Rzeka płynie z północnego-zachodu na południowy-wschód. W źródłowym odcinku po zbiornik Paprocany do Gostyńki uchodzi kilka niewielkich dopływów, które mają charakter rowów melioracyjnych (np. Brada, Zgoński Potok, Rów, Potok, Rów W1, Potok Żwakowski). Poniżej wspomnianego zbiornika do Gostyni uchodzą jej najdłuższe dopływy – Potok Tyski i Mleczna. Ten pierwszy wypływa ze źródła zlokalizowanego w Mikołowie, a następnie przepływa przez zurbanizowany obszar Tychów i tuż przed Bieruniem uchodzi do Gostyni. Mleczna wypływa ze źródeł zlokalizowanych w Piotrowicach jednej z południowych dzielnic Katowic. Całkowita długość rzeki wynosi 22,3 km .

Średnie roczne przepływy Gostyni na posterunku zlokalizowanym w Bojszowach kształtują się na poziomie wynoszącym około 3,5 m³/s, a w mlecznej w Bieruniu Starym wynoszą 1,38 m³/s.

Wody powierzchniowe znajdujące się w zlewni Gostynki pod względem fizykochemicznym odznaczają się złym stanem jakościowym. Źródłowy odcinek rzeki zasilany jest zrzutem ścieków pochodzących z miejsko-przemysłowych obszarów Orzesza, Łazisk Górnych, Mikołowa, Tychów i Katowic. Możliwości samooczyszczania rzeki nie są wystarczające, aby w jej dolnym biegu parametry jakościowe uległy poprawie.

Fot. 5. Brynica na pograniczu Katowic i Sosnowca (fot. M. Rzętała).

Fot. 6. Biała Przemsza poniżej Pustyni Błędowskiej (fot. M. Rzętała).

Przemsza

Środkowo-wschodnia część województwa śląskiego (od okolic Zawiercia i Miasteczka Śląskiego na północy po Chorzów na zachodzie i Bieruń na południu) odwadniana jest do Wisły za pośrednictwem Przemszy i jej licznych dopływów. Rzeka Przemsza drenuje obszar o sumarycznej powierzchni 2125,5 km². Powstaje ona z połączenia wód Czarnej Przemszy i Białej Przemszy w 23,8 km jej biegu.

Za ciek źródłowy Przemszy uważa się Czarną Przemszę (fot. 4) o powierzchni zlewni 1045,5 km². Długość rzeki wynosi 87,6 km, a wypływa ona ze źródeł umiejscowionych na zboczu doliny rozcinającej kuestę w Bzowie, na wysokości 437 m n.p.m. Rzeka początkowo płynie ze wschodu na zachód, a w okolicach Siewierza skręca na południe i kierunek ten utrzymuje do samego końca. Czarna Przemsza przepływa przez kilka dużych ośrodków miejskich: Siewierz, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Mysłowice. Z uwagi na liczne dopływy uchodzące do rzeki ilość płynącej nią wody wzrasta wraz z jej biegiem. Średnie roczne przepływy Czarnej Przemszy na poszczególnych posterunkach wodowskazowych wynoszą od około 1 m³/s w okolicach Siewierza do kilku m³/s przed połączeniem z Białą Przemszą. Głównym dopływem Czarnej Przemszy jest rzeka Brynica (fot. 5) o długości 54,9 km, która odwadnia obszar o powierzchni 482,7 km². Rzeka wypływa na wysokości 340 m n.p.m. u podnóża triasowych wzgórz zlokalizowanych w miejscowości Huta Szklana. Największymi dopływami Brynicy powyżej zbiornika Kozłowa Góra i w jego sąsiedztwie są: Trzonia, Czeczówka i Potok Ożarowicki oraz Potok spod Nakła i Rów Świerklaniecki. Z większych dopływów Brynicy w jej dolnym biegu należy wymienić: Szarlejkę, Jaworznik, Rów Michałkowicki oraz Rawę. Poza wspomnianą Brynicą większymi dopływami Czarnej Przemszy są: Mitręga, Trzebyczka, Pagor, Pogoria i Bolina. W dorzeczu Czarnej Przemszy znajduje się kilka ważnych dla społeczeństwa i gospodarki zbiorników wodnych. Poniżej Siewierza w miejscowości Przeczyce w 53,6 km biegu rzeki znajduje się zapora czołowa zbiornika Przeczyce o powierzchni maksymalnej 5,1 km² i pojemności 20,7 hm³, który utworzony został na tej rzece w 1964 roku. W dolnej części dorzecza Czarnej Przemszy utworzony został w 2005 roku zbiornik Kuźnica Warężyńska zwyczajowo nazywany Pogorią IV (51 hm³), a w zlewni Pogorii występują kolejne jeziora poeksploatacyjne: Pogoria III (208 ha, 12 hm³), Pogoria I (75 ha), Pogoria II (26 ha) oraz zbiornik Łosień o typowo przemysłowym znaczeniu. W środkowym biegu Brynicy utworzono zaporowy zbiornik Kozłowa Góra o powierzchni maksymalnej 5,9 km² i odpowiadającej jej pojemności 15,3 hm³. W dolnej części dorzecza Przemszy znajduje się zbiornik Dziećkowice o powierzchni 7,3 km² i pojemności 52,8 hm³, który bazuje na zasobach wodnych beskidzkich dopływów Wisły.

W okolicach Wolbromia bierze swój początek Biała Przemsza (fot. 6), która wypływa ze źródeł położonych na wysokości około 376 m n.p.m. Do połączenia z Czarną Przemszą pokonuje odcinek o długości 63,9 km. Rzeka wraz z siecią swoich dopływów zbiera wody z powierzchni zlewni, która wynosi 876,6 km². Biała Przemsza generalnie płynie z północnego-wschodu na południowy-zachód, przy czym na swej drodze kilkakrotnie zmienia kierunek na typowo równoleżnikowy bądź południkowy. Rzeka posiada wiele dopływów, te nieco mniejsze to np.: Sucha, Tarnówka i Dębieśnica (Dębesznica). Nieco dłuższe dopływy Białej Przemszy to prawobrzeżne: Centuria, Strumień Błędowski i Bobrek oraz lewobrzeżne, takie jak: Biała, Sztoła i Kozi Bród. Średnie roczne przepływy Białej Przemszy wynoszą od dziesiątych części m³/s w źródłowej części cieku do około 3 m³/s w środkowym biegu rzeki i jeszcze większych przepływach (dwu-, a nawet trzykrotnie) przy połączeniu z Czarną Przemszą.

Na odcinku od połączenia Czarnej i Białej Przemszy do ujścia do Wisły, rzeka przejmuje wody kilku niewielkich dopływów. Najczęściej są to krótkie cieki o charakterze rowów melioracyjnych lub niewielkich kanałów, a tylko nieliczne mają naturalny charakter. Uchodzą one do Przemszy zarówno z prawej, jak i lewej strony. Podążając z biegiem rzeki są to: Przyrwa, Wąwolnica, Rów Kosztowski, Byczynka, Kanał Matylda, Mała Struga, Imielinka oraz Rów Rotera. Średnie roczne przepływy w dolnym biegu Przemszy wynoszą od kilkunastu do nieco ponad 20 m³/s.

Stan jakościowy wód w zlewni Przemszy pozostaje pod wpływem przekształceń powodowanych przez rolnictwo – głównie w górnych częściach zlewni dopływów, oraz przemysł i urbanizację – środkowa i dolna cześć dorzecza Przemszy. Wyrazem dużego zróżnicowania jakościowego wód powierzchniowych jest zatem występowanie warunków hydrochemicznych od określanych mianem quasi-naturalnych z wodami umownie czystymi, po silnie zanieczyszczone wody nie odpowiadające standardom jakościowym wód powierzchniowych. Najczystsze wody występują w źródłowych odcinkach Czarnej i Białej Przemszy, niektórych źródłowych częściach zlewni ich dopływów (np. Brynicy, Trzebyczki) lub całe zlewnie dopływów (np. Centurii). Istotną rolę w rozcieńczaniu stwierdzonych lub potencjalnych zanieczyszczeń cieków prowadzących umownie wody czyste, pełni krasowe zasilanie rzek i potoków lub drenaż niezanieczyszczonych wód podziemnych występujących w utworach polodowcowych. Stale duże ilości zanieczyszczeń obecne są w ciekach odwadniających tereny produkcji przemysłowej (np. Bobrek z Rakówką), obszary zurbanizowane (np. Pogoria w dolnym biegu) lub tereny miejsko-przemysłowe (np. Brynica w dolnym biegu, Rawa, Przemsza). Podobne konsekwencje przynosi okresowo wysoka zawartość substancji biogennych w wodach górnego odcinka Brynicy i jej dopływów, skutkująca eutrofizacją wód stojących zbiornika Kozłowa Góra.

Soła

Fot. 7. Soła poniżej zapory Zbiornika Żywieckiego (fot. M. Rzętała).

Fot. 8. Soła poniżej zapory zbiornika Międzybrodzkiego (fot. M. Rzętała)

Południowa część województwa śląskiego odwadniana jest do Soły, która uchodzi do Wisły poza jego granicami. Soła jest prawobrzeżnym dopływem Wisły. Źródła Soły znajdują się u podnóża Skalanki na wysokości 720 m n.p.m. Rzeka posiada dwa potoki źródłowe: Słanica i Czerna. Za ciek główny uważa się Słanicą nazywaną również Solą, Solańską Wodą lub Solanką. Rzeka płynie z południa na północ, a jej całkowita długość wynosi 88,9 km, jednak na obszarze województwa śląskiego rzeka pokonuje odcinek o długości 64,9 km, od źródeł po okolice Kęt, gdzie wpływa na teren województwa małopolskiego. Do Wisły Soła uchodzi w okolicy Oświęcimia, nieco ponad 1,5 km poniżej ujścia Przemszy.

Sieć rzeczna w zlewni Soły jest dobrze rozwinięta. W górnym biegu o długości 41,5 km po cofkę zbiornika w Tresnej Soła posiada wiele dopływów o charakterze potoków górskich. Większość z nich jest stosunkowo krótka, ale kilka z nich ma po kilkanaście km długości. Do ważniejszych dopływów Soły w tej części zlewni zalicza się: Rycerka (12,4 km długości) z Potokiem Rycerskim, Woda Ujsolska (13,2 km długości) z Cichą i Bystrą (Złatną), Bystra (10,1 km długości) z Janoszką, Żabniczanka (12,2 km długości). Na obszarze Kotliny Żywieckiej, która jest swego rodzaju węzłem łączą się wody Soły z Juszczynką, Leśnianką (14,6 km długości) oraz Koszarawą, która jest najdłuższym dopływem Soły. Koszarawa wypływa ze źródeł zlokalizowanych w Beskidzie Makowskim na wysokości około 1000 m n.p.m. Rzeka przepływa odcinek o długości 30,4 km i do Soły uchodzi w 50,5 km jej biegu. Koszarawa przejmuje wody wielu potoków górskich, z których najdłuższe to: Bystra, Przybyłka, Przyborowiec, Krzyżówka, Pewelica, Sopotnia i Przyłękówka.

W Żywcu Soła uchodzi do Zbiornika Tresna (zbiornik Żywiecki) w Kotlinie Żywieckiej, którego zapora została usytuowana w 41,9 km biegu Soły. Powierzchnia Zbiornika Żywieckiego przy maksymalnym poziomie piętrzenia wynosi 9,6 km², a jego pojemność całkowita to 96,1 hm³. Za pośrednictwem Zbiornika Żywieckiego, Soła zasilana jest wodami kolejnych dosyć dużych dopływów. Z lewej strony do zbiornika uchodzi Żylica o długości 22 km, która wypływa ze źródeł umiejscowionych u podnóża Malinowskiej Skały na wysokości 1150 m n.p.m. Z prawej strony do zbiornika uchodzi Łękawka o długości 17,4 km z jej dopływem Kocierzanką (14,8 km długości). Poniżej zapory w Treśnie Soła pokonuje przełomowy odcinek przez Beskid Mały (fot. 7), a następnie opuszcza województwo śląskie w pobliżu Kęt. Na tym obszarze znajdują się dwa kolejne sztuczne zbiorniki wodne. Pierwsza zapora została umiejscowiona w Porąbce w 34,6 km biegu rzeki tworząc zbiornik Międzybrodzki o powierzchni 3,3 km² oraz pojemności 27,2 hm³ (fot. 8). W 31,0 km biegu rzeki znajduje się zapora w Czańcu, która piętrzy wody Soły w postaci zbiornika Czaniec o powierzchni maksymalnej 0,5 km² i pojemności 1,3 hm³ (fot. 9). Na tym odcinku bezpośrednio do rzeki lub za pośrednictwem zbiorników wodnych do Soły uchodzą niewielkie potoki takie jak: Roztoka, Isepnica, Ponikiew, Żarnówka Duża i Mała, Mała Puszcza i Puszcza Wielka oraz Domaczka.

Średnie roczne przepływy na wybranych dopływach Soły przedstawiają się w następujący sposób: Koszarawa – 4,29 m³/s w Pewni Małej, Żylica – 1,31 m³/s w Łodygowicach, Bystra – 1,03 m³/s w Kamesznicy oraz Żabniczanka – 0,67 m³/s w Żabnicy. Przepływy na Sole są znacznie większe, poczynając od jej źródeł średnie roczne przepływy wynoszą w Rajczy 5,01 m³/s, a w Żywcu 15,4 m³/s. Sama rzeka ma kluczowe znaczenie dla zaopatrzenia w wodę środkowej części województwa śląskiego. Na jej zasobach wodnych bazuje wiele ujęć różnych podmiotów. Pobór wody ze zbiornika Czaniec jako ostatniego zbiornika kaskady Soły wymaga uwzględnienia przepływu wymaganego w cieku poniżej zbiornika, z czym związane jest funkcjonowanie również innych obiektów gospodarki wodnej wzdłuż rzeki. Z powodu istniejących przerzutów wody, dużego obciążenia przepływu rzek poborem z istniejących ujęć powierzchniowych i infiltracyjnych, dolna część zlewni Soły, charakteryzuje się wyjątkowym skomplikowaniem stosunków wodnych.

Fot. 9. Zbiornik Czaniec – źródło zaopatrzenia w wodę (fot. M. Rzętała).

Pilica

Północno-wschodnia część województwa śląskiego leży w dorzeczu Wisły i odwadniana jest do tej rzeki za pośrednictwem źródłowego odcinka Pilicy oraz jej dopływów. Całkowita długość tej rzeki wynosi 319 km, jednak na opisywanym obszarze płynie ona jedynie przez około 56 km. Źródła Pilicy znajdują się na terenie miasta o tej samej nazwie, a położone są na wysokości 348 m n.p.m. Początkowo na odcinku około 16 km rzeka płynie z zachodu na wschód. W okolicy miejscowości Żarnowiec zmienia kierunek na północny. Po przepłynięciu około 9 km rzeka opuszcza opisywany teren w okolicy miejscowości Dąbrowica i wkracza na obszar woj. świętokrzyskiego. Poza województwem śląskim, Pilica płynie na odcinku około 5 km i ponownie na opisywanym terenie pojawia się na południe od Szczekocin. W miejscu tym niewielkiemu odchyleniu ulega także jej bieg, a rzeka zmienia kierunek na północno-zachodni. Po dopłynięciu do miasta Koniecpol jej kierunek zmienia się na północno-wschodni, który utrzymuje do granic województwa śląskiego w okolicy miejscowości Wólka i Silpia Duża.

Pilica na obszarze województwa śląskiego otrzymuje przede wszystkim dopływy lewobrzeżne, odwadniające opisywany teren, a prawobrzeżne są mniej liczne. Podążając z biegiem rzeki do Pilicy uchodzą nieco krótsze dopływy takiej jak: Udarka, Uniejówka, Goleniówka, Białka, Kalenica i Załężówka. Największym dopływem Pilicy na obszarze woj. śląskiego jest Krztynia o długości 24,8 km, która z kolei zasilana jest wodami Białki i Żebrówki o długości 22,9 km.

Średnie roczne przepływy Pilicy w Szczekocinach kształtują się na poziomie blisko 2,5 m³/s. Jakość wód Pilicy kształtowana jest w głównej mierze przez antropopresję rolniczą. To właśnie ta forma użytkowania terenu dominuje w zlewni tej rzeki. Z tego też względu w ciągu roku obserwuje się duże zróżnicowanie jakościowe wód powierzchniowych. Wynika to bezpośrednio z przebiegu procesów wegetacyjnych a właściwie zabiegów agrotechnicznych stosowanych na gruntach rolnych. Dlatego też Pilicą mogą płynąć wody od umownie czystych, po silnie zanieczyszczone wody, które nie odpowiadają standardom jakościowym stawianym wodom powierzchniowym.

Wody podziemne

Na obszarze dorzecza Wisły w granicach województwa śląskiego, wody podziemne występują w głównie w utworach: czwartorzędu, trzeciorzędu, kredy, jury, triasu, karbonu i dewonu. Są to wody o zróżnicowanych zasobach i parametrach hydrogeologicznych, przy czym największe przekształcenia ilościowo-jakościowe wód podziemnych, występują na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego oraz tzw. triasu śląsko-krakowskiego. Obszary charakteryzujące się największymi zasobami wodnymi oraz najlepszymi parametrami hydrogeologicznymi są traktowane w sposób szczególny poprzez wydzielenie tzw. głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). W oparciu o kryteria podziału określone przez Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych, na obszarze województwa śląskiego w zasięgu dorzecza Wisły wydzielono w całości lub tylko w części dwanaście GZWP.

Wody podziemne w osadach czwartorzędu, swym występowaniem nawiązują do kopalnego systemu dolin rzecznych, a są to GZWP: Zbiornik Pszczyna-Żory (346), Dolina rzeki górna Wisła (347), Dolina rzeki Soła (446), Dolina rzeki Biała (448), Zbiornik Biskupi Bór (453) oraz Zbiornik Dąbrowa Górnicza (455). W beskidzkiej części dorzecza Wisły wydzielono trzy GZWP utożsamiane z utworami fliszu karpackiego. Na tym obszarze znajduje się: Zbiornik warstw Magura (Babia Góra) (445), Zbiornik warstw Godula (Beskid Śląski) (348) oraz Zbiornik warstw Godula (Beskid Mały) (447). Budowa geologiczna tych terenów jest dosyć skomplikowana, a w profilu stratygraficznym wydzielić można osady neogeńskie, paleogeńskie oraz kredowe. Dosyć liczne są także triasowe GZWP, które zlokalizowane są w środkowej części województwa śląskiego. W całości na opisywanym obszarze znajduje się Zbiornik Bytom (329), natomiast jedynie w części na terenie województwa śląskiego znajduje się Zbiornik Chrzanów (452) oraz Zbiornik Olkusz-Zawiercie (454).

Wody podziemne występujące w wymienionych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych charakteryzują się zarówno prostym dwujonowym typem hydrochemicznym, jak również bardziej skomplikowanym (dominują wody typu HCO₃-SO₄-Ca-Mg, HCO₃-SO₄-Ca, HCO₃-Ca-Mg i HCO₃-Ca). Zróżnicowany jest również stan jakościowy wód podziemnych. Przeważają wody zadowalającej jakości (III klasa), które stanowią ponad połowę wszystkich przypadków. Na porównywalnym poziomie wynoszącym około 30% wszystkich przypadków notowane są zarówno wody dobrej jakości (II klasa), jak również wody niezadowalającej jakości (IV klasa). Sporadycznie notuje się wody złej jakości (V klasa).

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A. T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz M-34-52-B Szczekociny, Warszawa 2000.
2. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz M-34-63-C Oświęcim, Warszawa 2001.
3. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusze: M-34-74-B Pszczyna, M-34-74-D Skoczów, M-34-74-D Skoczów, M-34-75-A Czechowice-Dziedzice, M-34-75-C Bielsko-Biała, M-34-86-B Wisła, M-34-87-A Węgierska Górka, M-34-87-B Jeleśnia, Warszawa 2003.
4. Bok M., Jankowski A. T., Michalski G., Rzętała M., Zbiornik Dziećkowice – charakterystyka fizycznogeograficzna i rola w górnośląskim systemie wodno-gospodarczym, wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Hydrologiczna, Warszawa 2004.
5. Bukowska E., Współczesne zmiany koryt rzecznych w dorzeczu Przemszy, Geographia. Studia et dissertationes, t. 6, Katowice 1982, s. 15-33.
6. Gloc R., Mapa hydrograficzna woj. katowickiego, wyd. Urząd Wojewódzki w Katowicach, Wydział Ochrony Środowiska, Katowice 1980.
7. Gloc R., Strycharz G., Mapa hydrograficzna woj. bielskiego, wyd. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Zakład Kartografii, Katowice 1981.
8. Jaguś A., Rzętała M., Przestrzenne zróżnicowanie wielkości spływu jonów Cl-, SO42-, NO3-, PO43- ze zlewni Przemszy w nawiązaniu do stopnia zagospodarowania jej powierzchni. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, vol. 24, Katowice-Sosnowiec 1997, s. 26-34.
9. Jaguś A., Rzętała M., Zbiornik Kozłowa Góra. Funkcjonowanie i ochrona na tle charakterystyki geograficznej i limnologicznej, wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne, Komisja Hydrologiczna, Warszawa 2003.
10. Jaguś A., Rzętała M., Znaczenie zbiorników wodnych w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie kaskady jezior Pogorii), wyd. Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, WNZ UŚ, Bielsko-Biała-Sosnowiec 2008.
11. Kleczkowski A. S., Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000, wyd. AGH, Kraków 1990.
12. Kocyan J., Zbiornik w Przeczycach, wyd. Instytut Gospodarki Wodnej, Warszawa 1969.
13. Kowalczyk A., Formowanie się zasobów wód podziemnych w utworach węglanowych triasu śląsko-krakowskiego w warunkach antropopresji, wyd. UŚ, Katowice 2003.
14. Machowski R., Rzętała M.A., Rzętała M., Wistuba B., Zbiornik Żywiecki – charakterystyka fizycznogeograficzna i znaczenie społeczno-gospodarcze., wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Sosnowiec 2005.
15. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusze: M-34-74-B Pszczyna, M-34-63-C (Oświęcim), M-34-74-D Skoczów, M-34-75-C Bielsko-Biała, M-34-87-A Węgierska Górka, M-34-87-B Jeleśnia, Warszawa 2003.
16. Podział hydrograficzny Polski, wyd. IMiGW, Warszawa 1983.
17. Punzet J., Stosunki hydrologiczne w dorzeczu Soły, wyd. Polska Akademia Nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
18. Różkowski A., Środowisko hydrogeochemiczne karbonu produktywnego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, wyd. UŚ, Katowice 2004.
19. Rzętała M., Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, wyd. UŚ, Katowice 2008.
20. Stan środowiska w województwie śląskim w 2013 roku, wyd. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice 2014.
21. Ziętara T., Krajobraz ziemi żywieckiej, wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986.

Źródła on-line

1. Geoportal
2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych. Dz.U. nr 126, poz. 878.

EWoŚ

1. Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego
2. Dorzecze Odry
3. Ochrona środowiska
4. Wody powierzchniowe
5. Wody podziemne
6. Źródła województwa śląskiego