Przemysł województwa śląskiego

Autor: prof UŚ dr hab. Maria Tkocz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Przemysł jest działem gospodarki, którego działalność polega na wydobywaniu, pozyskiwaniu surowców mineralnych, roślinnych i zwierzęcych oraz ich mechaniczno-chemicznym przetwarzaniu w celu uzyskania wyrobów gotowych lub półproduktów. Głównymi cechami działalności przemysłowej jest używanie maszyn w toku przetwarzania surowców, podział pracy, masowość produkcji oraz koncentracja działalności wytwórczej na stosunkowo nie dużej powierzchni (hale produkcyjne).

Przemysł województwa śląskiego na tle kraju

Województwo śląskie należy do najlepiej rozwiniętych województw w Polsce. Jego udział w tworzeniu produktu krajowego brutto w 2011 wynosił 13,0% i ustępował jedynie mazowieckiemu (22,3%). Sytuacja ta nie uległa zmianie od momentu wprowadzenia nowego podziału administracyjnego (1999). Również pod względem ogólnej liczby pracujących, która w roku 2011, wyniosła 1648,1 tys. osób, co stanowiło 11,8% pracujących w Polsce, województwo śląskie ustępowało jedynie mazowieckiemu (16,2%).

Spośród wszystkich województw w Polsce, województwo śląskie wyróżnia się najwyższą liczbą zatrudnionych w przemyśle, która w roku 2011 wynosiła 472,7 tys. osób, co stanowiło 17,4% zatrudnionych w przemyśle Polski. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców, wskaźnik ten wyniósł 102, co stawia województwo śląskie na pierwszym miejscu w kraju. Województwo śląskie należy również do czołówki (drugie miejsce po województwie mazowieckim) pod względem wielkości produkcji sprzedanej przemysłu, która w 2011 roku wynosiła 207,0 mld zł tj. 18,2% produkcji przemysłowej Polski. Także pod względem nakładów inwestycyjnych na przemysł województwo zajmuje pierwsze miejsce wśród województw z wartością 13,5 mld zł, co stanowiło 17,6% nakładów na przemysł w Polsce. Również najwyższa była wartość brutto środków trwałych w przemyśle województwa śląskiego stanowiąca 18,0% ogólnej wartości brutto środków trwałych przemysłu Polski. Przedstawione mierniki wskazują, że województwo śląskie jest najsilniej uprzemysłowionym regionem w Polsce, a proces jego intensywnej industrializacji trwa nieprzerwanie od końca XVIII wieku. W procesie rozwoju przemysłu wykształciły się na obszarze Śląskiego cztery okręgi przemysłowe: częstochowski, górnośląski, rybnicki i bielski. Dominowały w nich tradycyjne gałęzie przemysłu (tab. 1).

Tab. 1. Okręgi przemysłowe województwa katowickiego w 1957r. (Źródło: M. Grabania 1963, s. 270.).

W okresie transformacji ustrojowej, czyli po roku 1989, okręgi przemysłowe o tradycyjnych gałęziach wytwórczości znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji. Urynkowienie gospodarki spowodowało drastyczne ograniczenie popytu na niekiedy niskiej jakości produkty tradycyjnych gałęzi, wymuszając konieczność likwidacji bądź zmian profilu produkcyjnego niektórych nierentownych zakładów. Rozpoczął się proces restrukturyzacji przemysłu wiążący się z całkowitą, bądź częściową likwidacją wyeksploatowanych kopalń, przestarzałych technologicznie hut oraz powiązanych z nimi produkcyjnie zakładów przetwórczych. Również przemysł włókienniczy nie sprostał wymogom rynkowym i międzynarodowej konkurencji i został poddany restrukturyzacji.

W okresie pierwszych lat istnienia województwa śląskiego (2000-2006) udział tradycyjnych wyrobów przemysłowych pozostał znaczący (tab. 2).

Tab. 2. Produkcja ważniejszych wyrobów przemysłowych w województwie śląskim, dane za 2004 r. (Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego (2001, 2007)).

Województwo należało do czołowych producentów węgla kamiennego, mimo spadającej wielkości produkcji krajowej. Spośród tradycyjnych wyrobów w latach 2000-2006 nastąpił wzrost produkcji oraz udziału w produkcji krajowej stali surowej, wyrobów walcowanych na gorąco, cementu i wapna. Wśród innych wyrobów wyróżniających się bardzo wysokim udziałem w produkcji krajowej należy wymienić produkcję samochodów (tab. 2). Znaczący udział w produkcji krajowej mają także produkty przemysłu spożywczego, jak tłuszcze, wędliny, piwo. Analiza wybranych produktów o wysokim i znaczącym udziale w gospodarce kraju wskazuje na rozwój tych dziedzin wytwórczości, które posiadają orientację rynkową (samochody, materiały budowlane, spożywcze, obuwie). Niepokojącą tendencją był wzrost produkcji wyrobów o charakterze surowcowym, który wskazuje na petryfikację starych struktur przemysłowych.

Struktura pracujących i produkcji sprzedanej przemysłu

Tendencje zmian w przemyśle odzwierciedla struktura pracujących i struktura produkcji sprzedanej przemysłu. Dostępne dane statystyczne Urzędu Statystycznego dotyczące przemysłu umożliwiają jego analizę w ramach trzech sekcji tj. górnictwa i kopalnictwa, przetwórstwa przemysłowego oraz wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę. Z tej ostatniej sekcji w nowej klasyfikacji gospodarki narodowej wyodrębniono sekcję: Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja.

Likwidacja niektórych zakładów bądź wydziałów, a także lokowanie nowych obiektów przemysłowych, wywarły istotny wpływ na stan zatrudnienia w przemyśle województwa. Ogólna liczba pracujących w przemyśle, w zakładach zatrudniających, powyżej 9 osób obniżyła się w latach 2000-2011 z 494,1 tys. do 448,3 tys. Najwyższy spadek miał miejsce w sekcji górnictwo, w której liczba pracujących obniżyła się o 38 tys., tj. o 24,3%. Obniżenie liczby pracujących w sekcji przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę było niewielkie (tab. 3) a udział przetwórstwa przemysłowego w strukturze pracujących wykazał tendencje wzrostowe (tab. 3).

Szczegółowa analiza pracujących w przemyśle w sektorze przedsiębiorstw wskazuje, że w całym okresie istnienia woj. śląskiego dominującym działem jest górnictwo i wydobywanie, mimo spadku pracujących o blisko jedną czwartą (tab. 3). Spośród działów przetwórstwa przemysłowego największy wzrost pracujących nastąpił w dziale produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. W 2011 roku, w tym dziale pracowało blisko 50 tys. osób, co stanowiło 11,1% ogółu pracujących w przemyśle. Drugim działem, który wykazał dużą dynamikę wzrostu pracujących była produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. Liczba pracujących wzrosła w tym dziale w latach 2000-2011 o blisko 8 tys. Wzrost pracujących w tym dziale wiąże się ściśle z produkcją komponentów do produkcji samochodów, jak również zastępowaniem coraz częściej wyrobów metalowych wyrobami z tworzyw sztucznych. Trzecim działem o wysokiej dynamice pracujących była produkcja wyrobów z metali. Liczba pracujących wzrosła o prawie 6 tys. Niewielki wzrost o 0,5 tys. nastąpił w dziale produkcja urządzeń elektrycznych. Pozostałe działy charakteryzowały się spadkiem pracujących. Największy spadek miał miejsce w produkcji maszyn i urządzeń – o blisko 23 tys. (tab. 3).

Tab. 3. Pracujący w przemyśle województwa śląskiego według sekcji i działów *liczba pracujących nie jest tożsama z liczbą zatrudnionych **łącznie z sekcją dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja (Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego (2001, 2012) i Biuletyn Statystyczny Województwa Śląskiego 2012.).

W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu wyraźnie dominuje przetwórstwo przemysłowe, którego udział wyniósł w 2011 roku i w ciągu pierwszych lat XXI wieku, charakteryzował się wzrostem. Spadek udziału w strukturze produkcji sprzedanej nastąpił w górnictwie oraz w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i wodę. Spośród działów przetwórstwa przemysłowego najwyższy wzrost wartości produkcji sprzedanej nastąpił w produkcji pojazdów samochodowych – o 36,1 mld. Spowodowało to dominację tego działu w przetwórstwie przemysłowym sięgającą 25%. Istotny wzrost wartości produkcji sprzedanej nastąpił także w produkcji metali i wyrobów z metali (tab. 4).

Tab. 4. Produkcja sprzedana przemysłu województwa śląskiego w cenach bieżących. (*w roku 2000 produkcja maszyn i aparatury elektrycznej ** łącznie z sekcją „Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja”); (Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego (2001, 2012) i Biuletyn Statystyczny Województwa Śląskiego 2012.).

Rozwój przemysłu samochodowego jest korzystny dla województwa ponieważ tworzy nowe miejsca pracy i generuje tzw. efekty mnożnikowe, czyli pociąga za sobą rozwój innych działów wytwórczości lub usług. Każde miejsce pracy związane z produkcją samochodów tworzy 7-8 miejsc pracy w gałęziach przemysłu kooperującego i 15 miejsc pracy w pozostałych działach gospodarki, zwłaszcza w usługach (stacje benzynowe, warsztaty naprawcze).

Produkcja samochodów pozostaje nadal synonimem nowoczesności z punktu widzenia techniki, technologii i organizacji procesu produkcji stymulując w tym zakresie gałęzie przemysłu z nią współpracujące, a dostarczające stali, tworzyw sztucznych, opon, szyb, lakierów itp. Dlatego też takie działy jak produkcja wyrobów z metali, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych osiągnęły w czasie istnienia województwa śląskiego bardzo wysoką dynamikę (tab. 4). Najniższą dynamikę wzrostu produkcji sprzedanej osiągnął dział produkcja maszyn i urządzeń, który charakteryzował się równocześnie największym spadkiem liczby zatrudnionych (tab. 4).

Charakterystyka głównych sekcji przemysłu

Górnictwo

Województwo śląskie, a zwłaszcza jego centralna część, określana jako Górnośląski Okręg Przemysłowy, jest głównym obszarem eksploatacji węgla kamiennego w Polsce. Regularne wydobywanie węgla rozpoczęto w połowie XVIII wieku, między innymi w czynnej do dziś kopalni „Murcki”. Od tej pory rosło wydobycie węgla, a wraz z nim przybywało kopalń. W okresie powojennym rozpoczęto budowę 24 nowych kopalń, w tym najmłodszą, oddaną do użytku w 1995 roku kopalnię „Budryk” w Ornontowicach. Nowe kopalnie miały przede wszystkim zapewnić szybki wzrost wydobycia, toteż w latach powojennych wydobycie węgla systematycznie rosło osiągając maksimum – 201 mln ton w 1979 roku. Przez kilka następnych lat wydobycie utrzymywało się na podobnym poziomie – około 190-192 mln ton.

Spadek produkcji początkowo stopniowy, później gwałtowny zaznaczył się od roku 1989. W 2011 roku wydobyto w Polsce 76,5 mln ton, z czego 66,9 mln ton, czyli 87,5% pochodziło z województwa śląskiego. Wielowiekowa eksploatacja węgla kamiennego spowodowała znaczne wyczerpanie istniejących złóż. Według stanu na dzień 31 grudnia 2005 roku, w czynnych kopalniach węgla kamiennego znajdowało się 15,7 mln ton zasobów bilansowych oraz 11,1 mln ton zasobów pozabilansowych węgla. Średnia wystarczalność tych zasobów wynosi ok. 40 lat. Wydobyciem węgla kamiennego w województwie śląskim zajmują się trzy główne podmioty tj. Kompania Węglowa S.A., będąca największą firmą górniczą w Europie, Katowicki Holding Węglowy S.A. oraz Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. będąca największym producentem węgla koksowego w Polsce i Unii Europejskiej.

Kompania Węglowa S.A. w Katowicach jest jednoosobową spółką Skarbu Państwa utworzoną 1 lutego 2003. W jej skład wchodziły wówczas 23 kopalnie funkcjonujące wcześniej w strukturze 5 spółek węglowych, tj. Bytomskiej, Gliwickiej, Rudzkiej, Rybnickiej i Nadwiślańskiej. W 2012 roku w wyniku likwidacji liczba kopalń została ograniczona do 15. Zatrudniają one ok. 57 tys. osób. W skład kompanii wchodzą następujące kopalnie: KWK „Bielszowice”, KWK „Bobrek-Centrum”, KWK „Bolesław Śmiały”, KWK „Brzeszcze”, KWK „Chwałowice”, KWK „Halemba-Wirek”, KWK „Jankowice”, KWK „Knurów-Szczygłowice”, KWK „Marcel”, KWK „Piast”, KWK „Piekary”, KWK „Pokój”, KWK „Rydułtowy-Anna”, KWK „Sośnica-Makoszowy”, KWK „Ziemowit”. Kopalnie te zlokalizowane są głównie w centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, a ich pola górnicze znajdują się miedzy innymi na obszarze Bytomia, Zabrza, Rudy Śląskiej, Mikołowa, Łazisk, Bierunia, Lędzin, a także w okolicach Rybnika. W większości z nich eksploatacja trwa od ponad dwóch wieków, toteż złoża są w dużym stopniu wyczerpane. Stąd proces sukcesywnej likwidacji kopalń.

W roku 2006 kopalnie wchodzące w skład Kompanii Węglowej wydobyły łącznie 50 mln ton węgla, co stanowiło 53% wydobycia krajowego. Aktualnie zdolność wydobywcza kopalń wynosi ok. 40 mln ton rocznie. Proces łączenia kopalń spowodował, że kopalnie są zakładami dużymi zarówno pod względem wydobycia, jak i zatrudnienia. Do największych należą: „Knurów-Szczygłowice”, „Sośnica-Makoszowy”, „Piast”, „Ziemowit” zatrudniające od 4,5 do 6,5 tys. osób, a wydobywające od 16 do 18 ton węgla na dobę. Większość kopalń produkuje węgle energetyczne, a niektóre także koksowe („Bielszowice”, „Halemba”). Najmniejszą pod względem zatrudnienia kopalnią jest „Bolesław Śmiały” w Łaziskach Górnych. Liczba pracowników kształtuje się na poziomie ok. 1700 osób, a wydobycie dobowe w granicach 6-7 tys. ton.

Katowicki Holding Węglowy S.A. powstał 29 czerwca 1993 roku w wyniku połączenia jedenastu kopalń będących Spółkami Akcyjnymi Skarbu Państwa. W skład utworzonej Spółki weszły kopalnie: KWK „Katowice”, KWK „Kleofas”, KWK „Murcki”, KWK „Mysłowice”, KWK „Śląsk”, KWK „Niwka-Modrzejów”, KWK „Wesoła”, KWK „Wieczorek”, KWK ”Wujek”, KWK „Staszic”, KWK „Kazimierz-Juliusz”.

Założycielem i jedynym akcjonariuszem jest Skarb Państwa, a siedzibą miasto Katowice. W okresie funkcjonowania holdingu nastąpiły istotne zmiany organizacyjne, których celem było ograniczenie liczby kopalń. Następowało to poprzez łączenie sąsiadujących pól górniczych. I tak w 1996 roku kopalnie „Katowice” i „Kleofas” zostały połączone przyjmując nazwę „Katowice-Kleofas”. W tym samym roku KWK „Niwka–Modrzejów” oraz KWK „Kazimierz-Juliusz” przekształcone zostały w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. W 1999 postawiono w stan likwidacji KWK „Katowice-Kleofas”, czyli dawną kopalnię „Katowice” oraz KWK „Niwka-Modrzejów”. Ostateczne zakończenie wydobycia w KWK „Katowice-Kleofas” nastąpiło w listopadzie 2004 roku, a kopalnię postawiono w stan likwidacji. 1 stycznia 2005 roku, połączono kopalnie KWK „Śląsk” i „Wujek” w jeden zakład górniczy pod nazwą KWK „Wujek”, a 1 stycznia 2007 roku, podobne działania objęły kopalnie „Mysłowice” i „Wesoła” tworząc centrum wydobywcze „Mysłowice-Wesoła”. 1 stycznia 2009 roku, kopalnie „Murcki” i „Staszic” połączone zostały w jeden zakład górniczy o nazwie KWK „Murcki-Staszic”.

W wyniku dokonanych zmian w skład Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. w roku 2011 wchodziły cztery kopalnie: KWK „Murcki-Staszic”, KWK „Mysłowice-Wesoła”, KWK „Wieczorek”, KWK „Wujek”. W kopalniach tych zatrudnionych jest ok. 19 tys. osób. Obszar górniczy Katowickiego Holdingu Węglowego w 2010 roku, wyniósł 175,34 km2, a zasoby operacyjne ok. 540 mln. ton. Roczne wydobycie węgla w roku 2010, wynosiło12,3 mln ton, natomiast dzienne wydobycie ok. 49 tys. ton. Kopalnią o największych zasobach operacyjnych (300,5 mln ton), największym zatrudnieniu (6,5 tys.) i największym wydobyciu rocznym (2010) wynoszącym 4,3 mln ton jest KWK „Murcki-Staszic”, której początki eksploatacji sięgają 1740 roku (kopalnia Murcki). Do najstarszych kopalń Katowickiego Holdingu Węglowego należy także KWK „Wieczorek” założona w roku 1835, której roczne wydobycie wynosi ok. 1,7 mln ton (2010) oraz kopalnia „Mysłowice”, której budowę rozpoczęto w 1837 roku. W roku 2007 została połączona z o wiele młodszą kopalnią „Wesoła”, której początki eksploatacji sięgają 1914 roku. Z końca XIX wieku (1899) pochodzi kopalnia „Wujek” zatrudniająca ok. 4,5 tys. osób i wydobywająca rocznie ok. 2,7 mln ton węgla.

Katowicki Holding Węglowy wchodzi w skład Katowickiej Grupy Kapitałowej, do której należy także KWK „Kazimierz-Juliusz”, jedyna kopalnia zlokalizowana w Sosnowcu z przewidywaną eksploatacją węgla do 2019 roku. Jej początki sięgają 1874 roku. Większość kopalń holdingu to kopalnie wydobywające węgiel kilkadziesiąt lat, toteż złoża ich są w znacznym stopniu wyczerpane powodując trudności eksploatacyjne i w perspektywie konieczność ich likwidacji.

Jastrzębska Spółka Węglowa, której siedziba mieści się w Jastrzębiu-Zdroju została utworzona 1 kwietnia 1993 roku. W jej skład wchodzą 4 kopalnie: KWK „Borynia-Zofiówka-Jastrzębie” w Jastrzębiu-Zdroju, KWK „Krupiński” w Suszcu, KWK „Pniówek” w Pawłowicach oraz najmłodsza kopalnia w Polsce – KWK „Budryk” w Ornontowicach. W 2012r. w kopalniach JSW wydobyto 9,5 mln ton węgla koksowego oraz 4,0 mln ton węgla energetycznego. Spółka zatrudniała w 2012 roku ok. 22 tys. osób.

Kopalnia „Zofiówka-Borynia-Jastrzębie” powstała w wyniku połączenia wcześniej istniejących kopalń Zofiówki, Borynii oraz Jas-Mos zlokalizowanych na obszarze Jastrzębia i sąsiednich gmin. Najstarszą spośród wymienionych kopalń jest kopalnia Jas-Mos, której początki eksploatacji sięgają 1955 roku. Budowę kopalni Borynia oraz Zofiówka rozpoczęto w 1962 roku, a w roku 2011 nastąpiło ich połączenie. Natomiast w roku 2013 obie kopalnie połączono z KWK „Jas-Mos”. Kopalnie charakteryzują się wysokim dobowym wydobyciem kształtującym się w granicach 9,5-11 ton na dobę. Kopalnia „Pniówek”, położona na terenie gminy Pawłowice, była budowana w latach 1963-1974. Wyróżnia się zarówno wysokim dobowym wydobyciem, ok. 11,6 tys. ton, jak i dużą głębokością eksploatacji sięgającą 1000 metrów. Początki budowy kopalni „Krupiński” w Suszcu sięgają 1976 roku. Należy ona do kopalń o znacznej głębokości eksploatacji sięgającej 800 metrów, a wydobycie dobowe wynosi ok. 5 tys. ton. Najmłodszą kopalnia Jastrzębskiej Spółki Węglowej jest „Budryk” w Ornontowicach, budowana w latach 1978-1994, a oddana do eksploatacji w 1995 roku. Wydobywa dobowo ok. 12 tys. ton węgla, a głębokość eksploatacji przekracza 1000 metrów.

Oprócz wymienionych trzech dużych producentów węgla kamiennego na obszarze województwa śląskiego funkcjonują trzy kopalnie prywatne. Są to „Siltech” Sp. z o.o. w Zabrzu, kopalnia „Sobieski” w Jaworznie należąca do Południowego Koncernu Energetycznego oraz Przedsiębiorstwo Górnicze „Silesia” Sp. z o.o. w Czechowicach-Dziedzicach, którego właścicielem jest „Energyticky’ a prumyslowy holding a.s.” czołowej czeskiej grupy działającej w sektorze energetycznym. Przedsiębiorstwo „Silesia” zatrudnia ok. 1,6 tys. osób a roczne wydobycie wynosi ok. 1-1,2 mln ton.

Analizując strukturę przestrzenną górnictwa województwa śląskiego zauważa się jej trwałość w zasadniczych rysach przy jednoczesnej likwidacji niektórych kopalń, zwłaszcza w części wschodniej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Sosnowcu, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Jaworznie, Wojkowicach), w części centralnej (Bytomiu, Siemianowicach Śląskich, Katowicach, Zabrzu, Gliwicach i Rudzie Śląskiej), a także w Rybnickim Okręgu Węglowym. W większości były one wcześniej poddane wieloletniej, a nawet wielowiekowej eksploatacji („Wawel” w Rudzie Śląskiej, „Rozbark” w Bytomiu, „Chorzów” w Chorzowie, „Zabrze” w Zabrzu), a ich pola górnicze znajdowały się w filarach ochronnych, toteż eksploatacja była ograniczona (ryc. 1).

Ryc. 1. Ośrodki górnictwa węgla kamiennego w województwie śląskim (Źródło: Opracowanie własne).

Aktualnie w województwie śląskim węgiel wydobywa 27 kopalń węgla kamiennego czyli o ponad połowę mniej w porównaniu z końcowym okresem gospodarki socjalistycznej (1989), kiedy to funkcjonowało 70 kopalń. Największymi ośrodkami górniczymi od wielu lat są: Katowice, gdzie czynne są trzy kopalnie: „Wujek” „Staszic-Murcki” i „Wieczorek”; Ruda Śląska również z trzema kopalniami: „Bielszowice”, „Pokój”, „Halemba-Wirek” oraz Jastrzębie-Zdrój, gdzie funkcjonuje jedna kopalnia „Borynia-Zofiówka-Jastrzębie” z trzema oddziałami. W wyniku procesów restrukturyzacyjnych i likwidacji, w pozostałych miastach Zagłębia Górnośląskiego czynna jest zazwyczaj jedna kopalnia, chociaż w granicach administracyjnych miasta mogą znajdować się pola górnicze kilku kopalń (Bytom, Zabrze, Piekary Śląskie).

Przetwórstwo przemysłowe

W skład sekcji przetwórstwa przemysłowego wchodzą 24 działy obejmujące różnorodne dziedziny wytwórczości. Najważniejsze z nich, o największej liczbie zatrudnionych i najwyższej wartości produkcji sprzedanej przedstawiono w tab. 3 i 4.

Wśród sekcji przetwórstwo przemysłowe najwyższą liczbą pracujących, a równocześnie najwyższą wartością produkcji sprzedanej wyróżniała się produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. Wiąże się to z faktem lokalizacji w województwie śląskim światowych producentów samochodów takich jak „Fiat” czy „General Motors” oraz firm związanych z przemysłem samochodowym spośród których należy wymienić „Isuzu”, „Fiat Powertrain Technologies Poland”, „TRW”, „Magneti Marelli”, „ Hutchinson”, „Nexteer Automotive” i „Tenneco Automotive” (tab. 5).

Tab. 5. Największe przedsiębiorstwa przemysłu samochodowego województwa śląskiego. (Źródło: Lista 500 – Polityka 2013).

Największymi ośrodkami przemysłu samochodowego są [Tychy]], Gliwice, Bielsko-Biała. W 2006 roku, ok. 51% samochodów wyprodukował w Polsce „Fiat” w zakładzie w Tychach i ok. 27% „General Motors” reprezentowany przez zakład „Opel Polska”.

Drugie miejsce pod względem wielkości produkcji sprzedanej w województwie śląskim zajmuje produkcja metali i wyrobów z metalu, której udział w produkcji sprzedanej wyniósł w roku 2011, 21,9% a w strukturze pracujących 15,3% (tab. 3 i 4). W tej grupie czołową pozycję zajmują producenci związani z hutnictwem żelaza wytwarzający m.in. surówkę, stal, wyroby walcowane, a także firmy przetwarzające te produkty. Największym producentem zarówno w Polsce, jak i w województwie śląskim jest „Arcelor Mittal”. Na obszarze województwa śląskiego zlokalizowane są cztery huty należące do tego producenta. Są to: pochodząca z lat 70. XX wieku największa w regionie huta „Katowice” w Dąbrowie Górniczej, huta „Cedler” w Sosnowcu, której początek działalności przypada na rok 1902, huta „Florian” w Świętochłowicach powstała w 1828 roku, oraz huta „Królewska” w Chorzowie, której geneza sięga 1798 roku. Oprócz nich do spółki „Arcelor Mittal” należy huta w Krakowie (dawniej im. Lenina, później Sendzimira) oraz huta w Warszawie. Produkcją różnorodnych wyrobów hutniczych jak: szyny kolejowe, taśmy, blachy stalowe, pręty i druty zbrojeniowe, rury, obręcze, żelazostopy zajmują się także inni producenci w województwie, jak: „CMC Zawiercie” S.A., huta „Bankowa” w Dąbrowie Górniczej, „ISD Huta Częstochowa”, huta „Batory” w Chorzowie, huta „Łabędy” w Gliwicach, huta „Łaziska” w Łaziskach Górnych, huta „Pokój” w Rudzie Śląskiej oraz Walcownia Metali „Dziedzice” w Czechowicach-Dziedzicach. Producentów metali reprezentują także zakłady zajmujące się przetwórstwem metali nieżelaznych jak Huta Cynku „Miasteczko Śląskie” i Z.M. „Silesia” w Katowicach (tab. 6). Niektóre huty zostały zlikwidowane bądź znajdują się w stanie upadłości. Do takich należy huta „1-go Maja” w Gliwicach, huta „Zygmunt” w Bytomiu, huta „Jedność” w Siemianowicach, huta „Baildon” w Katowicach, huta „Buczek” w Sosnowcu. Zlikwidowano również, zlokalizowaną w centrum regionu, czyli w Katowicach-Szopienicach hutę metali nieżelaznych.

Potrzeby hutnictwa w zakresie dostaw koksu zaspakajają Koksownia „Przyjaźń” w Dąbrowie Górniczej i Kombinat Koksochemiczny Zabrze S.A., „Bo-Carbo” w Bytomiu oraz Koksownia „Częstochowa Nowa”. Na potrzeby górnictwa, hutnictwa i energetyki pracują zlokalizowane w województwie zakłady produkujące maszyny i urządzenia do wymienionych działalności.

Tab. 6. Największe przedsiębiorstwa produkcji metali w województwie śląskim, dane za 2006r.(Źródło: Lista 500 – Polityka 2013).

Należą do nich między innymi: „Bumar-Łabędy” w Gliwicach, „Damel” Dąbrowska Fabryka Maszyn Elektrycznych, Fabryka Sprzętu i Narzędzi Górniczych Grupa Kapitałowa „Fasing” S.A. w Katowicach, Grupa „Famur” w Katowicach - produkująca maszyny dla górnictwa, „Ryfama” S.A. w Rybniku, „Tagor” w Tarnowskich Górach - produkujący zmechanizowane obudowy ścianowe, „Mifama” w Mikołowie - specjalizująca się w przenośnikach dla przemysłu wydobywczego. W pierwszej dekadzie XXI wieku dobrze rozwijają także inne branże przemysłu elektromaszynowego, jak produkcja łożysk („Timken Polska” w Sosnowcu) kotłów fluidalnych („Foster Wheeler Energy Fakop”) wagonów tramwajowych, wagonów metra, autobusów szynowych („Konstal” przejęty przez koncern „GEC ALSTOM”), konstrukcji metalowych („Mostostal Zabrze”) sprzętu wojskowego (Zakłady Mechaniczne „Bumar-Łabędy”), produkcja aparatury kontrolno-pomiarowej („Metalchem” w Gliwicach), produkcja kotłów przemysłowych („Rafako” w Raciborzu), produkcja silników okrętowych („Zgoda” w Świętochłowicach), pomp okrętowych i dźwigów („GZUT" w Gliwicach).

Dobrze rozwijającymi się działami przemysłowymi są branże o orientacji rynkowej, takie jak produkcja materiałów budowlanych, zwłaszcza cementu i szkła, wyrobów sanitarnych, tworzyw sztucznych. Do wiodących zakładów należy: „Saint-Gobain Glass Polska” w Dąbrowie Górniczej, Huta Szkła „Guardian” w Częstochowie czy Huta Szkła „Zawiercie” specjalizująca się w szkle kryształowym, Zakłady Ceramiki Łazienkowej „Roca” w Gliwicach oraz Ceramika „Pilch” w Jasienicy.

W strukturze produkcji sprzedanej województwa śląskiego ważne miejsce zajmuje produkcja artykułów spożywczych i napojów. O wysokiej i rosnącej pozycji tego działu decyduje w dużym stopniu wielobranżowość i rozproszenie tej dziedziny wytwórczości. Można tu wyróżnić zarówno zakłady duże jak browary, jak i małe np. lokalne zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego. Do czołowych producentów związanych z tą branżą należą browary: Żywiec wraz z browarem w Cieszynie, wchodzące w skład Grupy Kapitałowej Żywiec oraz browar w Tychach należący do Kompanii Piwowarskiej. Intensywnie rozwija się produkcja napojów bezalkoholowych i wód mineralnych. Czołowe marki wód produkowanych w województwie śląskim to: Żywiec-Zdrój produkowana w Węgierskiej Górce, Ustronianka w Ustroniu, Jurajska produkowana w Myszkowie oraz Złoty Potok produkowana w miejscowości o tej samej nazwie. Z zakładów produkujących alkohole należy wymienić Śląską Wytwórnię Wódek Gatunkowych w Bielsku-Białej.

Dobrze rozwija się przemysł tłuszczowy z wiodącymi zakładami w Katowicach i Bielsku-Białej, przemysł mięsny dzięki uruchomieniu w Sosnowcu dużych zakładów mięsnych „Duda-Bis”, Zakładom Mięsnym Silesia S.A. w Katowicach, Zakładom Przetwórstwa Mięsnego Henryk Kania oraz najmłodszym zakładom uruchomionym w 2006 roku, w Tychach – Hilton Foods Poland, a także dzięki wielu małym firmom zlokalizowanym w całym regionie. Do licznej grupy producentów artykułów spożywczych, rozproszonych w całym województwie, należą spółdzielnie produkujące przetwory mleczne. Duże zakłady tej branży znajdują się między innymi w Raciborzu, Sosnowcu, Żywcu, Bieruniu (firma „Danone”). Duży zakład produkujący sery, głównie topione, „Sertop” znajduje się w Tychach. Ważnym ośrodkiem przemysłu spożywczego jest Ustroń, w którym w 1990 roku, rozpoczęła działalność firma „Mokate” specjalizująca się w produkcji kawy, herbaty, czekolady do picia oraz śmietanki do kawy. Drugi zakład tej firmy wybudowano w latach 2000-2005 na obszarze wchodzącym w skład Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

Tradycyjnym ośrodkiem produkcji słodyczy, zwłaszcza znanych Prince Polo jest Cieszyn, a także Skoczów (Trumph Mauxion Chocolates Sp. z o.o.) i Racibórz („Mieszko”). W całym regionie można spotkać drobne zakłady cukiernicze i piekarnicze starające się pozyskać klientów nie tylko z najbliższej okolicy.

Ważnym rodzajem działalności rozwijającym się z różnym natężeniem na obszarze całego województwa jest przetwórstwo rolno-spożywcze. Szczególnie dużo firm działa w rejonie Częstochowy oraz w powiecie kłobuckim. Są to przeważnie zakłady przetwórstwa warzywnego oraz wytwórnie octu spirytusowego, przypraw lub różnych komponentów do napojów. Liczna grupa zajmuje się produkcją makaronu oraz przetwórstwem mięsa. Obecnie z produkcji makaronu znane są wytwórnie zlokalizowane w gminie Rędziny koło Częstochowy i w Czańcu koło Bielska-Białej.

Ryc. 2. Największe ośrodki przetwórstwa przemysłowego w województwie śląskim (Źródło: Opracowanie własne).

Przetwórstwo przemysłowe jest tą sekcją przemysłu, która występuje we wszystkich gminach zarówno wiejskich, jak i miejskich województwa śląskiego. Rozpatrując strukturę przestrzenną należy zwrócić uwagę na olbrzymie zróżnicowanie wielkości ośrodków według liczby pracujących, zarówno wśród gmin wiejskich, jak i miejskich. Największymi ośrodkami, w których pracuje powyżej 30 tys. osób, są: Katowice, Częstochowa oraz Bielsko-Biała. Tak duże skupienie pracujących w tej sekcji, w wymienionych miastach wiąże się z dużą różnorodnością branż przemysłowych występujących w tych ośrodkach. Kolejnymi ośrodkami przetwórstwa przemysłowego są Gliwice, Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza, Tychy, Zabrze i Żywiec. W granicach od 5000 do 10000 osób pracuje w działalności produkcyjnej w Bytomiu, Chorzowie, Czechowicach-Dziedzicach, Myszkowie, Raciborzu, Rudzie Śląskiej, Rybniku, Siemianowicach Śląskich, Tarnowskich Górach i Zawierciu (ryc. 2).

Działalność produkcyjna rozwijana jest także na obszarach gmin wiejskich. Największymi ośrodkami są gminy: Poczesna, Jasienica i Rędziny, w których liczba pracujących kształtuje się od 2,0 do 2,3 tys. osób. Natomiast najmniej osób tj. w przedziale 40-80 osób pracuje w działalności produkcyjnej w gminach wiejskich: Irządze, Koniecpol, Kornowac, Koszarawa, Lelów, Boronów, Rudziniec, Starcza.

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę

Udział tej sekcji w strukturze przemysłu województwa śląskiego w latach 2000-2011 charakteryzował się znacznym spadkiem pracujących (tab. 3), który wynosił 5,5 tys. Spadkiem charakteryzował się również udział tej sekcji w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu województwa (tab. 4), mimo wzrostu wartości produkcji sprzedanej o 10 mln zł.

Energię elektryczną i cieplną wytwarzają elektrownie, elektrociepłownie i ciepłownie (ryc. 3). Głównym paliwem, które się w nich wykorzystuje w województwie śląskim jest węgiel kamienny. Największą elektrownią w województwie jest, oddana do użytku w latach 1972-78, elektrownia „Rybnik” o zainstalowanej mocy 1775 MW. Drugą dużą elektrownią jest „Jaworzno III”, działająca od 1976r. o zainstalowanej mocy 1345 MW, trzecią – elektrownia Łaziska o mocy 1155 MW. Spośród pozostałych elektrowni należy wymienić rozbudowywaną niedawno „Łagiszę” w Będzinie o mocy 840 MW oraz „Halembę” o mocy 200 MW.

Istotne znaczenie jako producenci energii elektrycznej i cieplnej, mają elektrociepłownie. Do najstarszych zakładów powstałych na bazie wcześniej funkcjonujących elektrowni należy między innymi Elektrociepłownia „Będzin”, Elektrociepłownia „Elcho” w Chorzowie, Elektrociepłownia „Katowice” w Siemianowicach Śląskich oraz Elektrociepłownia „Zabrze”.

Ryc. 3. Ośrodki wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę o liczbie pracujących powyżej 1000 osób (Źródło: Opracowanie własne).

Jako zakłady cieplne zaspokajające potrzeby miasta powstały elektrociepłownie w Bielsku-Białej oraz Tychach. Szereg elektrociepłowni powstało przy kopalniach węgla kamiennego, jak: „Miechowice” i „Szombierki” w Bytomiu, „Suszec” w Suszcu, „Pniówek” w Pawłowicach, „Moszczenica” i „Zofiówka” w Jastrzębiu-Zdroju, „Knurów” w Knurowie, „Dębieńsko” w Czerwionce-Leszczynach, „Marcel” w Radlinie oraz przy hutach – elektrociepłownia „Częstochowa”. Najnowsza elektrociepłownia została oddana do użytku w 2007 r. w Koksowni „Przyjaźń” w sąsiedztwie Huty „Katowice”. W województwie śląskim znajduje się też elektrownia wodna szczytowo-pompowa na Górze Żar w Beskidzie Małym.

Największe ośrodki związane z wytwarzaniem i zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz i wodę to miasta, w których funkcjonują elektrownie i elektrociepłownie oraz elektrownie zakładowe. Największym ośrodkiem w tym zakresie są Katowice, w których pracuje blisko 10 tys. osób (ryc. 3).

Rozwój sektora prywatnego

Ważnym elementem przekształceń struktury przemysłu jest rozwój sektora prywatnego, w którym istotną rolę odgrywa indywidualna działalność gospodarcza. Obszerniejsze i porównywalne informacje statystyczne, na podstawie których można scharakteryzować przebieg tego procesu w woj. śląskim można znaleźć w oficjalnej statystyce od 1992 roku. Informacje te są jednak niepełne, nie zawierają bowiem danych odnoszących się do liczby pracujących, toteż analiza dotyczy jedynie rozwoju ilościowego. Dynamiczny wzrost liczby podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w systemie regon obserwowany jest do dziś. W 2000 roku zarejestrowano w województwie 385,4 tys. podmiotów, w 2011 roku 443,4 tys., czyli o 15% więcej. Wśród podmiotów gospodarki narodowej największą grupę stanowią osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Udział tej grupy wśród podmiotów ogółem w województwie wyniósł 75% w roku 2011 z liczbą 331,7 tys. podmiotów. W przemyśle zarejestrowanych było zaledwie 44,2 tys. jednostek czyli 10% ogółem podmiotów, w tym wśród osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą udział przemysłu był minimalnie niższy i wyniósł 9,9%. Udział podmiotów reprezentowanych przez przemysł jest stosunkowo niewielki w porównaniu z innymi sekcjami. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w przemyśle należały w 95% do sekcji przetwórstwo przemysłowe. Znacząca większość wśród nich - sięgającą 75,5%, to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Są one zazwyczaj poddostawcami dla dużych firm, bądź producentami artykułów o przeznaczeniu rynkowym. Często jednak nie są w stanie sprostać oczekiwaniom rynkowym i zaprzestają działalności. Oprócz tego w województwie funkcjonuje nadal 9 przedsiębiorstw państwowych w sekcji przetwórstwo przemysłowe.

W przemyśle województwa funkcjonuje także 1508 spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Stanowią one czwartą część spółek z kapitałem zagranicznym zarejestrowanych w województwie śląskim. Największa grupę reprezentuje przetwórstwo przemysłowe 1368 (tab. 7).

Znaczna część spółek z kapitałem zagranicznym funkcjonuje w ramach Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, powołanej do życia rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18.06.1996 r., (jako trzecią w kraju) z zakładanym okresem działalności wynoszącym 20 lat. W momencie powstania obejmowała ona 828 ha i od początku założono jej rozproszony charakter. Wynikał on z jednej strony z powołania czterech podstref: gliwickiej, jastrzębsko-żorskiej, sosnowiecko-dąbrowskiej i tyskiej - w różnych częściach województwa, a z drugiej strony z faktu, że na każdą z podstref składało się co najmniej kilka obszarów położonych często w kilku gminach. Od momentu utworzenia, do roku 2012, jej powierzchnia wzrosła ponad 2-krotnie i obejmuje 2000 ha. Tylko na terenie województwa śląskiego zlokalizowana jest w 21 gminach, na ponad 50 obszarach. Do 2012 roku, zainwestowano tu 17,395 mld zł i stworzono 49,9 tys. miejsc pracy.

Tab. 7. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON w przemyśle województwa śląskiego w 2011, łącznie z sekcją „Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja” (Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznika Statystycznego Województwa Śląskiego, Katowice 2012).

Aktualnie w KSSE działalność prowadzą 192 zakłady. Najwięcej zakładów, ponad 50 zlokalizowanych jest w podstrefach: tyskiej i gliwickiej. Biorąc pod uwagę strukturę branżową zakładów to wyraźnie widać motoryzacyjną specjalizację strefy, gdyż z tym przemysłem związane są 43 zakłady czyli 62% inwestycji. Ta specjalizacja odzwierciedla się również w przedstawionej wcześniej strukturze pracujących i produkcji sprzedanej przemysłu województwa. Większe znaczenie mają jeszcze 3 branże – wyrobów ze szkła, budowlana i metalowa.

Powstałe zakłady to inwestycje kapitału reprezentującego kilkanaście państw, z czego największe nakłady finansowe pochodzą z USA (31%). Znaczącymi inwestorami w strefie są ponadto firmy pochodzące z Włoch, Niemiec, Japonii i Polski. KSSE jest najlepiej zagospodarowaną strefą w Polsce i dalej się rozwija. W 2012 roku wydano tu 22 nowe zezwolenia na działalność i zainwestowano 1,4 mld zł co było najlepszym rezultatem wśród specjalnych stref ekonomicznych w Polsce.

Struktura przestrzenna przemysłu

Charakteryzując strukturę przestrzenną przemysłu z uwzględnieniem liczby pracujących w przemyśle można zauważyć najwyższą koncentrację w centralnej części województwa (ryc. 4).

Ryc. 4. Pracujący w przemyśle w gminach miejskich i wiejskich województwa śląskiego (Źródło: Opracowanie własne).

Jest to obszar określany jako Górnośląski Okręg Przemysłowy, skupiający największe ośrodki przemysłowe województwa, takie jak: Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Rudę Śląską, Chorzów, Siemianowice Śląskie, Tychy, Sosnowiec, Dąbrowę Górniczą, Tarnowskie Góry oraz nieco mniejsze jak: Mysłowice, Jaworzno, Będzin, Piekary Śląskie, Mikołów. Decyduje o tym wysoka liczba pracujących w przemyśle. O wysokiej koncentracji pracujących w okolicach Rybnika (Rybnicki Okręg Przemysłowa) decyduje wysoka liczba pracujących w przede wszystkim w górnictwie. W części północnej, w Częstochowskim Okręgu Przemysłowym oraz w części południowej – w Bielskim Okręgu Przemysłowym – dobrze rozwinięte są głównie dwie sekcje przemysłu tj. przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. Ważnymi ośrodkami przemysłowymi są także miasta Racibórz, Żywiec, Zawiercie. W świetle analizy liczby pracujących w przemyśle należy stwierdzić trwałość wykształconej w przeszłości struktury przestrzennej przemysłu.Nastąpił jednak spadek natężenia działalności produkcyjnej w tradycyjnych, dotychczasowych ośrodkach oraz rozwój wielu nowych, małych ośrodków (ryc. 4).

Bibliografia

1. Kortus B., Adamus J., Ocena przemian strukturalnych przemysłu w okręgach górnośląskim i krakowskim, "Folia Geographica" 1992, ser. Geographica Oeconomica, nr 24, s. 13-34.
2. Kłosowski F., Specjalne strefy ekonomiczne, w: Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, wyd. WNoZ UŚ, Sosnowiec 2008.
3. Polityka restrukturyzacji przemysłu województwa katowickiego, Prace Naukowe AE, Katowice 1991.
4. Polski Przemysł Stalowy, Hutnicza Izba Przemysłowo-Handlowa, Katowice 2012.
5. Pukowska-Mitka M., Tkocz M., Przemysł, w: Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, wyd. WNoZ UŚ, Sosnowiec 2008.
6. Rocznik Statystyczny Kopalń Węgla Kamiennego, wyd. PAWK, Katowice 1991.
7. Rocznik Statystyczny Województwa Katowickiego, Katowice 1991.
8. Rocznik Statystyczny Województwa Katowickiego, Katowice 1997.
9. Rocznik statystyczny województwa śląskiego, Katowice 2012.
10. Runge J., Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego i jego otoczenia na przykładzie województwa katowickiego, wyd. UŚ, Katowice 1996.
11. Tkocz M., Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, wyd. UŚ, Katowice 2001.
12. Tkocz M., Kierunki restrukturyzacji przemysłu, w: Przeobrażenia społeczne i ekonomiczne regionu katowickiego w okresie transformacji gospodarczej, wyd UŚ, Katowice 1997.
13. Wiedermann K., Czynniki i skutki rozwoju przemysłu motoryzacyjnego na terenie województwa śląskiego, w: Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Warszawa-Kraków 2008, s. 93-108.
14. Wieloński A., Geografia przemysłu, wyd. UW, Warszawa 2005.
15. Województwo Śląskie 2012, podregiony, powiaty, gminy, wyd. US Katowice.