Wody powierzchniowe

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Rys. 1. Wody powierzchniowe w województwie śląskim: 1 – europejski dział wodny, 2 – dział wodny I rzędu, 3 – cieki powierzchniowe, 4 – zbiorniki wodne, 5 – granica województwa śląskiego, 6 – dorzecze Dunaju (zlewisko Morza Czarnego), 7 – dorzecze Odry (zlewisko Morza Bałtyckiego), 8 – dorzecze Wisły (zlewisko Morza Bałtyckiego).

Współczesny układ sieci rzecznej jest wynikiem wielu procesów geomorfologiczno-geologicznych. Województwo śląskie odznacza się znacznym zróżnicowaniem topograficznym, co bezpośrednio wpływa na urozmaicenie powierzchniowej sieci hydrograficznej (rys. 1). Położenie w strefie krajobrazu staroglacjalnego decyduje o stosunkowo nikłym udziale wód w powierzchni ogólnej obszaru, tym niemniej urozmaicenie i wzrost powierzchni wodnej zapewniła wielowiekowa działalność o charakterze antropogenicznym, której skutkami jest wiele sztucznych elementów powierzchniowej sieci hydrograficznej. Obszar województwa znajduje się w zlewisku Oceanu Atlantyckiego, a konkretnie zlewisk dwóch mórz śródziemnych: Bałtyckiego i Czarnego. Grunty pod wodami powierzchniowymi na obszarze województwa śląskiego łącznie zajmują 18 462 ha, co stanowi zaledwie 1,5% jego powierzchni.

Działy wodne i podział hydrograficzny

Przez teren województwa śląskiego przebiega z południa na północ dział wodny między dorzeczami Wisły i Odry, należącymi do zlewiska Morza Bałtyckiego. Wisła oraz jej dopływy odwadniają tereny o powierzchni około 5459,9 km²(44,3% powierzchni województwa), natomiast dorzecze Odry w granicach województwa śląskiego zajmuje 6848,9 km², co stanowi około 55,5% jego powierzchni. Pozostałe tereny należą do dorzecza Dunaju – odwadniane są za pośrednictwem Czadeczki i jej dopływów do Morza Czarnego. Powierzchnia zlewni Czadeczki na terenie Polski wynosi 24,3 km². W południowej części województwa (na wschód i północ od Istebnej), dział wodny I rzędu stanowią wzniesienia Beskidu Śląskiego, a linię tą wyznaczają: Koczy Zamek (846 m n.p.m.), Tyniok (891 m n.p.m.), Ganczorka (909 m n.p.m.), Karolówka (931 m n.p.m.), Beskidek (795 m n.p.m.), Mrózków (816 (891 m n.p.m.) oraz Kiczory (990 m n.p.m.). Następnie na odcinku nieco ponad 10 km linia rozdzielająca dwa największe dorzecza w Polsce pokrywa się z granicą państwową pomiędzy Polską i Republiką Czeską. Ponownie na teren województwa śląskiego opisywany dział wodny wkracza w okolicy szczytu Małej Czantorii i biegnie dalej na północ, z niewielkimi odchyleniami w kierunku zachodnim i wschodnim. Na wielu odcinkach środkowej części województwa śląskiego utożsamianego z Wyżyną Śląską z uwagi na znaczne zaburzenia pierwotnego ukształtowania terenu oraz wysoki stopień zabudowy obszaru, dział wodny ma charakter niepewny i linia ta jest trudna do wyznaczenia a na niektórych odcinkach praktycznie niemożliwa.W wyniku osiadania terenu oraz rozbudowy sieci kanalizacyjnej nastąpiły wyraźne zmiany przebiegu działu wodnego. Tym niemniej można stwierdzić, że na tym terenie od południa strefa wododziałowa przebiega przez obszar Rowu Kłodnicy, następnie przebiega po kulminacjach Wzgórz Kochłowickich, a dalej kieruje się na Obniżenie Kochłówki oraz Wzgórza Chorzowskie, następnie wkracza na Wyżynę Miechowicką i Siemianowicką.Po opuszczeniu Wyżyny Śląskiej dział wodny wyraźnie skręca na wschód, w kierunku Zawiercia. Na krótkim odcinku rozgraniczającym zlewnie Brynicy i Małej Panwi, z uwagi na podmokły charakter terenu, ma on przebieg niepewny. Następnie linia rozgraniczająca dorzecze Wisły i Odry przybiera generalnie kierunek południkowy, a na północ od Koniecpola opuszcza tereny województwa śląskiego. Na odcinku tym występuje wiele podmokłych miejsc, zwykle z siecią rowów melioracyjnych. Na tego typu terenach funkcjonują tzw. bramy w dziale wodnym, są to miejsca, w których ciek, kanał lub rów, przecinają topograficzny dział wodny.

Przez województwo śląskie przebiega również europejski dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i zlewiskiem Morza Czarnego. Europejski dział wodny wyznaczają kulminacje Beskidu Żywieckiego, które w województwie śląskim jednocześnie stanowią granicę państwową pomiędzy Polską i Słowacją. Do zlewiska Morza Czarnego należy niewielki fragment znajdujący się w południowej części województwa (na południe od Istebnej), odwadniany przez Czadeczkę wraz z Krężelką. Potok Czadeczka wypływa ze źródeł usytuowanych w Koniakowie-Wyźrana na południowo-zachodnich stokach góry Ochodzitej. Początkowo płynie na zachód, a po około 4 km skręca łagodnym łukiem w kierunku południowym. W swym górnym i środkowym biegu Czadeczka przejmuje wody wielu uchodzących do niej bezimiennych potoków, zarówno z prawej jak i z lewej strony. Ich długość najczęściej osiąga kilkaset metrów a najdłuższe nieco przekraczają granicę 1 km. Dopiero w dolnym odcinku do Czadeczki uchodzą prawobrzeżne Potoki: Słowiokowski i Bilkowski a także lewobrzeżny Potok Gorzałków. Zaledwie na około kilometr przed opuszczeniem granic Polski do Czadeczki z lewej strony uchodzi największy jej dopływ Krężelka. Wypływa ona ze źródeł zlokalizowanych w rejonie tzw. Kiczorek Śląskich. Podobnie jak Krężelka także i Czadeczka na całej swej długości przejmuje wody wielu krótkich, bezimiennych potoków. Z bardziej znaczących dopływów należy wymienić lewobrzeżny Potok Sołowy oraz prawobrzeżny Mały i Wielki Potok.

Cieki powierzchniowe

Fot. 1. Zbiorniki wodne zasilane wodą wywierzysk w Dąbrowie Górniczej Strzemieszycach (fot. M. Rzętała).

Na terenie województwa śląskiego znajdują się źródła Wisły, a w całości można je uznawać za obszar źródłowy wielu cieków zasilających Wisłę (np. Biała, Soła, Pszczynka, Przemsza, Pilica) i Odrę (Olza, Ruda, Kłodnica, Mała Panew, Liswarta, Warta). W południowej części omawianego obszaru występują najczęściej niewielkie źródła zwietrzelinowe o dużych wahaniach wydajności z okresowym zanikiem wypływu. Średnie wydajności oscylują zazwyczaj w granicach 0,1-0,5 l/s, wyjątkowo spotyka się źródła o wydajności do kilku l/s. Są to najczęściej źródła stokowe i zboczowe o mineralizacji w granicach 50-400 mg/l. Rzadziej występują źródła szczelinowe, które cechują się zazwyczaj niewielkimi wydajnościami (do 1 l/s). Zasilane są wodami szczelinowymi litych skał podłoża. Tego typu źródła posiada Wisła oraz wiele jej dopływów. W przypadku największych rzek obfitość wód źródlanych jest nieco większa. Są to zarówno źródła spływowe, w których wypływ następuje w wyniku działania siły ciężkości oraz źródła podpływowe wyprowadzające wody podziemne będące pod ciśnieniem hydrostatycznym. Cechą charakterystyczną tych terenów jest obecność wypływów wód podziemnych w postaci młak i wycieków, które biorą początek z utworów pokrywowych (rumosz, zwietrzelina). W głównej mierze występują na spłaszczeniach stoków i zboczy. Wydajności są bardzo zmienne w czasie, a warunkują je opady deszczu i zasilanie z topniejącej pokrywy śnieżnej. Zasadniczo ich średnie wydajności nie przekraczają 0,5 l/s. W środkowej części województwa śląskiego, ze względu na znaczne przekształcenia powierzchni terenu, źródła występują głównie na obszarze mezoregionu Garb Tarnogórski. Dominują tu źródła podzboczowe, zboczowe i korytowe. Wydajności są większe niż w Beskidach i wynoszą od 1 do 10 l/s, a niekiedy nawet kilkadziesiąt l/s. Mineralizacja osiąga 350–600 mg/l. Jednym z najbardziej wydajnych na tym terenie jest wywierzysko (źródło krasowe) zlokalizowane w Strzemieszycach Wielkich (fot. 1), które charakteryzuje się wypływem osiągającym w roku średnio blisko 60 l/s. W północnej części województwa śląskiego, źródła są mniej liczne niż w Beskidach, a zasięg ich występowania przeważnie ogranicza się do dolin rzecznych rozcinających wodonośne skały węglanowe. Przeważają źródła spływowe, ale dosyć często spotykane są również te o cechach podpływowych. Na opisywanym obszarze okresowo funkcjonują także krasowe źródła lewarowe. Wydajność źródeł w tej części województwa śląskiego jest bardzo zróżnicowana – zasadniczo waha się w szerokim zakresie od 1 do 100 l/s, a mineralizacja w granicach 80–460 mg/l ulega znacznym zmianom. Najbardziej obfite naturalne wypływy drenujące wody podziemne to źródła krasowe (wywierzyska). Ich wydajność przekracza 100 l/s, a w przypadku źródła położonego w Siamoszycach stwierdzono wypływ osiągający nawet 350 l/s. Z tego typu źródeł początek biorą m.in. Warta, Przemsza oraz Pilica.

Fot. 2. Naturalne rozlewiska Odry w Bramie Morawskiej (fot. M. Rzętała).

Ubóstwo zasobów wód powierzchniowych w województwie śląskim ma swe uzasadnienie w warunkach naturalnych typowych dla strefy wododziałowej. Wisła na obszarze województwa otrzymuje głównie dopływy z lewej strony, prawobrzeżne są mniej liczne. Na odcinku od źródeł do zbiornika w Goczałkowicach z ważniejszych dopływów należy wymienić jedynie Brennicę oraz Knajkę. Poniżej Goczałkowic do Wisły uchodzą prawostronne dopływy Iłownica z Wapienicą oraz Biała, a poza granicami województwa Soła z Koszarawą i Żylicą, która odwadnia południową część województwa śląskiego. Głównymi lewymi dopływami Wisły na tym odcinku są: Pszczynka z Korzeńcem, Gostynka z Mleczną oraz Przemsza powstająca z połączenia Białej i Czarnej Przemszy, do której uchodzi m.in. Brynica z Rawą. Połączenie Czarnej i Białej Przemszy to miejsce o historycznym znaczeniu nazywane Trójkątem Trzech Cesarzy, gdzie istniały dawniej międzynarodowe przejścia graniczne, komory celne, liczne obiekty handlowe, a w okolicach współczesnych sosnowieckich ulic Portowej, Marynarskiej, Rybackiej, Żeglarskiej, Plażowej oraz mysłowickiej ulicy Promenada istniał port rzeczny. Z kolei północno-wschodni sektor województwa odwadniany jest przez Pilicę, która zasila Wisłę poza granicami województwa. Odra (fot. 2) przez województwo śląskie przepływa tylko na niewielkim odcinku w zachodniej jego części. Tam też uchodzą do niej prawobrzeżne dopływy: Olza z Piotrówką, Szotkówką i Lesznicą, Ruda z Suminą oraz z lewej strony Psina. Pozostałe rzeki odwadniające zachodnią i północną część województwa śląskiego uchodzą do Odry poza jego granicami. Wraz z biegiem Odry z ważniejszych są to: Bierawka, Kłodnica z Bytomką, Dramą i Potokiem Toszeckim, Mała Panew z Stołą i Lublinianką oraz Warta z licznymi dopływami, z których największy na terenie województwa śląskiego to Liswarta.

Fot. 3. Wodospad na potoku Sopotnia Wielka w Beskidzie Żywieckim (fot. M. Rzętała).

Wisła i Odra, a także ich dopływy w granicach województwa śląskiego, są stosunkowo krótkie, a ich spadki bardzo zróżnicowane – największe w górskiej części, nieco mniejsze w obszarach wyżynnych na północy i w centralnych partiach województwa, a najmniejsze w obszarach nizinnych zwłaszcza jego zachodnich obrzeży. Przekłada się to na niewielką ilość wodospadów, chociaż zdecydowana większość z nich to i tak raczej bystrza i progi skalne. Największym wodospadem w województwie śląskim – a zarazem największym w polskich Beskidach – jest wysoki na 10 metrów wodospad w Sopotni Wielkiej (fot. 3). Powstał on na potoku spływającym wąską rynną spadającą w dół po progu zbudowanym z warstw piaskowca skośnie ustawionych zgodnie z kierunkiem spływu wody. U podstawy wodospadu wytworzył się kocioł eworsyjny o głębokości 5 metrów.

Różne ilości opadów atmosferycznych, różnice w ukształtowaniu terenu, odmienne możliwości retencji (magazynowania) wód na terenie zlewni oraz tzw. przerzuty wody z Wisły, Soły i Skawy do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, a także zrzut ścieków i wód pochodzących z odwodnienia złóż eksploatowanych surowców mineralnych, powodują duże zróżnicowanie przepływów rzek. Średnio wynoszą one od kilku dziesiątych m3/s w przypadku niewielkich cieków do kilku m³/s (np. Olza, Ruda, Bierawka, Kłodnica, Mała Panew, Wisła powyżej zbiornika Goczałkowice, Biała, Gostynia, Warta), a sporadycznie do kilkunastu m³/s (Soła, okresowo Przemsza) i kilkudziesięciu m³/s (Odra, okresowo Przemsza, Wisła na wschodniej granicy województwa). Maksymalne ilości prowadzonych wód w okresach wezbrań opadowych lub roztopowych osiągają wielokrotnie wyższe wartości i często są utożsamiane z występowaniem powodzi (np. w sierpniu 1985 r., lutym 1987 r., maju i wrześniu 1996 r., lipcu 1997 r., lipcu 2001 r., czerwcu 2009 r., maju 2010 r. oraz czerwcu 2013 r.).

Wpływ człowieka na wody powierzchniowe w województwie śląskim przejawia się w zaburzeniach naturalnego reżimu wahań stanów wody i przepływów oraz technicznych zabiegach polegających na regulacji i zmianach układu sieci rzecznej, a przede wszystkim na zmianach jakości wody. Głównym źródłem zanieczyszczeń rzek są: ścieki przemysłowe, komunalne, spływy z terenów zurbanizowanych i użytkowanych rolniczo, a na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego również zrzuty wód pochodzących z odwodnienia złóż eksploatowanych surowców. Najbardziej zanieczyszczone rzeki znajdują się na obszarze centralnej części województwa śląskiego, która utożsamiana jest z największym stopniem urbanizacji oraz niedawnym jeszcze uprzemysłowieniem. W większości przypadków niesione przez nie wody są oceniane jako pozaklasowe, a tylko nieliczne odcinki, zazwyczaj źródłowe, odznaczają się nieco korzystniejszymi parametrami. Znacznie lepiej jest na pozostałym obszarze województwa śląskiego. Liczne potoki i rzeki biorące swój początek w Beskidach czy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej niosą wody podlegające stosunkowo niewielkiemu zanieczyszczeniu, a ich źródłowe odcinki charakteryzują się wodami umownie najczystszymi. Ogólnie rzecz ujmując, poprawie stanu ekologicznego wód powierzchniowych płynących sprzyja spontaniczna regeneracja przyrody po dawnych zniszczeniach spowodowanych w okresie gospodarki socjalistycznej, kiedy nadrzędność zadań przemysłowych i komunalnych pozostawała w sprzeczności z zasadami ekologicznymi. W okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej, a zwłaszcza gospodarki rynkowej, następuje powolna, aczkolwiek sukcesywna adaptacja elementów środowiska wodnego do zadań zgodnych z założeniami zrównoważonego rozwoju. Wyrazem dbałości o stosunki wodne są coraz częściej wdrażane programy rewitalizacyjne i renaturyzacyjne, które mają na celu przywrócenie walorów środowiska wodnego. Działaniom tym sprzyja spadek zużycia wody i mniejsza produkcja ścieków.

Zbiorniki wodne

Fot. 4. Jezioro Jezioro położone poniżej krawędzi Garbu Herbskiego (fot. M. Fajer).

Cechą charakterystyczną województwa śląskiego jest występowanie w jego granicach kilku tysięcy sztucznych zbiorników wodnych, będących wynikiem celowych zabiegów lub niezamierzonym efektem aktywności gospodarczej. Na Wyżynie Śląskiej i w Dolinie Wisły jest ich na tyle dużo, że tereny te określane są mianem „pojezierzy antropogenicznych”. Oprócz sztucznych zbiorników wodnych w województwie śląskim występują jeziora naturalne. Są to nieliczne starorzecza zlokalizowane w dolinach meandrujących rzek, często przekształcone podczas prac regulujących. Do naturalnych jezior zalicza się także zagłębienia deflacyjne i obniżenia śródwydmowe wypełnione wodą, które spotykane są w północnej części województwa. Złożoną genezę przypisuje się jezioru o nazwie Jezioro (fot. 4.), które zlokalizowane jest w miejscowości Jezioro, na zachód od Częstochowy. Jest to eoliczne jezioro zaporowe z misą ukształtowaną w okresie deglacjacji lądolodu odrzańskiego, które podparte zostało holoceńskim wałem wydmowym. Antropogeniczne zbiorniki wodne występujące na terenie województwa śląskiego można zaklasyfikować do kilku charakterystycznych grup genetycznych. Są to zbiorniki: poregulacyjne, poeksploatacyjne, w nieckach osiadania i zapadliskach, zaporowe, groblowe oraz inne typy zbiorników.

Fot. 5. Zbiornik Kuźnica Warężyńska (fot. M. Rzętała).

Zbiorniki poregulacyjne to odcinki zakolowych koryt rzecznych, powstałe na skutek prac regulacyjnych prowadzonych w obrębie dolin rzecznych, na terenach zalewowych. Opisywane zbiorniki zachowały wiele cech morfometrycznych, biotopowych i biocenotycznych właściwych też starorzeczom, a ich misa została wypreparowana przez naturalne procesy meandrowania, to zalicza się je do zbiorników antropogenicznych. Zmiana środowiska potamicznego na limniczne wynika z celowych technicznych zabiegów w postaci prostowania koryt rzecznych i odcinania meandrów, a nie ogół procesów fluwialnych jak ma to miejsce w warunkach naturalnych. Zbiorniki tego typu cechuje zakolowy kształt misy. Zbiorniki wodne utworzone w wyrobiskach po powierzchniowej eksploatacji surowców mineralnych zazwyczaj mają kształt nieregularny wynikający ze sposobu eksploatacji, rodzaju skał i ich miąższości. Kształt misy uwarunkowany jest układem dna i krawędzi dawnego pola eksploatacyjnego, co najwyżej modyfikowanego w okresie przygotowania zagłębienia do zatopienia. Są to najczęściej wyrobiska po eksploatacji piasków i iłów, wapieni, dolomitów oraz rud cynku i ołowiu a także węgla kamiennego. Powierzchnia tego typu zbiorników zmienia się w szerokim zakresie od kilkudziesięciu metrów kwadratowych do kilku kilometrów kwadratowych. Zasięg i lokalizacja zbiornika w pewnym sensie warunkowana jest występowaniem złóż surowców mineralnych. Wiele niewielkich zbiorników wodnych zajmuje zagłębienia po średniowiecznej eksploatacji rud cynku i ołowiu na pograniczu Bytomia i Tarnowskich Gór. Wypełnione wodą nierówności terenowe pozostałe po odkrywkowym wydobyciu węgla kamiennego występują na terenie Dąbrowy Górniczej, Jaworzna, Katowic, Rudy Śląskiej, Zabrza i Mikołowa. Zbiorniki wodne zlokalizowane w wyrobiskach popiaskowych odznaczają się różną powierzchnią. Wyliczyć należy zbiorniki: Dzierżno Duże, Dziećkowice, Kuźnica Warężyńska (fot. 5), Pławniowice, Pogoria III, Dzierżno Małe, Pogoria I, Rogoźnik, Balaton, Sosina, Pogoria II i wiele innych.

Fot. 6. Zbiornik Żywiecki - widok z zapory w Tresnej (fot. M. Rzętała).

Zbiorniki w nieckach osiadania i zapadliskach występują powszechnie w środkowej części województwa śląskiego, jako niezamierzony efekt podziemnej eksploatacji węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu. Skutki procesów osiadania i zapadania uwidaczniają się na obszarze ponad 1 tys. km2. Proces osiadania inicjuje jedynie powstanie na powierzchni terenu zagłębień. W osiadającym górotworze, na stosunkowo niewielkiej głębokości muszą zalegać warstwy utworów nieprzepuszczalnych, które skutecznie zatrzymają infiltrującą w podłoże wodę. Powstająca niecka osiadania wymusza spływ wód podziemnych w kierunku jej centralnej części, w konsekwencji prowadzi to do podnoszenia poziomu lustra wody względem powierzchni terenu. Ciągłość procesu osiadania a także napływ wód podziemnych oraz powierzchniowy spływ wód opadowych i roztopowych w początkowym stadium rozwoju niecki powodują powstawanie podmokłości. Ostatecznie gromadzące się wody osiągają powierzchnię terenu i wypełniają nieckę osiadania w wyniku czego powstaje zbiornik. Wygląd nowo powstających zbiorników w dużej mierze modyfikowany jest przez człowieka. Dosyć często tego typu zbiorniki stanowią poważny problem ze względu na nieodpowiednią jakość retencjonowanej wody, małą powierzchnię i pojemność, a także na ciągłość procesów deformujących podłoże – wówczas często są zasypywane. Zbiorniki w nieckach osiadania i zapadliskach w bardzo krótkim czasie asymilują się z otaczającym środowiskiem. Procesowi hydrologicznego kształtowania tego typu zbiorników, jako konsekwencji zmian stosunków wodnych odpowiadających przemianom orograficznym, towarzyszy wiele przemian o charakterze biotopowym i bicenotycznym. W czasach historycznych były to zbiorniki o niewielkich możliwościach retencyjnych z powodu technicznych ograniczeń w zakresie bezpiecznego piętrzenia wody. Zgromadzona woda przeznaczona była najczęściej do napędzania młynów wodnych, tartaków, itp. Zbiorniki zaporowe występują głównie poza terenami zabudowanymi i charakteryzują się dużymi wahaniami stanów wody, dynamicznymi zmianami powierzchni i ilości retencjonowanej wody. Zasadniczą cechą morfometryczną jest rozkład głębokości nawiązujący do spadków podłużnych i poprzecznych zatopionej doliny, z minimum przy brzegach oraz w strefie cofkowej, a maksimum w części zbiornika przy odwodnej stronie zapory. Największym pod względem powierzchni i możliwości retencyjnych jest zbiornik Goczałkowice wybudowany w latach 50. XX w., który zajmuje płaskodenne dno doliny Wisły na obszarze Kotliny Oświęcimskiej. Maksymalna powierzchnia zbiornika osiąga 32 km2 a jego pojemność wynosi 167 hm³. Drugi pod względem zajmowanej powierzchni jest zbiornik Tresna (fot. 6) zajmujący rozległe tereny w obrębie Kotliny Żywieckiej, który powstał w wyniku przegrodzenia przełomowego odcinka Soły. Powierzchnia tego zbiornika przy maksymalnym poziomie piętrzenia wynosi 9,6 km², a jego pojemność całkowita wynosi 98,1 hm³ (pozostałe zbiorniki zaporowe w kaskadzie Soły to zbiornik Porąbka o maksymalnej powierzchni 3,3 km² i pojemności rzędu 27,2 hm³ oraz zbiornik Czaniec, który posiada maksymalną powierzchnię jedynie 0,5 km² i możliwości retencjonowania 1,32 hm³ wody). Po zbiorniku w Tresnej następnym pod względem wielkości jest zbiornik Kozłowa Góra o maksymalnej powierzchni 5,9 km2 i pojemności 15,3 hm3 utworzony na Brynicy. Kolejny to zbiornik Poraj zlokalizowany w dolinie Warty, którego powierzchnia wynosi 5,5 km2 a pojemność całkowita kształtuje się na poziomie około 25 hm³. Następny jest zbiornik Przeczyce, który powstał na skutek przegrodzenia przełomowego odcinka Czarnej Przemszy. W wyniku spiętrzenia wód tej rzeki powstał zbiornik o powierzchni 5,1 km² i możliwościach retencyjnych wynoszących 20,7 hm³. Niewiele mniejszy jest Zbiornik Rybnicki zlokalizowany w dolinie Rudy, która została wypreparowana w czwartorzędowych utworach Płaskowyżu Rybnickiego. Maksymalna powierzchnia zajęta przez jego wody wynosi 4,7 km² a możliwości retencyjne wynoszą 22 hm³. Jednym z najmłodszych zbiorników zaporowych, oddanym do użytku w 1986 r. jest Łąka na rzece Pszczynka. Parametry tego zbiornika to: maksymalna powierzchnia 3,5 km² a pojemność 11,2 hm³. Pozostałe zbiorniki zaporowe zlokalizowane w granicach województwa śląskiego odznaczają się zdecydowanie mniejszymi możliwościami retencyjnymi, są to m.in.: Wisła-Czarne na Wiśle, Wapnienica na Wapienicy, Paprocany na Gostynce oraz Słupsko na Potoku Toszeckim.

Zbiorniki groblowe licznie występują w dolinach rzek, głównie na obrzeżach środkowej, uprzemysłowionej części województwa śląskiego. Do niedawna ten typ zbiorników zaliczany był do zbiorników zaporowych. Jednak stanowią one genetycznie odrębną grupę. Odrębność zbiorników groblowych wynika z różnic pomiędzy groblą a zaporą oraz podyktowana jest cechami morfometrycznymi i sposobami eksploatacji. Różnice w morfometrii przejawiają się przede wszystkim w relacjach głębokościowych a także charakterze dna. Natomiast inny sposób eksploatacji wynika z odmiennego cyklu hodowlanego. Charakterystyczną cechą tych zbiorników jest ich płaskodenność, wynikająca z niewielkiego zróżnicowania pionowego zajmowanych przez nie terenów. Odznaczają się niewielką głębokością (1-1,5 m), która wynika z wysokości usypanej grobli ograniczającej akwen. Największe nagromadzenie zbiorników groblowych występuje w obrębie Kotliny Oświęcimskiej oraz mezoregionu Dolina Górnej Wisły. Pojedyncze kompleksy zbiorników groblowych występują także na innych obszarach województwa śląskiego, jednak są tam znacznie mniej liczne. Na obszarze województwa śląskiego występują również sadzawki. To swoista grupa genetycznych zbiorników wodnych o niewielkich rozmiarach, lokalizowanych w sąsiedztwie gospodarstw wiejskich. Dodać należy, iż uzyskany materiał ziemny najczęściej traktowany jest jako odpad, który w nielicznych przypadkach zostaje zagospodarowany. Dlatego też jest to jedna z głównych cech wyróżniających ten typ zbiorników w odniesieniu do zbiorników poeksploatacyjnych. Znaczna grupa omawianych obiektów jest w posiadaniu Polskiego Związku Wędkarskiego. W zbiornikach tych prowadzi się regularne zarybienia, jednak nie stosuje się masowych odłowów poprzez spuszczanie wody. Kontrola nad liczebnością populacji prowadzona jest przez samych wędkarzy. Dlatego też nie można zaliczyć tych zbiorników do grupy zbiorników groblowych.

Fot. 7. Zbiornik antropogeniczny Łosień w Dąbrowie Górniczej (fot. M. Rzętała).

Do grupy pozostałych zbiorników antropogenicznych zaliczono również akweny o misach betonowych bądź ukształtowanych z innych materiałów sztucznych (fot. 7). Pomimo różnego nazewnictwa przyjmowanego dla tej grupy obiektów (wybudowanych w określonych celach) wyróżnia się: baseny kąpielowe, zbiorniki przeciwpożarowe, osadniki różnego rodzaju wód, zbiorniki przy oczyszczalniach ścieków, zbiorniki dla celów przemysłowych i komunalnych a także obiekty o mniejszym znaczeniu.

Zbiorniki wodne są najczęściej obiektami wielofunkcyjnymi spełniając zadania: przeciwpowodziowe, zaopatrzenia w wodę, rekreacyjne, hodowlane, itp. Najpoważniejszym zagrożeniem dla ich optymalnego wykorzystania jest pogorszenie stanu ekologicznego w konsekwencji dopływu zanieczyszczeń (eutrofizacja, deficyty tlenowe, zasolenie, skażenie metalami ciężkimi). Najkorzystniejszą jakość wód posiadają obiekty bazujące na zasobach wodnych obszarów pozbawionych silnej antropopresji tj. Beskidów, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a najmniej korzystne w centralnej części województwa śląskiego.

Kanały i rowy

Fot. 8. Kanał doprowadzający wodę do dawnego młyna w Rębielicach Szlacheckich w dolinie Liswarty (fot. M. Fajer).

Na obszarze województwa śląskiego funkcjonuje szereg kanałów oraz rowów, które zostały wybudowane w ściśle określonych celach. Kanały to sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna co najmniej 1,5 m przy ich ujściu lub ujęciu, a rowy mają szerokość mniejszą od 1,5 m przy ujściu. W województwie śląskim, w jego środkowej części są to głównie kanały (sztolnie), którymi grawitacyjnie odprowadzane są wody pochodzące z odwadniania kopalni węgla kamiennego lub prowadzone jest zaopatrzenie w wodę zakładów przemysłowych. Z tego typu obiektów wymienić należy np. kanał doprowadzający wodę z Czarnej Przemszy do kompleksu Huty Bankowej w Dąbrowie Górniczej, „sztolnia 318” w Katowicach Murckach odprowadzająca wody pochodzące z kopalni węgla kamiennego „Murcki”. W rejonie bytomsko-tarnogórskim są to kanały, którymi odpływają wody pochodzące z drenażu wyrobisk górniczych rud cynku, ołowiu i srebra np. sztolnia „Fryderyk” w Reptach Śląskich lub sztolnia Gotthelf w Strzybnicy. W północnej części województwa śląskiego są to najczęściej tzw. młynówki (fot. 8), którymi w przeszłości doprowadzano wody z rzeki do młynów, ale także i tartaków, w których spadek wody napędzał urządzenia. W celu podpiętrzenia wody na kanałach budowano liczne śluzy i jazy umożliwiające sprawne funkcjonowanie poszczególnych zakładów produkcyjnych. Opisywane kanały z uwagi na likwidację młynów i tartaków z biegiem lat utraciły swoje znaczenie jednak nadal funkcjonują w środowisku. Podlegając naturalnym procesom uległy daleko idącym przemianom doskonale wpisując się w krajobraz. Najbardziej znane w tej części województwa to: Kanał Białki Lelowskiej, Kanał Młyński w zlewni Liswarty oraz Kanał Lodowy uchodzący do Wiercicy. Na obszarze województwa śląskiego funkcjonują również tzw. kanały ulgi, którymi odprowadzane są wody zwłaszcza w okresach wezbrań. Największe rozmiary osiąga kanał ulgi wybudowany na Odrze chroniący przed zalaniem Racibórz. Inne tego typu obiekty to np. kanał łączący rzekę Knajkę z Wisłą oraz kanał ulgi na Małej Panwi w Zielonej. Na obszarze województwa śląskiego funkcjonuje również sieć sztucznych rowów, które prowadzą wodę w sposób ciągły lub okresowy, a szerokość dna jest mniejszej niż 1,5 m przy ich ujściu. Budowane są najczęściej w celu regulacji stosunków wodnych poprzez odwadnianie terenów podmokłych lub nawadnianie terenów z deficytem wód. Zazwyczaj są to całe systemy rowów, rzadko występują jako pojedyncze obiekty. Dosyć powszechnie spotykane są w północnej części województwa śląskiego, a także w obrębie podmokłych, szerokich dolin rzecznych na pozostałym opisywanym obszarze.

Fot. 9. Na Kanale Gliwickim (fot. M. Rzętała).

Najważniejszym kanałem w województwie śląskim jest Kanał Gliwicki (fot. 9), który łączy Odrę z portem śródlądowym w Gliwicach. Jego przebieg nawiązuje do osi doliny Kłodnicy oraz wybudowanego w latach 1792-1822 Kanału Kłodnickiego. Pokonanie czterdziestokilometrowej długości Kanału Kłodnickiego – którego różnica wysokości wynosiła 48,8 m – było możliwe dzięki istnieniu kilkunastu stopni wodnych o wysokości od 1,9 do 4,1 m. Kanał Gliwicki, który w 1938 roku przejął funkcje Kanału Kłodnickiego, posiada zdecydowanie korzystniejsze parametry techniczne. Głębokość kanału wynosi 3,5 m, szerokość 37 m, a powierzchnia przekroju ponad 91 m² (Kanał Kłodnicki odpowiednio: 1,6 m, 12 m, 15,2 m2). Różnicę poziomów między skrajnymi odcinkami drogi wodnej (Port w Koźlu – Port w Gliwicach) wynoszącą 43,6 m Kanał Gliwicki pokonuje za pomocą podwójnych śluz komorowych wybudowanych w: Kłodnicy, Nowej Wsi, Sławięcicach, Łanach, Dzierżnie i Łabędach. Kanał Gliwicki jest zasilany wodami pochodzącymi z Kłodnicy, Dramy i Pniówki, Potoku Toszeckiego, przy czym dużą rolę w systemie gospodarowania zasobami wodnymi odgrywają zbiorniki Dzierżno Duże, Dzierżno Małe i Pławniowice. Istotne znaczenie dla kształtowania poziomu zanieczyszczenia wody Kanału Gliwickiego ma stopień czystości wody Kłodnicy. W zależności od aktualnych potrzeb wody tej rzeki zasilają kanał w Gliwicach Łabędach, bądź są kierowane do zbiornika Dzierżno Duże, a następnie wykorzystane do poprawy warunków żeglugowych na niżej położonych sekcjach tegoż kanału. Wiąże się z tym duże zanieczyszczenie wody Kanału Gliwickiego, która poniżej śluzy Dzierżno zawiera ponadnormatywne ilości wielu pierwiastków i związków chemicznych – m.in. 1355 mg Cl/dm³, 220 mg SO4/dm³, 65 mg NO3/dm³, 17,5 mg PO4/dm³ i 533 mg Na/dm³. O stopniu zanieczyszczenia świadczy ponadto wartość mineralizacji przekraczająca 2,8 g/dm³ i przewodność elektrolityczna właściwa osiągająca poziom 4750 S/cm. Wysoki stopień zanieczyszczenia wpływa degradująco na życie biologiczne, a zawarte w wodzie substancje (zwłaszcza chlorki i siarczany) oddziaływują korozyjnie na podwodne fragmenty śluz, co zwiększa koszty eksploatacji z uwagi na konieczność prowadzenia szerszych zakresowo remontów (np. śluzy Dzierżno). Ponadto zanieczyszczenia w postaci miału węglowego osadzające się w korycie powodują jego zamulenie (np. 100-150 m poniżej śluzy Dzierżno), co w znacznym stopniu utrudnia żeglugę i wymaga częstego bagrowania zapewniającego odpowiednią głębokość kanału. Niezadowalająca jakość wody Kanału Gliwickiego uniemożliwia jego wykorzystanie do celów poza żeglugowych, tym niemniej w okresie dotychczasowej eksploatacji kanał spełniał funkcje przeciwpowodziowe jako droga odprowadzania wód wezbraniowych, a także podejmowano próby jego wykorzystania w turystyce organizując rejsy wycieczkowe i spływy kajakowe.

Bibliografia

1. Bajkiewicz-Grabowska E., Źródła. Geografia fizyczna Polski, Warszawa 2005, s. 141-142.
2. Born A., Regulacja Odry i rozbudowa urządzeń technicznych. Monografia Odry, Poznań 1948, s. 419-553.
3. Chełmicki W., Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach 1973-2000, Kraków 2001. s. 28-94.
4. Czaja S., Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej), Katowice 1999.
5. Czaja S., Powodzie w dorzeczu górnej Odry, Katowice 2011.
6. Fajer M., Waga J. M., Rzetala M., Szymczyk A., Nita M., Machowski R., Rzetala M. A., Ruman M., The Late Vistulian and Holocene evolution of Jezioro Lake: a record of environmental change in southern Poland found in deposits and landforms, "Journal of Paleolimnology" 2012, 48(4), s. 651-667.
7. Jankowski A. T., Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze uprzemysłowionym i urbanizowanym (na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego), Katowice 1986.
8. Jankowski A. T., Antropogeniczne zbiorniki wodne na obszarze górnośląskim, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Geografia XXIX – Nauki Matematyczno-Przyrodnicze 103, Toruń 1999, s. 129-142.
9. Karaś-Brzozowska C., Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Warszawa 1960.
10. Machowski R., Rzętała M., Serwecińska D., Wody powierzchniowe i podziemne województwa śląskiego, Katowice 2003, s. 6-7.
11. Machowski R., Przemiany geosystemów zbiorników wodnych powstałych w nieckach osiadania na Wyżynie Katowickiej, Katowice 2010.
12. Mapa hydrograficzna, arkusz Wisła M-34-86-B, Warszawa 2003.