Górny Śląsk

Górny Śląsk (łac. Silesia Superior, czes. Horni Slezsko, niem. Oberschlesien) - region geograficzno-historyczny na południu Polski, istniejący jako pojęcie historyczne od epoki pełnego średniowiecza.

Kształtowanie się pojęcia Górny Śląsk

Górny Śląsk to pojęcie, które ciągle zmieniało swoje znaczenie, zarówno w sensie geograficznym jak i historycznym. Silesia Superior, łacińskie określenie Górnego Śląska, to nazwa wywodząca się wprawdzie ze średniowiecza, ale w momencie tworzenia się państw słowiańskich na przełomie IX i X wieku jeszcze nie występująca. Termin Górny Śląsk (Horní Slezsko, Silesia Superior, Oberschlesien), używany dla określenia politycznej odrębności wschodniej części Śląska, pojawia się dopiero w XV wieku. We współczesnych syntezach historii Śląska pojawieniu się nazwy Górny Śląsk nie poświęcano zbyt wiele uwagi. W XIX wieku zajmowano się więc prawie wyłącznie etymologią nazwy Śląsk. Dla autora pierwszej polskiej monografii historycznej Górnego Śląska pod II wojnie światowej, Kazimierza Popiołka, najważniejsze było uzasadnienie, że nazwa nie pochodziod wandalskich Silingów, lecz, jak wywiódł to już Władysław Semkowicz, od rzeki Ślęza (ewentualnie góry Ślęż/Sobótka etymologicznie pochodzącej od słowiańskiego ślęg/śląg – wilgoć, mokrość, będącej prastarym miejscem kultowym). Uwagi Popiołka w ogóle nie zaprzątała kwestia skąd pochodziła nazwa Górny Śląsk. Posługuje się nią sporadycznie od momentu, kiedy zaczyna omawiać okres schyłku XII wieku, ale nie traktuje tego obszaru jako zwartej całości o jasno określonych granicach, a tylko jako geograficzne uściślenie. Polityczną odrębność gornośląską postrzegał dopiero od Wiosny Ludów. Podobną interpretację odnajdziemy także w niedokończonej polskiej wielotomowej wrocławskiej syntezie historii Śląska. W najnowszych syntezach historii Śląska również Rościsław Żerelik nie poświęca zbyt wiele uwagi genezie pojęcia Górny Śląsk/Silesia Superior. Konstatuje tylko dla epoki średniowiecza, że rozróżnienie na Dolny Śląsk i Opolszczyznę (wówczas dux Opoliensis) pojawia się już w XIII wieku i rozumie się wówczas pod tym terminem te ziemie, które leżały na wschód od Przesieki międzyśląskiej. Rozróżnienie to wg niego zaczęło zanikać w XV wieku, chociaż w nazwach dalej używano pojęć Silesia Inferior, Silesia Superior, a kiedy chciano zaznaczyć, że chodzi o cały Śląsk, to pisano Utraque Silesiae . Marek L. Wójcik omawia z kolei konsekwencje wydarzeń z 1202 roku i poprzedzających ich zmian, związanych z aspiracjami synów i wnuków Władysława Wygnańca. Pierwsza linia Piastów śląskich – wrocławska - konsekwentnie używała od tej pory tytułu książąt śląskich (duces Slezie lub duces Zlezie), a druga linia - książąt opolskich – tytułu książąt opolskich (duces Opoliensis lub duces de Opol) . Wg Conradsa ukształtowanie się odrębności Górnego Śląska i jego pierwotnych granic wiązało się przede wszystkim z aspiracjami politycznymi młodszej linii Piastów śląskich. Za najważniejszy z tego punktu widzenia uznał rok 1202, który znosił do tej pory jednolite prawo dziedziczenia w jednej linii piastowskiej, dając prawo do dziedziczenia oddzielnie w liniach wrocławskiej i raciborsko-opolskiej. W miejsce używanej do tej pory jednolitej nazwy Śląsk (Schlesien), która pozostała tylko dla części północnej dzielnicy, na południu pojawilo się nowe określenie, które ukształtuje odrębność tzw. Kraju (Ziemi) Opolskiego (-iej) (Oppelner Land). Również i Conrads podkreśla jednak, że zmiana ta w średniowieczu nie była trwała. Objęcie przez państwo czeskie całego Śląska przywróciło jednolitą nazwę – Śląsk dla całego dawnego wielkiego księstwa śląskiego . Brak zainteresowania współczesnych historyków kształtowaniem się pojęcia Górny Śląsk da się wytłumaczyć przede wszystkim znacznie późniejszym pojawieniem się tej nazwy, a więc rzeczywiście wtórnym znaczeniem tego problemu w stosunku do etymologii nazwy całej dzielnicy. Nazwa Górny Śląsk (nie traktowana jednak tylko prawno-politycznie jako Księstwo Opolskie) ma bowiem genezę znacznie młodszą. Pierwszą poświadczoną źródłową wzmianką o „dwóch Śląskach” odnajdujemy w zapisach kancelaryjnych z 1427 roku . Stałe używanie tego pojęcia, traktowanego już wówczas w kategoriach administracyjnych, nastąpiło dopiero u schyłku XV wieku i jest przypisywane panowaniu na Śląsku Macieja Korwina. W 1481 roku wyznaczył on osobnych zarządców dla Dolnego Śląska (Georg von Stein) i Górnego Śląska (Johann Bielik von Kornitz). Podziały księstw śląskich za panowania Macieja Korwina nie skutkowały jednak jeszcze utrwaleniem się używania nazw Śląsk Górny i Dolny. Zmiana, która dotychczasowym podziałom administracyjnym nadała również charakter jakościowy, nastąpiła dopiero po wydaniu w 1498 roku przez Władysława Jagiellończyka przywileju generalnego dla stanów śląskich oraz w konsekwencji znacznie większego wpływu cesarskich urzędników, jaki dało się zaobserwować na księstwach górnośląskich w XVI wieku, przy pozostawieniu pełnych praw książęcych w księstwach dolnośląskich. Umacniał ponadto ten proces różnicowania nierównomierny rozwój reformacji w obu częściach Śląska . Niebagatelnym czynnikiem katalizującym to zjawisko były również coraz bardziej widoczne w XVI wieku różnice w stosunkach etnicznych po obu stronach dawnej Przesieki międzyśląskiej. W XVI wieku pochodzący z Brzegu humanista i topograf Barthel Stein, właśnie ze względu na różnice językowe pomiędzy Śląskiem Dolnym i Górnym, dla tego drugiego ukuł nawet nazwę Polonica Silesia (użył tego pojęcia w pochodzącym z 1512 roku rękopisie: Descripcio tocius Silesie et civitatis regie Vratislaviensis). Stała się ona na tyle popularna, że używano jej jeszcze w wieku XVIII . W XVI wieku nastąpiło w kręgu wykształconych humanistów trwałe upowszechnienie nazwy Silesia Superior (Oberschlesien). Było to przede wszystkim zasługą wydania w 1571 roku przez głogowskiego lekarza i humanistę Joachima Cureusa dzieła poświęconego cesarzowi Maksymilianowi II Habsburgowi - Gentis Silesiae annales . W drugim etapie panowania Habsburgów, przede wszystkim od czasu pojawienia się dążeń centralizacyjnych, a potem nasilającej się kontrreformacji nastąpił jednak pod względem administracyjnym odwrót od tej tendencji różnicowania obydwu części Śląska, mimo różnic etnicznych i religijnych podkreślano jedność całej dzielnicy, woli stanów górnośląskich okazywania swojej odrębności, czy nawet dążeń do separacji .

Górny Śląska w epoce nowożytnej i najnowszej

Nazwa Górny Śląsk przyjęła nowe znaczenie w czasach pruskich. Część górnośląska Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien) aż do 1815 roku nie stanowiła odrębnej jednostki administracyjnej na pruskim Śląsku (wchodziła w skład departamentu wrocławskiego). Nie zmieniły tej sytuacji krótkotrwałe jak się okazało zmiany wynikające z zaangażowania Prus w rozbiory Polski. Wykreowały one jednak nową nazwę – Nowy Śląsk (Neu Schlesien). W latach 1795-1807 w skład Śląska wchodziły bowiem dwa dawne powiaty małopolskie: pilicki i siewierski, uzyskane przez Prusy w III rozbiorze Polski, które uzyskały tę właśnie nazwę (Neu Schlesien). Wraz z podziałami administracyjnymi Prowincji Śląskiej na rejencje z 1815 coraz częściej w użyciu pojawia się także obok Dolnego Śląska (Niederschlesien) i Górnego Śląska (Oberschlesien) jeszcze trzecia nazwa – Śląsk Środkowy (Mittelschlesien). Podział Śląska, który nastąpił w wyniku pokoju wrocławskiego, a potem pokoju w Hubertsburgu, skłaniał geografów i historyków pruskich do zawężania tego pojęcia tylko do części znajdującej sie w granicach państwa pruskiego. W swoim opisie Śląska znany geograf lipski Joseph Partsch pisał wprost, że Górny Śląsk znajduje się tylko w granicach pruskiej monarchii. Spośród terenów włączonych przez Fryderyka II jako właściwy Górny Śląsk traktował: Księstwo Raciborskie z Rybnikiem Żorami i Rudami (1002 km2); podzieloną już przed wiekami na wiele części pozostałą resztę historycznego Księstwa Raciborskiego (3010 km2): północną część Mniejszego Państwa Stanowego Bohumińskiego (39 km2), Wolne Mniejsze Państwo Stanowe Wodzisławskie (208 km2), Wolne Państwo Stanowe Pszczyńskie razem z Mysłowicami (1118 km2); Wolne Państwo Stanowe Bytomskie (605 km2); okręg Imielin z Chełmem i Kosztowami (37 km2). Nie nazywał już Górnym Śląskiem dawnego Księstwa Opawskiego i Księstwa Cieszyńskiego. W stosunku do tego pierwszego konsekwentnie używa już nazwy Kraju Opawski/Opawszczyzna (Oppaland), z której obszaru 1072 km2 północna część przypadła Prusom. Traktował jednak ten region razem z leżącymi już za granicą Karniowem i Opawą jako bardziej ciążacy w stronę Moraw niż Śląska, mimo nawet tego, że jego północna część znalazła się w państwie Hohenzollernów. Na potwierdzenie tego faktu przytaczał podziały administracyjne z 1817 roku. Wówczas to mniejszą część Opawszczyzny przyłączono do powiatu raciborskiego (wcześniej był to jednolity powiat głubczycki), ale przynależność kościelna pozostała przy diecezji ołomunieckiej, co wskazywało według niego na ciążenie właśnie w stronę Moraw. Partsch konkludował, iż „W kadym razie zaleca się by z pewnych kulturalno-geograficznych względów oddzielać Kraj Opawski (Oppaland) od zasadniczej części Górnego Śląska (Oberschlesien), ponieważ na części opawskiej również pod innymi względami widać wyraźnie odrębne stosunki tam panujące“ . Partsch mimo administracyjnych granic pruskiej rejencji opolskiej (Regierungsbezirk Oppeln) utożsamianej z Górnym Śląskiem od momentu jej utworzenia, „zdecydowanie“ nie zaliczał do Górnego Śląska, chociaż je wymienia w tej właśnie części, powiatów: powstałch z biskupiego Księstwa Nyskiego oraz powiatu kluczborskiego utworzonego z niewielkich części Księstwa Brzeskiego i Księstwa Oleśnickiego. Górny Śląsk w rozumieniu pruskiego geografa zawierał się więc w spuściźnie pierwotnych księstw opolskiego i raciborskiego, bez charakteryzujących się według niego zarówno geograficzną jak i polityczno kulturową odmiennością Opawszczyzny i Nyskiego, a tym, bardziej Oleśnickiego . Po stronie austriackiej (czeskiej) podział 1742 roku dla nazewnictwa nie miał tak zasadniczego charakteru. Nadal używano konsekwentnie bądź nazw księstw (Cieszyńskiego, Opawskiego, Karniowskiego, Nyskiego, Państwa Stanowego Bielskiego), tworzących Śląsk Austriacki (Österreichisch Schlesien/Rakouské Slezsko). W XVIII wieku był jednak używany również i inny termin, operujący pojęciem odwołującym się do dawnej przynależności do Korony św. Wacława – Czeski Śląsk (Böhmisch Schlesien/České Slezsko) . Obok jednak występują terminy oznaczające albo całe księstwa, ale niekiedy po prostu obszar wokół konkretnych miast: Kraj Opawski/Opawszczyzna (Troppauer Land/Opavsko), Kraj Cieszyński/Cieszyńskie (Teschener Land/Tešinsko), Kraik Bruntalski (Freudenthaler Ländchen/Bruntálsko), Obszar Karniowski (Jägerndorfer Gebiet/Krnovsko). Do tego dochodziły coraz częściej używane nazwy etnograficzne używane dla terenów na pograniczu morawsko-śląskim. Stolicą obszaru Kravařsko (Kuhländchen) leżąego na pograniczu był morawski Nový Jičin (Neutitschein). Niemcy z kolei na zachodnią część Księstwa Opawskiego i części Północnych Moraw w tym okresie, zdominowanych przez ludność niemiecka używali propagandowego terminu „Stara Ojczyzna“ (Altvaterland) po I wojnie światowej wypartego przez Kraj Sudety (Sudetenland). Jeszcze jedną nową nazwą stał się Kraik Hulczyński (Hultschiner Ländchen/Hlučinsko), rozumiany jako teren leżący na lewym brzegu Opawy, albo zamieszkany przez tzw. Morawców . W polskich dyskusjach politycznych XIX wieku od Wiosny Ludów utrwalało się odmienne traktowanie Gónego Śląska, nie w jego granicach administracyjnych, ale z punktu widzenia etnograficznego. Było to efektem zwycięstwa polskiej myśli narodowej, która tak właśnie definiowała problem ze względu na potrzebę wykreślenia granic nie tylko w oparciu o granice zaborowe, ale równocześnie odrodzoną Polskę widziano w jej nowych granicach etnicznych, a więc z wszystkimi ziemiami etnicznie polskimi, do których zaliczano, ale wymieniając je osobno, Górny Śląsk (pruski), niewielką część Dolnego Śląska oraz Księtwo Cieszyńskie . Takie podejście reprezentował zarówno polski ruch socjalistyczny, gdzie akceptowano poglądy Bolesława Limanowskiego, uznając konieczność „unarodowienia“ Górnoślązaków, jak i narodowy, który przyjmował, że odrębność etniczna „wykreśla“ granice Górnego Śląska . Te propozycje polskie znalazły odzwierciedlenie na Konferencji Paryskiej w 1919 roku. W pierwszych postulatach terytorialnych, które Arturowi Balfourowi przedstawił Roman Dmowski w marcu i lipcu 1917 roku, wymieniono bowiem osobno, oprócz ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku, także: Śląsk Górny, południowy pas Prus Wschodnich oraz Śląsk Cieszyński. Te ostatnie nazywano „ziemiami zagarniętymi po 1772 roku przez Austrię i Niemcy“ . Śląsk Górny we wspomnianej nocie definiowano tylko zasadniczo jako rejencję opolską, ale pod tym pojęciem strona polska rozumiała znacznie szerszy obszar aniżeli tylko pruski Górny Ślask: „Śląsk Górny jest najznaczniejszym z krajów, które nie wchodziły do Państwa Polskiego w 1772 roku, a którego przyłączenia teraz Polska żąda. Śląsk należał do Polski od początku jej istnienia do XIV wieku, w którym jego książęta z polskiego domu Piastów uznali zwierzchnictwo króla czeskiego, a później cesarstwa niemieckiego. Od XIV wieku Śląsk ulegał stopniowej germanizacji, której oprzeć się potrafiły tylko Księstwo Cieszyńskie, Śląsk Górny (Regencja Opolska) i kilka powiatów Śląska Średniego (Regencja Wrocławska). [...] Część Śląska Pruskiego, którą Polska rewindykuje, zawiera Regencję Opolską, z wyjątkiem powiatów Nisskiego-Grotkowskiego, części Niemodlińskiego, Prudnickiego, dalej powiaty Namysłowski i Sycowski, oraz część powiatu Milickiego regencji Wrocławskiej. Terytorium to obejmuje 12000 km2 i 2100000 mieszkańców (1910), z których według oficjalnej statystyki pruskiej 67% stanowią Polacy. W rzeczywistości procent Polaków jest o wiele większy; w części środkowej i wschodniej tego terytorium dosięga 90%” . Śląsk Cieszyński we wspomnianej nocie traktowano mimo to odrębnie. Pod tym pojęciem rozumiano już tylko wyłącznie część Księstwa Cieszyńskiego. Polskie aspiracje w tej mierze nie obejmowały „ze względu na stosunki narodowościowe“ powiatu frydeckiego należącego do tego Księstwa: „W ogólnych zarysach granica, której żąda Polska na terytorium Cieszyńskim, idzie od byłej granicy węgierskiej (Łomna Góra) wzdłuż granicy powiatu frydeckiego, aż do Gruszowa, gdzie wkracza na terytorium państwa pruskiego“ . Konsekwencje podziału arbitralnego Śląska Cieszyńskiego oraz powstań i plebiscytu na pruskim Górnym Śląsku doprowadziły do ukształtowania się nowych nazw dla określenia Górnego Śląska. Po stronie polskiej (administracyjnie w województwie śląskim, nie używano w ogóle nazwy Górny Śląsk) pojawiły się dwa żywe, popularne w okresie dwudziestolecia międzywojennego pojęcia: Zaolzie i Śląsk Opolski. To pierwsze było używane na określenie tego fragmentu Śląska Cieszyńskiego, który nie został włączony do Polski w 1920 roku (stało się tylko tak na krótko w latach 1938-1939). Inaczej nowe pojęcie Zaolzia i Śląska Cieszyńskiego rozumieli i do dzisiaj rozumieją Czesi. Podkreślali oni, że termin Cieszyńskie (Teschener Land/Tešinsko) nie może być ani synonimem Zaolzia, ani oznaczać całości terenów za Olzą, ponieważ z jednej strony rozciąga się także w takim rozumieniu na powiat frydecki będący poza aspiracjami polskimi, a z drugiej strony nie obejmuje całego Księstwa Cieszyńskiego utożsamianego ze Śląskiem Cieszyńskim (Teschner Schlesien) . Drugim nowym pojęciem używanym w polskich Katowicach był termin Śląsk Opolski, odnoszący się do historycznej nazwy piastowskiego Księstwa Opolskiego, a mający oznaczać nową niemiecką Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien). Z rzadka, ale pojawia się już wówczas również powszechnie używany po II wojnie światowej termin „Opolszczyzna”. Po stronie niemieckiej, konsekwentnie traktującej podział Górnego Śląska jako niesprawiedliwy dyktat, określenie Górny Śląsk znalazło bowiem swoje administracyjne odniesienie. Ustawa pruska w 1919 roku tworzyła nową jednostkę administracyjną – Prowincję Górnośląską, którą prezentowano jako najmłodszą prowincję pruską. Pomysły takie w rządzie Rzeszy były już rozpatrywane w 1917 roku, ale zrealizowano je dopiero w toku rozpoczynajacej sie kampanii plebiscytowej, traktując jako jeden z ważnych argumentów mających przyciągnąć Górnoślązaków do opcji proniemieckiej, ponieważ spełniał ich aspiracje regionalne . Przetrwała ona do 1938 roku jako osobna jednostka terytorialna, potem została włączona z powrotem do Prowincji Śląskiej. Bardziej skomplikowana sytuacja dotyczyła tej części rejencji opolskiej, która znalazła się po 1922 roku po stronie niemieckiej. Robert Kurpiun użył w 1922 roku propagandowego określenia oderwanego kraju (Entrissenes Land) . Otoworzyło to drogę do wspierania wizerunku „krwawiącej granicy“, dzielącej rozerwany Górny Śląsk. W publicystyce i wypowiedziach polityków niemieckich w okresie dwudziestolecia międzywojennego rzadko używano nazwy oficjalnej „Województwo śląskie – Woiwodschaft Schlesien“, najczęściej jest to Wschodni Górny Śląsk (Ost-Oberschlesien), ewentualnie Polski Wschodni Górny Śląsk (Polnisches Ost-Oberschlesien). W czasie II wojny światowej niewiele zmieniło się w nazewnictwie. Niemcy próbowali stopniowo powracać do nazw sprzed 1919 roku. Część Górnego Śląska znajdująca się w granicach Republiki Czesko-Słowackiej została bądź wcielona do Trzeciej Rzeszy, bądź znalazła się w granicach Protektoratu Czech i Moraw jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Do już istniejącej pruskiej Prowincji Śląskiej przyłączono nowoutworzoną rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz) oraz powiększono o nowe powiaty rejencję opolską. W dwa lata później z rejencji katowickiej i opolskiej, utworzono ponownie odrębną Prowincję Górnośląską z siedzibą jej władz w Katowicach . Tradycję zacierania historycznych podziałów zapoczątkowaną przez nazistów pogłębiły i rozwinęły powojenne władze komunistyczne. W Czechosłowacji, która odzyskała granice sprzed 1938 roku, po 1948 roku zamazano pojęcie Śląsk Czechosłowacki, włączając ten obszar do województwa zwanego „północnomorawskim”. W Polsce jeszcze w latach 1945-1950 utrzymało się formalnie województwo śląskie (zwane śląsko-dąbrowskim), w skład którego wchodziło przedwojenne: polskie województwo śląskie i niemiecka rejencja opolska (zwana Śląskiem Opolskim), a także część terenów nie śląskich (przede wszystkim obszar Zagłębia Dąbrowskiego). Następne reformy administracyjne w Polsce z 1950 i 1975 roku całkowicie zerwały z historyczną tradycją nazewniczą Górnego Śląska odwołując się w nazwach województw do miast – siedzib władz administracyjnych. Górny Śląsk pozostał od tej pory tylko nazwą historyczną.

Granice administracyjne

Wszyscy autorzy są zgodni co do tego, iż w okresie wczesnopiastowskim brak, oprócz podziałów plemiennych wzdłuż Przesieki międzyśląskiej, podstaw do wprowadzenia jakichkolwiek rozgraniczeń między Dolnym a Górnym Śląskiem. Wszyscy też wskazują zgodnie na kluczowy dla ukształtowania się tej granicy politycznej był okres lat 1178-1202, aczkolwiek różnie kładą w tym względzie akcenty. R. Żerelik uważa, że jeżeli w epoce średniowiecza używać pojęcia Górny Śląsk, to należy go po prostu utożsamiać od XIII wieku z Księstwem Opolskim i jego genezą. Za zupełnie odrębne uznaje dzieje Opawszczyzny, która odpadła już w 1038 roku po najeździe Brzetysława i w konsekwencji została przyłączona do biskupstwa ołomunieckiego. Późniejsze przypisywanie tego księstwa do Górnego Śląska brało się ze znacznie późniejszego zacieśnienia kontaktów Przemyślidów opawskich z całym Śląskiem (sami siebie nazywali wówczas książętami śląskimi) . Problem Opawszczyzny i jej przynależności w tym wczesnym okresie do Górnego Śląska zawsze interesował również autorów czeskich od czasu odrodzenia narodowego w XIX wieku . František Palacký, idąc śladem Jana Długosza, nazywał ten kraj Holešicko, dopiero potem zaproponowano nazwę Holasovsko, pochodzącą od grodu Holasowice . Późniejszą nazwę Opawszczyzna (Opavsko) proponowano używać od najazdów tatarskich i późniejszych licznych lokacji w XIII wieku . Autorzy czescy również konsekwentnie zaznaczali przy tym zasadniczą odrębność Opawszczyzny od Górnego Śląska, traktując późniejsze księstwo jako część całego Śląska, ukształtowaną jeszcze przed ostatecznym podziałem całej dzielnicy R. Żerelik, współautor najnowszej polskiej syntezy historii Śląska, wskazuje również na ciągłą od XII/XIII wieku labilność nie tylko południowej granicy Górnego Śląska, ale także wschodniej. Ukształtowała się ona w 1178 roku, kiedy Kazimierz Sprawiedliwy odstąpił Mieszkowi Plątonogiemu kasztelanie: bytomską, siewierską i oświęcimską, a następcy Mieszka przesunęli tę granicę nawet bardziej na wschód, opierając ją o linię rzek: Biała, Wisła, Przemsza i Liswarta. Nie okazała się ona jednak w tym kształcie trwała . Z kolei M.L. Wójcik w historii Dolnego Śląska zauważa, że co prawda niewątpliwie podział ukształtował się wzdłuż wspomnianej Przesieki, ale dla części zachodniej, rozciągającej się miedzy pasmem Sudetów na południu, Nysą Łużycką na zachodzie, Nysą Kłodzką na wschodzie i Baryczą na północy używano wyłącznie terminu Śląsk . Te pierwotnie ukształtowane wzdłuż podziałów księstw granice Górnego Śląska okazały się bardzo niestabilne. Odbudowanie spójności Królestwa Polskiego pod władzą dwóch ostatnich Piastów i przejęcie korony przez Jagiellonów, przy jednoczesnym osłabieniu Korony czeskiej umożliwiło zmiany na granicy wschodniej. W 1442/43 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił Księstwo Siewierskie (jako państwo biskupie dotrwało do 1790 roku, kiedy to posłowie Sejmu Wielkiego dokonali jego inkorporacji do Królestwa Polskiego), w 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk nabył Księstwo Oświęcimskie, a w 1494 roku Jan Olbracht Księstwo Zatorskie. Ustaliła się wówczas wschodnia granica Górnego Śląska wzdłuż biegu rzek: Biała-Wisła-Przemsza-Brynica. Była to jednocześnie granica polityczna rozdzielająca Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (którego Śląsk stał się formalnie częścią składową od 1348 roku) od Rzeczypospolitej. Granica diecezji nadal przebiegała jednak inaczej. Do 1821 roku ziemie wcielone w XII w. do władztwa Mieszka Plątonogiego tworzyły integralną część diecezji krakowskiej. Wtedy też pojawiają się na przełomie XV i XVI wieku pierwsze mapy Europy, na których znalazło się określenie Śląsk i odznaczone zostały wyraźnie dzielone politycznie dwie części dzielnicy: Dolny i Górny Śląsk. Ten pierwszy w okresie habsburskim XVI-XVII wieku obejmował pięć księstw i dwa tzw. wolne państwa stanowe . Wspomniane już tutaj zmiany administracyjne w okresie pruskim: podział na powiaty (w 1742 roku) i rejencje (w 1815 roku) stworzył podstawę do ścisłego rozgraniczenia granic Górnego Śląska, nazywanego tylko tak dla jego części znajdującej sie w granicach pruskiej monarchii (późniejszej rejencji opolskiej). U Felixa Triesta znajdziemy podział tego Górnego Śląska na 3 odcinki: „polskie“ powiaty graniczne (Kluczbork, Olesno, Lubliniec i Bytom); „austriackie“ powiaty graniczne (Nysa, Prudnik, Głubczyce, Racibórz, Rybnik i Pszczyna); „region wewnętrzny“, do którego zaliczał pozostałe powiaty rejencji opolskiej . Triest opisuje także dokładnie granice polityczne Górnego Śląska. Różnicuje przy tym granice historyczne od tych, które ukształtowały się w XIX wieku. Genezę Górnego Śląska widzi tradycyjnie w kształtowaniu się Księstw Opolskiego i Raciborskiego, ale nazwa historyczna Górny Śląsk (Oberschlesien) w żadnym razie, jego zdaniem, nie pokrywa się już z rozumieniem granic mu współczesnych. Obszary rejencji opolskiej na prawym brzegu Odry, przede wszystkikm Kluczborskie i część Oleskiego, a także leżące na lewym brzegu Odry Grodkowskie należały przecież historycznie także i jego zdaniem do Śląska Dolnego . Podobnie uważał także Partsch, który mimo administracyjnych granic rejencji opolskiej „zdecydowanie“ nie zaliczał do Górnego Śląska, chociaż je wymienia w tej właśnie części, następujących powiatów: powstałych z biskupiego Księstwa Nyskiego oraz powstałego z niewielkich części Księstwa Brzeskiego i Księstwa Oleśnickiego powiatu kluczborskiego. Górny Śląsk w rozumieniu pruskiego geografa zawierał się więc w spuściźnie pierwotnych Księstw Opolskiego i Raciborskiego, bez charakteryzującej się według niego zarówno geograficzną, jak i polityczno kulturową odmiennością Opawszczyzny . Dla Triesta linia graniczna ma przede wszystkim uzasadnienie polityczno-administracyjne – nie historyczne bądź geograficzne: „Granice Górnego Śląska opierają się w wiekszości o terytoria obce a w części [tylko – RK] o niemieckie. Tylko na południowym zachodzie rozciągają się wzdłuż granic naturalnych. Granica biegnie stąd bezpośrednio wzdłuż Biskupiej Kopy (najwyższy szczyt Altvatergebirge), która w ten sposób mocno rozdziela obszar austriacki i pruski. Tam gdzie schodząw dół do Altvatergebirge i Wyżyny Morawskiej granica biegnie dalej wzdłuż [rzeki – RK] Opawa. Przedmieścia Opawy i miedza graniczna Karniowa są jedynymi częściami austriackimi, które przekraczają tę rzeczną granicę. Potem krótkimi odcinkami granica ciągnie się wzdłuż Odry i Olzy. Tam gdzie wkracza w Przedgórze Karpackie biegnie dalej po krótkim odcinku suchej granicy, [dalej-RK] wzdłuż Wisły, a potem po ostrym skręcie na wschód w kierunku obszaru polskiego w pobliżu Oswięcimia, dalej wzdłuż jej dopływów: Przemszy i Brynicy. Potem jest odcinek przebiegający lasami i łąkami, uzyskując trwalsze oparcie dopiero znowu w dorzeczu Warty wzdłuż rzek: Liswarta i Prosna. Pruska strona linii granicznej (wewnętrzna granica rejencji Poznań, Wrocław i Opole) jest tylko potwierdzona na krótkich odcinkach linią Nysy“ . Josef Partsch, bardzo precyzyjnie wydzielił już nie tylko granice polityczne, ale także postarał się o ich uzasadnienie geograficzne. Bez trudu wytycza granice naturalne na południu - pasmo Sudetów wschodnich i Beskidów i na wschodzie - Jura Krakowsko-Częstochowska. Wyraźnie ma problemy z ustaleniem naturalnej granicy geograficznej na zachodzie. W tym przypadku odwołuje się ponownie do historycznej Przesieki, która w XV wieku miała być podstawą do ukształtowania odrębności tego regionu. Rekonstruuje ją w pasie lasów, które jego zdaniem odcinają region opolski (używa takiego właśnie terminu - Oppelner Gebiet) od Śląska Średniego, ciągnąc się wzdłuż prawego brzegu Nysy Kłodzkiej, a potem lewego brzegu Stobrawy. Olbrzymie problemy występują też dla niego w definiowaniu geograficznej granicy północnej Górnego Śląska, którą postrzega w dolinie rozciągającej się pomiędzy górnym biegiem Widawy i rzeką Prosną. Tak zarysowane granice nazywa Partsch szerokim rozumieniem pojęcia Górny Śląsk, który w tym sensie obejmuje wg niego 18 tys. km2 . Los pozostałej części księstw śląskich (niekiedy używano w połowie XVIII wieku pojęcia Restschlesien), których nie zajęły w 1742 roku Prusy, ale pozostały one w Cesarstwie Austriackim, potoczył się inaczej. Obszar ten obejmował 5147 km2, w tym: Księstwo Cieszyńskie, Mniejsze Wolne Państwa Stanowe: Bielsko, Frýdek, Fryštat, Némecká Lutynĕ, Petrovice, Rychvald; południową część Księstwa Opawskiego i Księstwa Karniowskiego (w tym: Mniejsze Państwa Stanowe Albrechtice i Bruntal); Mniejsze Państwo Stanowe Bohumin (część dawnego Księstwa Raciborskiego) i południową część Księstwa Nyskiego. Razem tworzyły od tej pory Księstwo Śląskie (potem Księstwo Górnego i Dolnego Śląska/Kronland Ober und Nieder-Schlesien) . W 1782 roku wcielono je do Moraw, likwidując wielusetletnią, administracyjną odrębność czeskiego Górnego Śląska. Na powrót samodzielną częścią wielonarodowościowej monarchii Habsburgów Śląsk Austriacki stał się dopiero po Wiośnie Ludów, a pełne uprawnienia autonomicznego kraju monarchii uzyskał po reformach z 1861 roku, kiedy stał się jednym z krajów koronnych (były to okręgi cieszyński i opawski, zwane coraz częściej od tej pory Śląskiem Opawskim oraz Śląskiem Cieszyńskim). Reforma administracyjna z 1867 roku i utworzenie dualistycznej monarchii było z kolei asumptem do wprowadzenia ograniczonej samodzielności tych krajów Korony . Również i w tym przypadku rozgraniczenie budziło wątpliwości. Szczególnie dotyczyło to Opawszczyzny. Jej granice polityczne w XIX wieku czeski historyk wyznaczał następująco „I tak granica ciągnie się od Głubczyc, które należały do biskupstwa wrocławskiego wzdłuż prawego brzegu rzeki Prudnik aż do tego miejsca gdzie Prudnika zlewa się z rzeką Osobłogą. Potem granica biegnie wzdłuz prawego brzegu potoku Stradunia, aż do tego miejsca gdzie wlewa się do niego potok Milicz. Potok podąża lewym brzegiem Milicza w kierunku południowo wschodnim aż do rzeki Psina, która od Bavorova i Rakova aż po Benkovice (na południe od Raciborza), prawym swym brzegiem otacza Opawszczyznę. Od Benkovic w kierunku południowowschodnim granica wiedzie do Bohumina. Od Bohumina dalej Odrą a potem Ostrawicą aż do samej granicy węgierskiej, naturalnymi granicami między byłym Opolskim (obecnie Cieszyńskim) a Morawami. Na południu nasz kraj graniczył z Krajem Prerovskim i Krajem Ołomunieckim. I wydaje się, że duża część handlowa, łącząca Mistek, Pribor i Jicin, naeżała już do Kraju Prerovskiego bowiem wsie Skorotin koło Pribora, Jesenice i Polom koło Hranic zaliczały się już do Kraju Prerovskiego. Linia poprowadzona od Mistka do Odry w przybliżeniu rozgranicza Opawszczyznę od Priborovskiego. Dalej w kierunku północno-zachodnim jest najpierw rozgraniczeniem rzeka Odra a potem jej dopływ Budišovka, dalej od wsi Kružberka po kolei aż do swojego źródła na Śnieżce rzeka Morawa, która rozdziela Opawszczyznę od Ołomunieckiego“ Dalsza dezintegracja historycznych granic Górnego Śląska, ukształtowanych w średniowieczu, a zmienionych po wojnach śląskich zaczęła szybko postępować w rezultacie I wojnie światowej. Najpierw na skutek walki o przynależność tej dzielnicy stoczonej przez Niemcy, Polskę i Czechosłowację w latach 1918-1921 do Polski przyłączono wschodnie fragmenty pruskiej rejencji opolskiej i byłego austriackiego Śląska Cieszyńskiego, które zostały połączone w jedno województwo śląskie wolą polskiego Sejmu Ustawodawczego z lipca 1920 roku. Na jego obszarze powstała w 1925 roku nowa diecezja nazwana również śląską. Do Republiki Czechosłowackiej inkorporowano były Śląsk Austriacki, bez wschodniej części Śląska Cieszyńskiego (czyli według nomenklatury polskiej Zaolzie), a ponadto tzw. Kraik Hulczyński z pruskiej rejencji opolskiej, które złożyły się na kraj (województwo) Śląsk Czechosłowacki (Československé Slezsko). Jednak tylko do 1928 roku, kiedy został on włączony do województwa śląsko-morawskiego (Zemĕ moravskoslezska). Pozostała przy państwie niemieckim większa część rejencji opolskiej w latach 1919-1938 tworzyła formalnie samodzielną Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien), jako część Kraju Prusy (Land Preussen), składowej części Rzeszy Niemieckiej. W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli w 1941 roku Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien), która po raz pierwszy od średniowiecza na powrót objęła całość historycznego Górnego Śląska (poza Opawszczyzną). Część Górnego Śląska znajdująca się w granicach Republiki Czesko-Słowackiej została bądź wcielona do Trzeciej Rzeszy, bądź znalazła się w granicach Protektoratu Czech i Moraw jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Najpierw 25 listopada 1938 roku Kraik Hulczyński do niemieckiego powiatu raciborskiego rejencji opolskiej wchodzącej w skład jeszcze istniejącej Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien). Jednocześnie ziemie Czechosłowackiego Śląska (Bílovec, Bruntál, Frývaldov, Krnov –razem 15 powiatów) znalazły się w obwodzie Opawa (obvod Opava), który wszedł w skład Okręgu Rzeszy Sudety (Reichsgau Sudeten), utworzonego na mocy decyzji z 14 kwietnia 1939 roku z siedzibą władz tego okręgu w Libercu. Z dawnego Czechosłowackiego Śląska w 1938 roku tylko powiat frydecki pozostał w granicach republiki czechosłowackiej, dzieląc jej los po zajęciu 14 sierpnia przez wojska niemieckie. Wszedł wówczas w skład Protektoratu Czech i Moraw. Zachodnie tereny okupowane przez III Rzeszę po kampanii wrześniowej dekretem z 8 października 1939 roku wcielono do Niemiec (zajmowały one prawie połowę przedwojennego obszaru Polski). Do już istniejącej pruskiej Prowincji Śląskiej przyłączono nowoutworzoną rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz) oraz powiększono o nowe powiaty rejencję opolską (Regierungsbezirk Oppeln). W nowych jednostkach administracyjnych znalazły się jednak oprócz powiatów z byłego województwa śląskiego (w tym anektowane kosztem Czechosłowacji powiaty frysztacki i czeskocieszyński) także powiaty z byłego tzw. Królestwa Kongresowego (województwa kieleckiego), można by było w tym przypadku mówić nawet o powrocie do epizodu związanego z istnieniem pruskiego Nowego Śląska z lat 1795-1806, i Galicji (województwa krakowskiego). W dwa lata później z rejencji katowickiej i opolskiej, utworzono na powrót odrębną Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien) z siedzibą jej władz w Katowicach . To połączenie ziem górnośląskich w latach 1941-1945 okazało się tylko epizodem, chociaż w latach 1945-1950 po stronie polskiej zaakceptowano istnienie województwa zwanego śląskim (śląsko-dąbrowskim). Oprócz powiatów byłego polskiego województwa śląskiego (siedem powiatów: katowicki, tarnogórski, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, bielski i cieszyński) na zachodzie na mocy decyzji zwycięskich mocarstw powiększono je o historyczny obszar byłego niemieckiego Górnego Śląska/rejencję opolską (powiaty: na prawym brzegu Odry: bytomski, gliwicki, kluczborski, oleski, opolski i strzelecki, miasta Bytom, Gliwice, Opole i Zabrze oraz na lewym brzegu Odry, w tym w części dolnośląskie powiaty: głubczycki, grodkowski, kozielski, niemodliński, nyski, prudnicki i raciborski), co pozwalało nowym władzom posługiwać się nośnym propagandowo argumentem o przezwyciężeniu sztucznego podziału, będącego rezultatem plebiscytu z 1921 roku. Na wschodzie przyłączono obszar Zagłębia Dąbrowskiego (powiaty: będziński, zawierciański oraz Sosnowiec), które już w czasie II wojny światowej do rejencji katowickiej wcielili Niemcy, a zaakceptowanie tego faktu w 1945 roku przez władze komunistyczne nastąpiło ze względów ideologicznych. Na południu w granicach nowego województwa nie znalazło się już zajęte w 1938 roku Zaolzie, które powróciło w granice państwa czechosłowackiego. W ten sposób nowa jednostka administracyjna tylko w niewielkim stopniu odpowiadała granicom województwa śląskiego sprzed 1939 roku, ale obejmowała większość historycznego Górnego Śląska. Powierzchnia tego nowego powojennego województwo śląskiego była trzykrotnie większa niż obszar przedwojennego, łącznie 15 369 km2 powierzchni, a więc aż 5% terytorium powojennej Polski . W latach 1950-1975 obszary górnośląskie wchodziły w skład dwóch województw: katowickiego (9,5 tys. km2) i opolskiego (9,5 tys. km2). To pierwsze obejmowało 14 powiatów – z tego 2 z województwa dolnośląskiego (brzeski i namysłowski) i 12 z dawnego województwa śląskiego (głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, krapkowicki, niemodliński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, raciborski i strzelecki oraz cztery miasta wydzielone: Opole, Brzeg, Nysa i Racibórz). Województwo katowickie składało się z 14 powiatów (będziński, bielsko-bialski, cieszyński, częstochowski, gliwicki, kłobucki, lubliniecki, myszkowski, pszczyński, rybnicki, tarnogórski, tyski, wodzisławski i zawierciański i 19 miast wydzielonych: Katowice, Będzin, Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Mysłowice, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze i Zawiercie). Do województwa katowickiego przyłączono nie mieszczące się w historycznych granicach Górnego Śląska powiaty z byłego zaboru rosyjskiego myszkowski, kłobucki i częstochowski . Kolejna reforma administracyjna z 1975 roku (obowiązująca do 1997 roku) doprowadziła do jeszcze większego poszatkowania historycznej, górnośląskiej dzielnicy. Utworzono wówczas aż 4 województwa: bielskie (3,7 tys. km2), katowickie (6,7 tys. km2), opolskie (8,5 tys. km2) oraz w części województwa częstochowskiego (powiat oleski). W Czechosłowacji po II wojnie światowej wszystkie powiaty przedwojennego Śląska Czechosłowackiego w latach 1945-1948 należały do Regionu Morawskoostrawskiego (Moravskoostravska Expozitura Zemského národniho výboru) ze stolica w Brnie. Liczba mieszkańców czechosłowackiego Śląska sięgała wówczas 876 tys. W latach 1949-1960 nastąpił podział „śląskich powiatów” w Czechosłowacji pomiędzy Kraj Ołomuński (Olomucký Kraj), gdzie znalazły się tylko dwa z nich (Bruntál, Jesenik), oraz Kraj Ostrawski (Ostravský Kraj) gdzie pozostała większość pozostałych). Po kolejnej reformie w 1960 roku na powrót, tak jak miało to miejsce już przed wojną, cały dawny Śląsk Czechosłowacki znalazł się w granicach nowego Kraju Północnomorawskiego (Severomoravský Kraj), w którym jednak całkowicie zakłócono historyczne granice śląskich powiatów. Współcześnie, po zmianach jakie nastąpiły w latach 90-tych ubiegłego wieku dawny Śląsk Czechosłowacki tworzy większość odrębnego Kraju Morawsko-śląskiego (Moravskoslezský Kraj) .

Autor: Prof. Ryszard Kaczmarek

Bibliografia

Deutsche Geschichte im Osten Europas Schlesien, hrsg. V. Norbert Conrads, Berlin 1994.

Geschichte Schlesiens, Bd. 1-2 Ludwig Petry, Josef Joachim Menzel, Winfried Irgang, Sigmaringen 1988.

Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

Historia Śląska, t.1-3, red. Karol Maleczyński, Wacław Długoborski, Stanisław Michalkiewicz, Wrocław 1960-1985.

Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002.

Slezsko v dĕjinách Českého Státu, pod vedením Zdeňka Jiráska, t.1-2, Opava 2012.

Źródła on-line

ŚBC

Górny Śląsk

Joachim Cureus, Gentis Silesiae Annales complectens historiam de origine, propagatione et migrationibus gentis et recitationem praecipuorum eventuum, qui in Ecclesiae et Republica usq[ue ad necem Ludovici ...]

Felix Triest, Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Bd.1-2, Breslau 1865

Felix Koneczny, Dzieje Śląska : ozdobione licznymi obrazkami, Bytom 1897

Joseph Partsch, Landeskunde der Provinz Schlesien, Breslau 1918

BC UWr

Friedrich Bernhard Wernher, Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens,1750

Albert Friedrich Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd.3 1784, Brieg 1784

ZBC

Colmar Grunhagen, Geschichte Schlesiens, Gotha 1886