Księstwo raciborskie

Autor: prof. dr hab. Jerzy Sperka

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Księstwo raciborskie (Ducatus Ratiboriensis, Ratibořské knížectví, Herzogtum Ratibor) powstało najpewniej w 1172/1173 roku, kiedy Bolesław I Wysoki, książę śląski (syn Władysława II Wygnańca) został zmuszony przez młodszego brata, Mieszka Plątonogiego (w nowszej literaturze zwanego Laskonogim) do wydzielenia mu dzielnicy.

Księstwo raciborskie (raciborsko-opolskie) i jego rozwój w XII-XIII wieku

Kilka lat później niewielkie księstwo zostało powiększone o zachodnie obszary ziemi krakowskiej, co było skutkiem kolejnego buntu w dzielnicy śląskiej oraz przewrotu politycznego w Krakowie. W 1177 roku możni krakowscy pozbawili bowiem tronu wielkoksiążęcego Mieszka Starego i próbowali wprowadzić na tron Bolesława Wysokiego. Ten jednak nie był wstanie przejąć władzy, ponieważ w tym samym czasie wybuchł bunt zwrócony przeciw niemu, który wzniecili jego brat Mieszko i syn Jarosław Opolski. Buntownicy pokonali Bolesława, ale wstawiennictwo episkopatu polskiego, umożliwiło mu powrót na tron wrocławski. Natomiast nowy władca Krakowa, Kazimierz Sprawiedliwy, chcąc pozyskać sobie wojowniczego księcia Raciborza, zwarł z nim przymierze i w dowód przyjaźni, podczas chrzcin syna Mieszkowego Kazimierza, przekazał mu zapewne w 1179 roku - dwie kasztelanie. Były to kasztelania oświęcimska i bytomska, które do tej pory przynależały do ziemi krakowskiej. Księstwo raciborskie zostało jeszcze raz poszerzone przez Mieszka, tym razem o Opolszczyznę w 1202 roku, po wygranej wojnie z Henrykiem Brodatym, księciem wrocławskim, następcą Bolesława Wysokiego (od tego momentu mamy do czynienia z księstwem raciborsko-opolskim). Natomiast w 1210 roku książę raciborski, wykorzystując bullę Innocentego III, w której papież nakazywał przestrzeganie wśród książąt polskich zasady senioratu, zajął Kraków i panował tam do śmierci w maju 1211 roku.

Księstwo raciborskie na mapie F.B.Wernhera z połowy XVIII wieku

Następcą Mieszka w księstwie raciborsko-opolskim został jego jedyny syn, z czeskiej Ludmiły, Kazimierz. Z jego rządami łączy się przeniesienie głównej siedziby monarchy z Raciborza do Opola, oraz nadanie tym ośrodkom prawa niemieckiego (1211-1217). Pozostawił po sobie dwóch synów: Mieszka Otyłego i Władysława. Ponieważ żaden z nich w chwili śmierci ojca nie był pełnoletni, władzę w księstwie, jako opiekun, przejął książę śląski Henryk Brodaty. Dopiero po jego śmierci w 1238 roku, na tron raciborsko-opolski wrócił starszy z braci, Mieszko Otyły. W czasie najazdu Mongołów na ziemie polskie w 1241 roku najpierw obronił Racibórz, a następnie brał udział w bitwie pod Legnicą (9 kwietnia 1941 roku). Jednak w trakcie walki dał się ponieść panice i wycofując swój hufiec doprowadził do klęski wojsk Henryka Pobożnego. Wspierając swego teścia Konrada Mazowieckiego w walce o Kraków, oblegając Lelów spadł z konia i tak się poturbował, że po przewiezieniu do Raciborza zdążył jedynie podyktować testament i wkrótce zmarł (22 października 1246 roku). Schedę po nim przejął jego młodszy brat Władysław, wcześniej rządzący wraz z matką w dzielnicy kalisko-rudzkiej, wydzielonej im przez Henryka Brodatego. Długie panowanie tego zapobiegliwego księcia umożliwiło nie tylko konsolidację księstwa opolskiego-raciborskiego, ale także jego rozwój gospodarczy i terytorialny. W 1261 roku zawarł układ z królem czeskim regulujący granicę między księstwem opolskim a Morawami. Natomiast po wojnie z Bolesławem Wstydliwym w latach 1273-1374 odstąpił księciu krakowskiemu kasztelanię chrzanowską, sam jednak zyskał od niego terytorium leżące między rzekami Skawą i Skawinką. Natomiast intensywna kolonizacja księstwa przez Władysława zamyka się prawie czterdziestoma udanymi lokacjami. Z tej liczby kilkanaście ośrodków otrzymało prawo miejskie, m.in.: Bytom, Czeladź, Gliwice, Głogówek, Kęty, Mikołów, Oświęcim, Wodzisław, Żory i powtórnie Opole i Racibórz.

Księstwo raciborskie pod rządami Piastów i Przemyślidów w XIV w.

Władysław opolski umierając w 1281 roku zostawił czterech synów: Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysława (Przemka). Księstwo opolsko-raciborskie początkowo uległo podziałowi na trzy części, gdyż najstarszy Mieszko, przejmując zgodnie ze zwyczajem opiekę nad najmłodszym Przemkiem i jego działem, sprawował władzę nad Raciborzem, Cieszynem i Oświęcimiem. Drugi pod względem starszeństwa Kazimierz przejął Bytom i Koźle. Natomiast Bolesław otrzymał Opole. W końcu 1289 lub na początku 1290 roku ostatecznie rozdzielili posiadłości Mieszko i Przemko. Pierwszy zatrzymał dla siebie Cieszyn i Oświęcim, drugi przejął Racibórz.

Księstwo raciborskie ciągnęło się od Raciborza, przez Wodzisław, Rybnik, Żory, Mikołów, Pszczynę, do Mysłowic. Graniczyło od południa z księstwem cieszyńskim, a wkrótce także z oświęcimskim wyodrębnionym z tego ostatniego, od południowego-zachodu z księstwem opawskim, na północy z księstwem bytomskim. Granica wschodnia opierała się natomiast o rzekę Przemszę, która oddzielała je od księstwa krakowskiego, a potem od odrodzonego Królestwa Polskiego. Książę Przemko ożenił się z Anną, córką Konrada II księcia czerskiego, której w dożywocie zapisał Wodzisław Śląski. Z małżeństwa pozostał syn Leszek, oraz trzy córki: Anna, wydana za Mikołaja II opawskiego z dynastii Przemyślidów, Eufemia, ksieni u dominikanek raciborskich i zapewne Konstancja, niezamężna, po śmierci matki, księżna wodzisławska. Po śmieci Przemysława w 1306 roku schedę po nim przejął Leszek, jak się miało okazać ostatni niezależny książę raciborski. Samodzielność utracił jak zresztą większość książąt śląskich - w 1327 roku. Hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu złożył 19 lutego tego roku w Opawie.

Leszek raciborski nie mając potomstwa postanowił w 1336 roku przekazać swoje księstwo szwagrowi, księciu opawskiemu Mikołajowi II. Po śmierci Leszka w 1337 roku, król czeski Jan Luksemburski, stojąc na gruncie prawa lennego, mimo protestów krewnych zmarłego nadał księstwo raciborskie władcy opawskiemu. Dało to początek nowemu księstwu, noszącemu odtąd nazwę księstwa opawsko-raciborskiego i rządzonego przez Przemyślidów do początku XVI wieku. W okresie ich panowania doszło do wielu podziałów spadkowych, zastawów, czy sprzedaży części terytoriów, co powodowało powstawanie mniejszych jednostek, które często uzyskiwały status odrębnych władztw politycznych. Po śmierci Mikołaja II (zm. 1365) władzę po nim przejął najstarszy syn Jan I Raciborski. Młodsi synowie Mikołaj, Przemko i Wacław - do 1377 roku nie posiadali własnych dzielnic. Jan I poszukując gotówki już w 1375 roku sprzedał Władysławowi Opolczykowi wschodnią cześć księstwa raciborskiego, a mianowicie okręgi mikołowski i pszczyński. Terytoria te książę opolski posiadał najpewniej do początku lat 80-tych XIV wieku, po czym wróciły one do książąt raciborsko-opawskich. Wcześniej, na początku 1377 roku, doszło do podziału księstwa między synów Mikołaja II, w wyniku czego: Jan I przejął całe księstwo raciborskie, a z części opawskiej, Karniów i Bruntal. Młodsi bracia otrzymali dużo mniejsze części, a mianowicie: Mikołajowi i Przemkowi przypadły Głubczyce, a Wacławowi Opawa.

Księstwo raciborskie i jego podziały w XV - pocz. XVI w.

Po śmierci Jana I (zm. 1380-1382), księstwo raciborsko-karniowskie przejął starszy z jego synów, Jan II Żelazny. Młodszy Mikołaj (zm. ok. 1406) pozostał na jego utrzymaniu i dopiero w 1405 roku została mu wydzielona niewielka część z miastem Bruntal. W 1391 roku, po tym jak rok wcześniej splądrował przygraniczne dobra biskupstwa krakowskiego, przekazał biskupowi, jako rekompensatę trzy nadgraniczne wsie: Kosztowy, Imielin i Chełm. Wykupił od Władysława Opolczyka zastawiony przez ojca dystrykt mikołowski i pszczyński, ale już w 1385 roku sprzedał mu ziemię karniowską, którą ten odsprzedał w 1390 margrabiemu Jodokowi. Karniów wrócił do rąk księcia raciborskiego dopiero w 1422 roku.

Strona tytułowa z opisu dawnego księstwa raciborskiego przez A.F.Zimmermanna u schyłku XVIII wieku

Zgodnie z zobowiązaniem przedślubnym z 1407 roku Jan Żelazny zapisał żonie Helenie Korybutównie wiano w wysokości 3 tysięcy grzywien groszy praskich zabezpieczonych na Pszczynie, Mikołowie i Bieruniu z przynależnościami. Zobowiązanie to ponowił w 1411 roku, a rok później (1412) powiększył ten zapis o Pawłowice, Woszczyce, Pielgrzymowice, Baranowice, Palowice, Bełk i Dębieńsko. Z małżeństwa pozostało dwóch synów: Mikołaj V (zm. 1452) i Wacław II (zm. 1456), oraz córka Małgorzata, żona najpierw księcia oświęcimskiego Kazimierza, a następnie Siemowita V mazowieckiego. Po śmierci Jana II Żelaznego w 1424 roku rządy w księstwie początkowo sprawowała Helena, gdyż synowie byli jeszcze nieletni. Kiedy osiągnęli wiek sprawny, przejęli władzę w Karniowie, Raciborzu i Rybniku, przez pewien czas rządząc tam wspólnie. W rękach ich matki pozostała natomiast część pszczyńska, gdzie miała zapisane dożywocie. Ostatecznie, w wyniku podziału przeprowadzonego w 1437 roku, starszy Mikołaj V zatrzymał księstwo karniowskie oraz fragment księstwa raciborskiego, z Rybnikiem i Włodzisławem. Młodszemu Wacławowi przypadła natomiast pozostała część księstwa raciborskiego z Raciborzem. Mikołaj V mając kłopoty finansowe zastawił Hynkowi z Vrbna miasto Bruntal, które już na zawsze odpadło od jego władztwa. Natomiast po śmierci matki Heleny w 1449 roku, przejął po niej ziemię pszczyńską. Po śmierci Mikołaja V (zm. 1452), jego brat Wacław II zgłosił pretensje do schedy po nim, mimo, że zmarły zostawił potomków, Jana II (zm. 1483) i Wacława III (zm. 1478). Pod pretekstem przejęcia opieki na nieletnimi bratankami, najechał księstwo i zajął je z wyjątkiem Pszczyny, którą obroniła Barbara Rockenberg (wdowa po Mikołaju V), mająca zapisane tam dożywocie. Wacław II raciborski rządził księstwem karniowsko-rybnickim do śmierci w 1456 roku. Następnie odzyskał je starszy syn Mikołaja V - Jan II, który w 1462 roku powiększył je o Pszczynę, usuwając stamtąd podstępem z swoją macochę. Około 1466 roku podzielił się z młodszym bratem Wacławem III, oddając mu Rybnik, Żory i Pszczynę, a sam zatrzymał księstwo karniowskie i Wodzisław.

Wacław III popierając Władysława Jagiellończyka do tronu czeskiego, a występując przeciw kandydaturze Macieja Korwina króla węgierskiego, sprowokował w 1473 roku najazd jego popleczników - Henryka i Wiktoryna z Podiebradów. Udało mu się, co prawda zawrzeć z nimi pokój przy wsparciu Jakuba z Dębna, kanclerza Królestwa Polskiego, ale za udzieloną pomoc musiał oddać temu ostatniemu Żory, natomiast Rybnik, Wacławowi Kropaczowi z Niewiadomia. W 1474 roku sprzedał jeszcze Jakubowi z Dębna Mysłowice i osobnym aktem Brzezinkę i Brzęczkowice. Sprowokowany jednak do działań król Maciej Korwin, oskarżył księcia o zdradę i pozbawił go dóbr w 1474 roku, a następnie uwięził w Kłodzku, gdzie ten zmarł w 1478 roku. Książę nie był żonaty i nie pozostawił potomstwa. Odebraną Wacławowi III ziemię pszczyńską król węgierski jeszcze w 1474 roku przekazał za 20 tysięcy guldenów Hynkowi z Podiebradów. Ten jednak rok później pozbył się tych dóbr, zamieniając je z bratem Wiktorynem opawskim na Kotlin w Czechach. Podiebradowice utrzymali się przy ziemi pszczyńskiej tylko do 1480 roku, kiedy to nowym właścicielem został Kazimierz II cieszyński, któremu dobra te wniosła w posagu, córka Wiktoryna, Jolanta. W 1517 roku (21 lutego) Kazimierz sprzedał jednak ziemię pszczyńską za 40 tysięcy guldenów Aleksemu Turzonowi, przedstawicielowi krakowskiej rodziny kupieckiej, ale wywodzącej się ze szlachty węgierskiej. Starszy brat Wacława III, Jan II karniowski też ucierpiał popierając koalicję zwróconą przeciw Maciejowi Korwinowi. Król węgierski najechał jego księstwo, a książę dostał się do niewoli pod Albrechcicami (30 sierpnia 1474 roku). Odzyskał wolność, kiedy zgodził się przekazać księstwo karniowskie w ręce Macieja Korwina. Dopiero traktat pokojowy między królem węgierskim Maciejem Korwinem, a królem polskim Kazimierzem Jagiellończykiem z 1478 roku zawarty w Ołomuńcu, uregulował sytuację Jana II. Za cenę zrzeczenia się pretensji do schedy po bracie Wacławie III, rezygnacji z księstwa karniowskiego, mógł osiąść na zamku wodzisławskim, gdzie zmarł w stanie bezżennym w 1483 roku.

Wacław II raciborski (zm. 1456) pozostawił po sobie (z małżeństwa z Małgorzatą z Szamotuł) Jana V młodszego (zm. 1493), który dziedziczył po nim księstwo. W 1478 roku udało mu się przyłączyć Żory, które wykupił za 1400 guldenów od Jakuba z Dębna, kanclerza Królestwa Polskiego, który z kolei miał je od księcia Wacława III karniowskiego. Podobnie stało się z Rybnikiem, który wykupił od Wacława Kropacza z Niewiadomia zapewne w 1495 roku, natomiast w 1492 roku wykupił też Bohumin od Jana Bielika z Kornic za 5000 guldenów. Z małżeństwa z Magdaleną, córką księcia opolskiego Mikołaja I pozostawił trzech synów: Mikołaja VI (zm. 1506), Jana VI starszego (zm. 1506) oraz Walentyna, zwanego Garbatym. Początkowo młodzi książęta raciborscy rządzili wspólnie, później po przedwczesnej śmierci braci, całość przeszła na najmłodszego Walentyna. W 1519 roku przyłączył do swego władztwa Wodzisław, ale dwa lata później sprzedał Bohumin. Zmarł 13 listopada 1521 roku, jako ostatni przedstawiciel Przemyślidów opawskich. Księstwo raciborskie - w myśl zawartego jeszcze przez jego ojca układu sukcesyjnego, który on sam potwierdził w 1511 roku - przeszło na Jana II Dobrego opolskiego (w 1512 roku do układu dołączył Jerzy Hohenzollern, który miał dziedziczyć oba księstwa w wypadku bezpotomnej śmierci kontrahentów).

Widok Raciborza w połowie XVIII wieku według F.B. Wernhera

O tego momentu ziemia raciborska dzieliła koleje losu księstwa opolsko-raciborskiego. Po bezpotomnej śmierci Jana II Dobrego w 1532 roku księstwo przeszło zgodnie z wcześniejszymi układami we władanie Hohenzollernów, lenników czeskich, a następnie od 1552 roku dostało się pod bezpośrednie panowanie Habsburgów. W latach 1646-1666 znajdowało się w zastawie królów polskich, Władysława IV i Jana Kazimierza, natomiast od 1742 roku obszar księstwa opolsko-raciborskiego znalazł się w granicach Prus.

Bibliografia

1. K. Baczkowski, Walka Jagiellonów z Maciejem Korwinem o koronę czeską w latach 1471-1479, Kraków 1980.
2. W. Dominiak, Ostatni władca Górnego Śląska. Władysław I, pan na Opolu i Raciborzu (1225-1281), Racibórz 2009.
3. T. Górecki, M. Wieczorek, Książęta Górnego Śląska. Wybór postaci, Żory 2008.
4. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
5. Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, red. S. Kutrzeba, t. 1, Kraków 1933.
6. F. Kopetzky, Zur Geschichte und Genealogie der Přemyslidischen Herzoge von Tropau, „Archiv für österreichische Geschichte 1869, Bd. 41.
7. R. Kubiciel, Ziemia pszczyńska i jej właściciele do połowy XVI wieku, w: Ziemia pszczyńska przez wieki, red. A. Barciak, Suszce 2002.
8. Książęta i księżne Górnego Śląska, red. A. Barciak, Katowice 1995
9. N. Mika, Mieszko, syn Władysława II Wygnańca, książę raciborski i pan Krakowa – dzielnicowy władca Polski, Racibórz 2006.
10. N. Mika, Przemyślidzi opawsko-raciborscy, w: „Ziemia Raciborska” 2006, t. 9.
11. I. Pietrzyk, Kancelaria i dokument Przemyślidów opawskich w XIV i początkach XV wieku, Katowice 2008.
12. Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
13. M. L. Wójcik, Uwagi w sprawie daty podziału ziemi raciborskiej po śmierci Władysława, księcia opolskiego (zm. 1281), w świetle najstarszych dokumentów jego synów, Mieszka i Przemysława, „Studia i Materiały z Dziejów Śląska” 1999, t. 24.

Źródła on-line

ŚBC

Zržijzenij Zemské Knijžestwij Oppolského a Ratiborského y giných Kraguow k nim přijslussegijcých, Nysa 1671

Landes Ordnung der Fürstenthümer Oppeln und Ratibor und derselben zugethannen Weichbilder, 1562 (1571-1689

Augustin Weltzel, Geschichte der Stadt Ratibor, Ratibor 1861

Augustin Weltzel, Geschichte des Ratiborer Archipresbytherats. Historisch-topographisch-statistische Beschreibung der zu demselben gehörigen Dörfer, Kirchen, Kapellen, Schulen u. s. w. als Ergänzung der Kirchengeschichte Ratibors und als Beitrag zur Adelsgeschichte Oberschlesiens, Ratibor 1885

BC Uwr:

Friedrich Bernhard Wernher, Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens,1750

Albert Friedrich Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd.3 1784, Brieg 1784

RCIN

Jerzy Rajman, Mieszko II Otyły książę opolsko-raciborski (1239-1246), Kwartalnik Historyczny R. 100 nr 3 (1993)