Dorzecze Odry

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Odra i jej dopływy

Dorzecze Odry w granicach województwa śląskiego zajmuje 6848,9 km², co stanowi około 55,5% jego powierzchni. Odra przez województwo śląskie przepływa tylko na niewielkim odcinku w zachodniej jego części (rys. 1). Tam też uchodzą do niej prawobrzeżne dopływy: Olza z Piotrówką, Szotkówką i Lesznicą, Ruda z Suminą oraz z lewej strony Psina. Pozostałe rzeki odwadniające zachodnią i północną część województwa śląskiego uchodzą do Odry poza jego granicami. Ważniejsze dopływy wraz z biegiem Odry to:Bierawka, Kłodnica z Bytomką, Drama i Potok Toszecki, Mała Panew z Stołą i Lublinianką oraz Warta z licznymi dopływami, z których największy na terenie województwa śląskiego to Liswarta.

Dorzecze Odry

Odra wypływa ze źródeł zlokalizowanych na wysokości 634 m n.p.m. na stokach Gór Odrzańskich położonych w Czechach. Rzeka kilometrowana jest w dół biegu od miejsca połączenia z Opawą jako rzeka żeglowna. Długość Odry od jej źródeł do wspomnianego połączenia wynosi 92,4 km. Powierzchnia czeskiej części dorzecza Odry wynosi 4 664,7 km2. Na obszar Polski, a tym samym województwa śląskiego, Odra wpływa 700 m powyżej Chałupek. W granicach województwa śląskiego długość Odry wynosi nieco ponad 45 km, a jej przebieg ma generalnie południkowy układ z niewielkim odchyleniem na zachód. Największym miastem, przez które przepływa rzeka na terenie województwa śląskiego jest Racibórz. Opisywany teren Odra opuszcza w okolicy miejscowości Turze, poniżej ujścia Rudy.

Odra (fot. 1) jest najzasobniejszym w wodę ciekiem w zachodniej części województwa śląskiego. Zazwyczaj średnie roczne przepływy w rzece kształtują się na poziomie kilkudziesięciu m3/s. Wraz z biegiem rzeki zauważalny jest niewielki przyrost ilość wody. W Chałupkach jest to nieco ponad 44 m3/s, w Krzyżanowicach blisko 60 m3/s, a w profilu Miedonia prawie 68 m3/s.

Fot. 1. Odra na południu województwa śląskiego (fot. M. Rzętała)

Odra na odcinku znajdującym się w granicach województwa śląskiego jest ciekiem zanieczyszczonym. Przyczyn zanieczyszczenia należy upatrywać w oddziaływaniu ostrawsko-karwińskiego regionu przemysłowego oraz Rybnickiego Okręgu Węglowego, odwadnianych przez Odrę i jej dopływy, a także w działalności rolniczej prowadzonej na terenie przeważającej części zlewni.

Olza

Pierwszym większym dopływem Odry na obszarze województwa śląskiego jest uchodząca do niej z prawej strony Olza. Rzeka ta wypływa ze źródeł położonych w Beskidzie Śląskim na stokach Ganczarki na wysokości około 850 m n.p.m. Dorzecze Olzy położone jest w Beskidzie Śląskim i na Pogórzu Śląskim oraz w południowej części Płaskowyżu Rybnickiego. Dolna część dorzecza znajduje się w Kotlinie Ostrawskiej. Całkowita długość Olzy wynosi 86,2 km, przy czym tylko jej źródłowy odcinek o długości 14,4 km znajduje się na obszarze Polski (województwo śląskie). W źródłowym odcinku Olzy, na obszarze województwa, uchodzi do niej wiele krótkich potoków bez nazwy a także nieco dłuższe dopływy, takie jak: Roztoka, Gliniany, Połomity Wielkie, Połomity Małe, Olecka, Prądowiec, Dupniański oraz Potok Bystrzański, korytem którego wytyczono granicę państwa. Poniżej ujścia Potoku Bystrzańskiego Olza wpływa na teren Czech. Również na południe od Cieszyna, w okolicy Świbic, Olza na odcinku 13,6 km stanowi naturalną granicę pomiędzy Polską i Czechami.

Ilość wody w Olzie na całej długości tego cieku waha się od dziesiątych części m3/s do kilku m3/s. Zasoby umownie czystych wód występują jedynie w źródłowym odcinku Olzy i w profilu wodowskazowym Istebna są szacowane na kilka dziesiątych m3/s. Jakość wód Olzy jako rzeki granicznej wynika z uwarunkowań zlewniowych zarówno po polskiej, jak i czeskiej stronie. W źródłowym odcinku do granicy państwa parametry fizyko-chemiczne oraz mikrobiologiczne wód tej rzeki można określić jako zadowalające. Ta część zlewni ma w większości charakter quasi-naturalny a do przejawów antropopresji zalicza się w niewielkim stopniu jedynie działalność rolniczą. Zalesione stoki mają korzystny wpływ na jakość wody, która płynie korytem Olzy. Jednak okresowo może dochodzić do pogorszenia wybranych wskaźników jakości wody. Ma to bezpośredni związek z nawożeniem gruntów rolnych oraz ze stosowaniem środków ochrony roślin, zwłaszcza w okresach intensywnego wzrostu uprawianych roślin. Na odcinku od granicy państwa do ujścia tej rzeki do Odry główną przeszkodą w klasyfikacji wód jako umownie czyste, przeszkadzają zanieczyszczenia ze źródeł komunalnych, rolniczych i przemysłowych.

W Cieszynie do Olzy uchodzą Puńcówka oraz Bobrówka, natomiast w dolnym odcinku rzeki (około 10 km biegu) do Olzy uchodzą największe jej dopływy z terenu województwa śląskiego. Najdłuższa jest Piotrówka (31,4 km), która wypływa ze źródeł zlokalizowanych w południowej części Pogórza Śląskiego. Koło Marklowic Piotrówka opuszcza granicę państwa. Na odcinku 6,2 km przed ujściem do Olzy Piotrówka jest rzeką graniczną. Około 2 km dalej do Olzy uchodzi Szotkówka, której największym dopływem jest Lesznica. Obydwie rzeki mają podobną długość, która nieco przekracza 19 km. Źródła tych rzek znajdują się na Płaskowyżu Rybnickim. Obydwie rzeki odwadniają m.in. zurbanizowane i uprzemysłowione tereny Jastrzębia-Zdroju i Wodzisławia Śląskiego. Do wspomnianych rzek odprowadzane są także zasolone wody pochodzące z drenażu wyrobisk górniczych znajdujących się tu wciąż czynnych kopalni wydobywających węgiel kamienny.

Fot. 2. Zbiornik Rybnicki na Rudzie (fot. M. Rzętała)

Psina

Na południe od Raciborza do Odry uchodzi Psina (nazywana również Cyną) – największy na obszarze województwa śląskiego lewostronny dopływ tej rzeki. Całkowita długość Psiny wynosi 49,3 km a jej źródła znajdują się poza opisywanym obszarem, na terenie Płaskowyżu Głubczyckiego na wysokości około 270 m n.p.m. Na teren województwa śląskiego Psina wpływa w okolicy miejscowości Tłustomosty, na zachód od Makowa. Do ujścia do Odry jej długość wynosi ponad 20 km, a koryto na wielu odcinkach dzieli się na kilka ramion, niektóre to młynówki. Z kolei największym dopływem Psiny jest Troja wypływająca w obrębie Przedgórza Sudeckiego. Całkowita długość Troi wynosi 35,2 km, z czego na obszarze województwa śląskiego znajduje się tylko jej krótki dolny odcinek o długości około 6,5 km.

Ruda

Kolejną dużą rzeką uchodzącą do Odry na obszarze województwa śląskiego jest Ruda, której całkowita długość wynosi 50,6 km. Ruda wypływa na wysokości około 265 m n.p.m. na skraju Płaskowyżu Rybnickiego z terenów użytkowanych jako łąki i pastwiska. Na odcinku około 3 km płynie na wschód, a następnie skręca na północny-zachód aż do ujścia do Zbiornika Rybnickiego (fot. 2) – jeziora zaporowego o powierzchni maksymalnej 4,7 km2 i możliwościach retencyjnych wynoszących 22 hm3. Poniżej zbiornika na odcinku około 3 km Ruda intensywnie meandruje. Ruda uchodzi do Odry w miejscowości Turze. Sumina o długości około 27 km jest największym dopływem Rudy. Uchodzi do niej z lewej strony, w dolnym biegu rzeki. Wcześniej Sumina była bezpośrednim dopływem Odry, jednak w wyniku celowych zabiegów hydrotechnicznych zmieniono jej bieg i obecnie zasila Rudę. Spośród licznych dopływów Rudy wymienić należy także Nacynę o długości ponad 15 km, która odwadnia najbardziej zurbanizowaną i uprzemysłowioną część zlewni Rudy. Średnie roczne przepływy Rudy na posterunku zlokalizowanym w Rudzie Kozielskiej kształtują się na poziomie około 3,5 m3/s. W przypadku największych jej dopływów są to zdecydowanie mniejsze wartości. Średni roczny przepływ Nacyny w Rybniku wynosi 0,87 m3/s, a przepływy Suminy na wodowskazie w Nędzy to średniorocznie 0,64 m3/s. Zlewnia Rudy charakteryzuje się występowaniem złożonych uwarunkowań, które wpływają na jakość wód powierzchniowych. Na terenie tym występują różnorodne przejawy antropopresji, począwszy od leśnych obszarów o quasi-naturalnym charakterze po tereny miejsko-przemysłowe. Jednak za szczególnie niekorzystną sytuację należy uznać rozwój górnictwa węgla kamiennego, który swym zasięgiem objął górną część zlewni. Tereny te odwadniane są przez źródłowy odcinek samej Rudy oraz kilka jej dopływów, z których największe to: Rudziczka, Kłokocinka i Nacyna. Dolna część zlewni Rudy wprawdzie ma charakter quasi-naturalny (przewaga terenów leśnych z nieznacznym odsetkiem terenów użytkowanych rolniczo), to jednak nie obserwuje się istotnej poprawy jakości wód powierzchniowych.

Bierawka

Fot. 3. Bierawka w okolicach Knurowa (fot. M. Rzętała)

Bierawka (fot. 3) jest pierwszą większą rzeką, która odwadnia zachodnią cześć województwa śląskiego, a uchodzi do Odry poza jego granicami. Źródła tej rzeki zlokalizowane są na wysokości około 310 m n.p.m. i znajdują się w okolicach Orzesza. Całkowita długość rzeki wynosi 55,5 km, z czego na terenie województwa śląskiego znajduje się około 28,5 km. Opisywana rzeka województwo śląskie opuszcza w okolicy miejscowości Goszyce, natomiast do Odry uchodzi w miejscowości Bierawa.

Sieć rzeczna w zlewni Bierawki jest dobrze rozwinięta, posiada wiele ale krótkich dopływów. Największe z nich to prawobrzeżne: Potok Jaśkowicki, Jordanek, Knurówka, Potok Żernicki, Potok Sośnicowicki i Potok Sierakowicki oraz lewobrzeżne: Potok Leszczyński, Potok Książenicki i Potok Wilcza.

Średnie roczne przepływy w rzece na posterunku zlokalizowanym w Tworogu Małym wynoszą 1,82 m3/s. W zlewni Bierawki występuje niekorzystna struktura użytkowania gruntu, podobnie jak w przypadku zlewni Rudy. Stan jakościowy wód powierzchniowych w tej zlewni kształtowany jest głównie przez przemysł i urbanizację, które swym zasięgiem objęły górną część tych terenów. Źródłowy odcinek Bierawki oraz jej dopływy otrzymują zanieczyszczenia wytwarzane na terenach Orzesza, Czerwionki-Leszczyn, a także Knurowa. Dlatego też nie tylko górna część zlewni, ale także w dolnym biegu rzeki zasoby wodne odznaczają się ponadnormatywną koncentracją wielu substancji chemicznych, a zwłaszcza tych odpowiedzialnych za zasolenie. Źródłem tego typu zanieczyszczeń jest drenaż pokładów węgla, a następnie zrzut wypompowanych wód do sieci rzecznej.

Kłodnica

Kłodnica na obszarze województwa śląskiego zasadniczo płynie w swoim górnym i środkowym biegu. Całkowita długość rzeki wynosi 75,3 km, z czego na opisywanym obszarze znajduje się około 57 km. Kłodnica wypływa z kilku źródeł znajdujących się w Brynowie – dzielnicy Katowic na wysokości 3,5 m n.p.m. Na odcinku po Zabrze-Makoszowy rzeka płynie niemal równoleżnikowo ze wschodu na zachód. Następnie Kłodnica zmienia swój bieg na północno-zachodni, a poniżej Gliwic uchodzi do zbiornika Dzierżno Duże, pośrednio zasilając także Kanał Gliwicki. Koryto Kłodnicy ponownie odgałęzia się z Kanału Gliwickiego nieco poniżej Zbiornika Pławniowice. Dale rzeka płynie w naturalnym korycie, które na skutek prac hydrotechnicznych zostało wyprostowane poprzez odcięcie licznych meandrów. Kłodnica na obszarze województwa śląskie przejmuje kilka dużych dopływów. Z prawobrzeżnych największe to: Kochłówka (Potok Bielszowicki), Czerniawka, Bytomka z Potokiem Mikulczyckim, Drama oraz Potok Toszecki. Lewobrzeżnych dopływów Kłodnicy jest mniej i są krótsze, a najdłuższe z nich to: Jamna, Promna, Potok Ornotowicki, Ostropka, Kozłówka oraz Potok Bojszowski, który uchodzi do Kłodnicy poprzez syfon poprowadzony pod Kanałem Gliwickim.

Fot. 4. Żabie Doły - zbiorniki w niecce osiadania (fot. M. Rzętała)

Istotnym elementem powierzchniowej sieci hydrograficznej w zlewni Kłodnicy są sztuczne zbiorniki wodne. Szczególnie dużo jest zbiorników w nieckach osiadania (fot. 4) oraz basenów różnego typu i o różnym znaczeniu gospodarczym. Największe zbiorniki w dorzeczu, to poeksploatacyjne jeziora antropogeniczne: Dzierżno Duże (fot. 5), Pławniowice, Dzierżno Małe. Kłodnica jest dosyć zasobna w wodę, średnie roczne przepływy w Gliwicach kształtują się na poziomie 6,41 m3/s. Jest to współcześnie rzeka o silnie zmienionym antropogenicznie reżimie odpływu w stosunku do okresu przedindustrialnego, kiedy średnie roczne przepływy oscylowały wokół wartości 3 m3/s.

Kłodnica odwadnia zlewnię, która odznacza się największymi zmianami wywołanymi oddziaływaniem silnej antropopresji w całym województwie śląskim. Dotyczy to zwłaszcza górnej części zlewni tej rzeki po profil w Gliwicach. Poniżej do Kłodnicy uchodzą cieki odwadniające tereny w głównej mierze użytkowane rolniczo, jak ma to miejsce w przypadku Potoku Toszeckiego. Stan jakościowy wód w dorzeczu Kłodnicy kształtowany jest obecnością wielu zanieczyszczeń, przez co wody te nie odpowiadają standardom jakościowym wód powierzchniowych i najczęściej są pozaklasowe. Antropopresja miejsko-przemysłowa występuje na terenach zlewni dopływów Kłodnicy. Duże ilości zanieczyszczeń odprowadzane są do Kłodnicy m.in. za pośrednictwem Potoku Bielszowickiego, który odwadnia południowe dzielnice Rudy Śląskiej oraz Bytomki zbierającej wody z Bytomia i Zabrza. Poza wymienionymi do Kłodnicy uchodzi szereg mniejszych zanieczyszczonych cieków.

W dorzeczu Kłodnicy znajduje się Kanał Gliwicki (fot. 6), który łączy Odrę z portem śródlądowym w Gliwicach. Kanał Gliwicki oddany do użytku w 1938 roku, przejął funkcje wybudowanego w latach 1792-1822 i użytkowanego do I połowy II wieku XX wieku Kanału Kłodnickiego. Parametry techniczne Kanału Gliwickiego przedstawiają się następująco: głębokość – 3,5 m, szerokość – 37 m, powierzchnia przekroju – pk. 91 m2, różnica poziomów między skrajnymi odcinkami drogi wodnej – 43,6 metrów. Pokonanie drogi wodnej na odcinku Port w Koźlu – Port w Gliwicach jest możliwe dzięki śluzom wybudowanym w: Kłodnicy, Nowej Wsi, Sławięcicach, Łanach, Dzierżnie i Łabędach.

Mała Panew

Mała Panew to kolejna większa rzeka, która odwadnia do Odry zachodnią część województwa śląskiego. Całkowita długość rzeki wynosi 131,8 km, jednak na obszarze województwa śląskiego płynie ona przez około 54 km. Mała Panew bierze początek na stokach Progu Woźnickiego, na wysokości około 345 m n.p.m. a województwo opuszcza kilkaset metrów po przepłynięciu przez Krupski Młyn. Początkowo rzeka płynie z północy na południe, a po około 5 km skręca na zachód i kierunek ten generalnie utrzymuje aż do ujścia do Odry. Na niektórych odcinkach Mała Panew silnie meandruje. Największymi dopływami Małej Panwi są prawobrzeżne: Ligocki Potok, Leśnica i Lublinianka, która wprawdzie uchodzi do Małej Panwi poza granicami województwa, ale większa część jej zlewni leży w granicach opisywanego obszaru. Największe lewobrzeżne dopływy to: Stoła wraz z Garniczną Wodą i Kanarem, które odwadniają tereny położone na zachód i północ od Tarnowskich Gór oraz Piła uchodząca do Małej Panwi w okolicy Krupskiego Młyna. Średnie roczne przepływy rzeki na posterunku wodowskazowym zlokalizowanym tuż przy granicy województwa w Krupskim Młynie wynoszą 3,3 m3/s. Stan jakościowy wód w zlewni Małej Panwi warunkowany jest głównie przekształceniami powodowanymi przez rolnictwo, które obejmuje tereny źródłowego odcinka rzeki oraz jej dopływów. Dosyć znaczną powierzchnię w tym dorzeczu zajmują tereny leśne o małej antropopresji, dlatego też przekłada się to na znacznie korzystniejsze warunki hydrochemiczne określane mianem quasi-naturalnych. Okresowo uwidacznia się negatywne oddziaływanie wspomnianego rolnictwa poprzez spływ związków chemicznych pochodzących z nawozów. Zjawisko to powoduje obecność ponadnormatywnych stężeń związków biogennych odpowiedzialnych za eutrofizację wód powierzchniowych. Najlepsze pod tym względem parametry występują w zlewni Leśnicy, prawego dopływu Małej Panwi. Niestety istotną rolę w pogorszeniu jakościowych zasobów w dorzeczu Małej Panwi odgrywa Stoła, która odwadnia tereny miejsko-przemysłowe Tarnowskich Gór.

Fot. 5. Nad zbiornikiem Dzierżno Duże (fot. M. Rzętała)

Warta

Praktycznie cała północna część województwa śląskiego odwadniana jest do Odry za pośrednictwem Warty i jej dopływów. Warta wypływa ze źródeł znajdujących się w Kromołowie, na wschód od Zawiercia, na wysokości około 380 m n.p.m. Całkowita długość rzeki wynosi 808,2 km, z czego na obszarze województwa śląskiego znajduje się jedynie około 110 km źródłowy odcinek rzeki. Województwo Warta opuszcza w okolicy miejscowości Zawada, a następnie przepływa przez województwo łódzkie. Ponownie na terenie województwa śląskiego pojawia się na krótkim, około 5 km długości odcinku w okolicy osady Łęg. Od połączenia Warty z Liswartą w okolicy miejscowości Kule, korytem rzeki na odcinku około 13 km wyznaczono granicę pomiędzy województwem śląskim i łódzkim.

Warta od źródeł przez około 4 km płynie w kierunku południowo-zachodnim a następnie zmienia kierunek na północno-zachodni aż po Częstochowę. Na tym odcinku znajduje się wybudowany w 1978 roku zbiornik Poraj, którego powierzchnia wynosi 5,5 km2, a pojemność całkowita wynosi 25,1 hm3, gdzie ponownie w istotny sposób zmienia kierunek płynięcia na północno-wschodni. Po minięciu miejscowości Karczewice przyjmuje północny kierunek aż do granicy województwa śląskiego. W okolicy miejscowości Bobry (na południe od Radomska), Warta skręca na zachód płynąc w kierunku Działoszyna. W źródłowym odcinku po Częstochowę Warta otrzymuje wiele dopływów, z których najdłuższe to lewobrzeżne Boży Stok, Kamieniczanka, Stradomka z Konopką oraz mniej liczne, prawobrzeżne Czarna Struga i Ordonówka. Na obszarze Częstochowy Warta rozdziela się na dwa ramiona – lewe Warta i prawe Kucelinka, które po opuszczeniu miasta ponownie łączą się w jeden ciek. Na odcinku powyżej Częstochowy Warta przepływa przez prawie bezwodne tereny i dopiero przy granicy województwa otrzymuje większy prawy dopływ w postaci Wiercicy, natomiast z lewej strony uchodzi Rudniczka o długości blisko 9 km.

Tereny na zachód i północ od Częstochowy zasadniczo odwadniane są do Warty za pośrednictwem Liswarty i jej dopływów, a także bezpośrednio do samej rzeki poprzez system niewielkich rowów melioracyjnych. Liswarta wypływa około 8 km na wschód od Koszęcina, na wysokości około 315 m n.p.m. Długość rzeki wynosi 93 km i w całości płynie ona przez teren województwa śląskiego. Dolina Liswarty ma poligeniczny charakter, który w obecnym zarysie jest rezultatem reorganizacji sieci rzecznej podczas kolejnych zlodowaceń plejstoceńskich, a jej przebieg został ustalony w neoplejstocenie, po zlodowaceniu warty. Sieć rzeczna w zlewni jest dosyć gęsta Największe lewobrzeżne dopływy Liswarty począwszy od jej źródeł to: Młynówka, Łomnica i Piskara. Natomiast prawobrzeżne dopływy Liswarty to: Pankówka, Rębielanka, Biała Oksza i Kocinka.

Fot. 6. Kanał Gliwicki poniżej śluzy Dzierżno (fot. M. Rzętała)

Na obszarze województwa śląskiego zasoby wodne w zlewni Warty i Liswarty są stosunkowo niewielkie. Z uwagi na źródłowy charakter odcinków tych cieków, przepływy w ich korytach kształtują się na poziomie od setnych części m3/s do kilku dziesiątych m3/s. Stan jakościowy wód w zlewni Warty na opisywanym obszarze pozostaje pod zróżnicowanym oddziaływaniem antropopresji. Największy udział przypada na tereny będące pod wpływem przekształceń powodowanych przez rolnictwo. Nie bez znaczenia na parametry fizykochemiczne wód rzeki pozostaje fakt, że przepływa ona przez tereny miejskie Zawiercia, Myszkowa i Częstochowy. Istotną rolę w transformacji stanu jakościowego wód płynących odgrywa zaporowy zbiornik Poraj utworzony na Warcie mniej więcej w połowie odległości pomiędzy Zawierciem a Częstochową. Złożona sytuacja w zlewni sprawia, że w przypadku tej rzeki występuje duże zróżnicowanie jakościowe wód powierzchniowych. W źródłowym odcinku Warty i jej dopływów okresowo pojawiają się ponadnormatywne stężenia substancji biogennych, które skutkują eutrofizacją wód stojących zbiornika Poraj. Paradoksalnie poniżej zapory zbiornika okresowo następuje poprawa stanu jakościowego wód Warty. Podobnie przedstawia się sytuacja w zlewni Liswarty, której stan jakościowy kształtowany jest głównie przez tereny będące pod wpływem przekształceń wynikających z obecności rolnictwa. Jedynie nieznaczny odsetek powierzchni przypada na tereny uznawane za quasi-naturalne (lasy). Niestety, intensywne nawożenie pół, a także stosowanie środków ochrony roślin sprawia, że obserwuje się w zlewni tej rzeki oraz w przypadku jej dopływów, przekroczenie norm odnośnie parametrów biogennych.

Wody podziemne

W obrębie dorzecza Odry na terenie województwa śląskiego, wody podziemne zalegają głównie w utworach: czwartorzędu, trzeciorzędu, kredy, jury, triasu, permu, karbonu i dewonu. Z racji odmiennych uwarunkowań naturalnych i antropogenicznych są to wody o zróżnicowanych zasobach i parametrach hydrogeologicznych, przy czym największe przekształcenia ilościowo-jakościowe wód podziemnych, występują na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego oraz tzw. triasu śląsko-krakowskiego. Obszary charakteryzujące się największymi zasobami wodnymi oraz najlepszymi parametrami hydrogeologicznymi są traktowane w sposób szczególny poprzez wydzielenie tzw. głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Posiadają one szczególne znaczenie regionalne dla obecnego i perspektywicznego zaopatrzenie ludności w wodę. W oparciu o kryteria podziału określone przez Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych, na obszarze województwa śląskiego w zasięgu dorzecza Odry wydzielono w całości lub tylko w części trzynaście GZWP.

W najmłodszych osadach geologicznych pochodzących z okresu czwartorzędu wydzielono trzy GZWP. W całości na obszarze województwa śląskiego znajduje się zbiornik Dolina Kopalna rzeki Górna Kłodnica (331) oraz Zbiornik Rybnik (345), a w części zbiornik Dolina kopalna rzeki Mała Panew (328). Nieco bardziej złożoną budowę geologiczną posiada zbiornik Subniecka kędzierzyńsko-głubczycka (332) w obrębie, którego piętro wodonośne obejmuj czwartorzędowe i neogeńskie formacje skalne. Jedynie wschodnia część tego zbiornika znajduje się w granicach województwa śląskiego. W starszych osadach pochodzących z górnej kredy wydzielono kolejne dwa GZWP. Swym zasięgiem obejmują one północno-wschodnią część województwa śląskiego. Na terenie tym znajduje się zbiornik Niecka Miechowska NW (408) i zbiornik Niecka Miechowska SE (409). Również w osadach jurajskich wydzielono dwa GZWP. Zbiornik Częstochowa (E) (326) obejmuje formacje górnojurajskie, natomiast zbiornik Częstochowa (W) (325) zalega w warstwach wodonośnych uformowanych w utworach jury środkowej. Dosyć powszechne na obszarze dorzecza Odry w granicach województwa śląskiego są triasowe GZWP. W tego typu formacjach skalnych wydzielono zbiornik Lubliniec-Myszków (327) i zbiornik Gliwice (330). Tylko niewielki wschodni skrawek Zbiornika Opole-Zawadzkie (333) znajduje się w zasięgu województwa śląskiego. Podobna sytuacja dotyczy Zbiornika Krapkowice-Strzelce Opolskie (335). Jednak odznacza się on bardziej złożoną budową geologiczną, a warstwy wodonośne występują w osadach z dolnego triasu i permu. Skład chemiczny wód podziemnych, które występują w wymienionych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych najczęściej przyjmuje następującą postać: HCO3-SO4-Ca-Mg, HCO3-SO4-Ca, HCO3-Ca-Mg i HCO3-Ca. Jednak spotykane są wody o dwujonowym typie hydrochemicznym, jak również takie o bardziej skomplikowanym składzie jonowym. Zróżnicowany jest również stan jakościowy wód podziemnych. Przeważają wody zadowalającej jakości (III klasa), które stanowią ponad połowę wszystkich przypadków. Na porównywalnym poziomie wynoszącym około 30% wszystkich przypadków notowane są zarówno wody dobrej jakości (II klasa), jak również wody niezadowalającej jakości (IV klasa). Sporadycznie notuje się wody złej jakości (V klasa).

Bibliografia

1. Absalon D., Antropogeniczne zmiany odpływu rzecznego w zlewni Rudy, wyd. UŚ, Katowice 1998, s. 142.
2. Absalon D., Jankowski T., Lesniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz M-34-61-B Kuźnia Raciborska, wyd. Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2003.
3. Absalon D., Jankowski T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz M-34-62-A Gliwice, wyd. Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2001.
4. Borek H., Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1983.
5. Born A., Regulacja Odry i rozbudowa urządzeń technicznych. Monografia Odry, Poznań 1948, s. 419-553.
6. Czaja S., Powodzie w dorzeczu górnej Odry, wyd. UŚ, Katowice 2011.
7. Czaja S., Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej), wyd. uŚ, Katowice 1999.
8. Fajer M., Morfologiczne i geologiczne uwarunkowania rozwoju doliny Liswarty w holocenie, wyd. WNZ UŚ , Sosnowiec 2004.
9. Gloc R., Mapa hydrograficzna woj. katowickiego, wyd. Urząd Wojewódzki w Katowicach, Katowice 1980.
10. Jaguś A., Rzętała M., Zbiornik Poraj – charakterystyka fizycznogeograficzna, wyd. WNZ UŚ, Sosnowiec 2000.
11. Jankowski A. T., Tendencje zmian obiegu wody w zlewni górnej Odry, wyd. WNZ UŚ, Sosnowiec 1996.
12. Jankowski A. T., Kuczera A., Wpływ zrzutu wód podgrzanych na warunki termiczne, tlenowe i przezroczystość wody w Zbiorniku Rybnickim, wyd. UŚ, Katowice 1992.
13. Jankowski A. T., Ogólna charakterystyka hydrograficzna obszaru parku krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Scripta Rudensia, t. 1, Rudy Wielkie 1994.
14. Kleczkowski A. S., Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000, wyd. AGH, Kraków 1990.
15. Kowalczyk A., Formowanie się zasobów wód podziemnych w utworach węglanowych triasu śląsko-krakowskiego w warunkach antropopresji, wyd. UŚ, Katowice 2003.
16. Lewandowski J., Główne czynniki neogeńskiej i czwartorzędowej ewolucji morfogenetycznej regionu śląsko-krakowskiego, "Acta Geogr. Lodz." 1996, nr 71, s. 131-148.
17. Machowski R., Przemiany geosystemów zbiorników wodnych powstałych w nieckach osiadania na Wyżynie Katowickiej, wyd. UŚ, Katowice 2010.
18. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusz 543.3 Cieszyn, wyd. Główny Geodeta Kraju, Poznań 1992.
19. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusz M-34-62-A Gliwice, wyd. Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2001.
20. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusze: M-34-61-A Polska Cerekiew, M-34-61-B Kuźnia Raciborska, M-34-62-C Rybnik, M-34-86-B Wisła, wyd. Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2003.
21. Podział hydrograficzny Polski, wyd. IMiGW, Warszawa 1983.
22. Różkowski A., Środowisko hydrogeochemiczne karbonu produktywnego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, wyd. UŚ, Katowice 2004.
23. Rzętała M., Bilans wodny oraz dynamika zmian wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Duże w warunkach silnej antropopresji, wyd. UŚ, Katowice 2000.
24. Rzętała M., Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, wyd. UŚ, Katowice 2008.
25. Skompski S., Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski, 1:50 000, arkusz Brzeźnica Nowa, wyd. Geologiczne, Warszawa 1971.
26. Stan środowiska w województwie śląskim w 2013 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, wyd. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice 2014.

Źródła on-line

1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych, Dz.U. nr 126, poz. 878.

EWoŚ

1. Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego
2. Dorzecze Wisły
3. Ochrona środowiska
4. Wody podziemne
5. Wody powierzchniowe
6. Źródła województwa śląskiego