Miasta województwa śląskiego

(ang. Cities of Silesian Voivodeship, niem. Städte in der Woiwodschaft Schlesien)

Autor: dr hab. Robert Krzysztofik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Na obszarze województwa śląskiego zlokalizowanych jest (2014 r.) 71 miast. Z czego ponad połowę stanowią miasta duże (liczące pow. 100 tys. mieszkańców) i miasta średnie (liczące 20-100 tys. mieszkańców). Od ponad 20 lat zbiór miast w województwie śląskim wykazuje tendencje wzrostowe. Jednak wzrostowi liczebnemu miast towarzyszy dość wyraźny spadek zaludnienia. W najbliższej przyszłości będzie on warunkował nie tylko zmiany innych struktur wewnętrznych miast, ale także wpłynie bezpośrednio na modyfikację sieci miast w ogóle. Przeobrażenia sieci miejskiej na obszarze województwa śląskiego trwają od początków jej istnienia czyli od I połowy XIII wieku, w ich efekcie na tym obszarze powstało łącznie ponad 120 miast, a kilka lokacji nie powiodło się w ogóle. Współczesny obraz sieci miast wskazuje na istotny, ale tylko aktualny stan procesu urbanizacji na pograniczu Górnego Śląska i zachodniej Małopolski.

Rozwój sieci miejskiej w przeszłości

Rozwój sieci miejskiej w okresie feudalnym (do 1800 r.)

Tab. 1.1. Lokacje miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego - XIII wiek. Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Tab. 1. 2.Lokacje miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego - XIV i XV wiek. Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Ryc. 1. Rozmieszczenie, geneza i wielkość demograficzna miast województwa śląskiego.

Tab. 2. Lokacje miejskie na obszarze województwa śląskiego w latach 1501-1800.

Tab. 3.1. Procesy miastotwórcze na obszarze współczesnego województwa śląskiego według kryterium prawno-administracyjnego w latach 1801-1945. MIEJSCOWOŚCI UPRAWOMOCNIONE (1801-1945). Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Tab. 3.2. Procesy miastotwórcze na obszarze współczesnego województwa śląskiego według kryterium prawno-administracyjnego w latach 1801-1945. MIEJSCOWOŚCI ZDEGRADOWANE (1801-1945). Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Tab.5. Procesy miastotwórcze na obszarze współczesnego województwa śląskiego wg kryterium prawno-administracyjnego po 1990 roku. Objaśnienia: M – część małopolska województwa, S – część śląska województwa, R – restytucja praw miejskich dla dotychczasowej wsi z formalnego punktu widzenia, W – wydzielenie się nowego miasta z granic innego (we wszystkich przypadkach miasta wydzielające się straciły swoją samodzielność w latach 70. XX wieku).

Tab. 6.1. Ludność i powierzchnia miast województwa śląskiego w 2013 roku.

Tab. 6.2. Ludność i powierzchnia miast województwa śląskiego w 2013 roku.

Tab. 6.3. Ludność i powierzchnia miast województwa śląskiego w 2013 roku.

Tab. 7. Miasta z największym ubytkiem liczby ludności w latach 1998-2013.Objaśnienia: Kursywą zaznaczono miasta, które w latach 1990-2013 odnotowały ubytek terytorium.

Urbanizacja na obszarze województwa śląskiego sięga przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia naszej ery i dotyczy różnej wielkości ośrodków grodowych i targowych. Ich wyraźna sieć ukształtowała się już w XII wieku. Przyjmując jednak prawno-administracyjne kryterium pojęcia miasta jego genezę należy przesunąć na obszarze województwa śląskiego na I połowę XIII w. Pierwszym ośrodkiem miejskim na obszarze województwa śląskiego był Racibórz, lokowany po raz pierwszy przed rokiem 1217. Do końca XIII wieku, zainicjowano jeszcze na omawianym terytorium lokację 18 miast (tab. 1). Z czego trzy nie zostały podjęte (Maków, Repty, Sośnicowice), a kolejnych 5 miało charakter krótkotrwały (nie przetrwały średniowiecza).

Proces lokacyjny w XIII w. w zdecydowanej przewadze dotyczył miast śląskich. Lokacje w zachodniej Małopolsce były jeszcze nieliczne. Zdecydowany rozwój średniowiecznych miast lokacyjnych w małopolskiej części województwa nastąpił dopiero w XIV i XV w. W części śląskiej trwało natomiast uzupełnianie sieci miejskiej.

W strukturze wielkościowej miast zdecydowanie dominował Racibórz. Około połowy XIV wieku liczył około 3100 mieszkańców. Drugim co do wielkości był Bytom z populacją około 1500 osób. Pozostałe miasta nie przekraczały zaludnienia 1000 osób (Mapa: Demograficzny obraz Górnego Śląska w epoce feudalnej, red. T. Ładogórski, Kraków 1955, s. 243).

Proces lokacyjny w XIII w. w zdecydowanej przewadze dotyczył miast śląskich. Lokacje w zachodniej Małopolsce były jeszcze nieliczne. Zdecydowany rozwój średniowiecznych miast lokacyjnych w małopolskiej części województwa nastąpił dopiero w XIV i XV w. W części śląskiej trwało natomiast uzupełnianie sieci miejskiej.

W strukturze wielkościowej miast zdecydowanie dominował Racibórz. Około połowy XIV wieku liczył około 3100 mieszkańców. Drugim co do wielkości był Bytom z populacją około 1500 osób. Pozostałe miasta nie przekraczały zaludnienia 1000 osób (Mapa: Demograficzny obraz Górnego Śląska w epoce feudalnej, red. T. Ładogórski, Kraków 1955, s. 243).

Rozwój miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego, zwłaszcza do połowy XIV w. opierał się w głównej mierze na:

• a) umiastowieniu dotychczasowych ośrodków grodowych i innych o charakterze defensywnym,
• b) umiastowieniu ośrodków targowych i innych lokalnych punktów wymiany,
• c) umiastowieniu ośrodków, stanowiących centra nowego osadnictwa na granicy obszarów już zagospodarowanych i będących celem ekspansji osadniczej (tzw. miasta-wrota),
• d) umiastowieniu ośrodków posiadających w bazie ekonomicznej funkcje wyspecjalizowane (górnicze, klasztorne).

Począwszy od końca XIV w. w genezie miast regionu współczesnego województwa śląskiego rosła rola czynników zdefiniowanych w punkcie b) i c), malała natomiast rola czynnika określonego w punkcie a). Do końca XIV i XV w. na omawianym obszarze powstało łącznie 31 miast. Tym razem więcej po stronie małopolskiej. Ostatecznie na obszarze współczesnego województwa śląskiego w 1500 roku funkcjonowały 44 miasta, a 7 dalszych upadło (ryc. 1). Gęstość sieci miejskiej wynosiła w części śląskiej 35 miast na 10 tys. km², a w części małopolskiej 33 na 10 tys. km². Większość miast miała tzw. genotyp o charakterze centralnym, to znaczy, ze powstawały jako lokalne ośrodki obsługi dla najbliższego. W miarę zdefiniowanego zaplecza osadniczego. Rzadsze były natomiast lokacje miast skrajnie wyspecjalizowanych, na przykład górniczych.

Stosunkowo gęsta sieć miast ukształtowanych w średniowieczu oraz ukonstytuowane przez nie lokalne i regionalne powiązania społeczne i ekonomiczne stanowiły wyraźne tło ograniczenia procesu umiastowienia w epoce wczesnonowożytnej (1501-1800). Szczególnie na Śląsku. W tym okresie w kształtowaniu się sieci miast uwidaczniają się trzy wyraźne zjawiska:

• a) degradacja prawna niektórych małych ośrodków powstałych w średniowieczu,
• b) lokacje miast silnie wyspecjalizowanych gospodarczo,
• c) lokacje ośrodków stanowiących centra domen możnowładczych o wyraźnie lokalnym charakterze.

W latach 1501-1800 na obszarze współczesnego województwa śląskiego powstało łącznie 10 miast z czego 2 (20 %) w części śląskiej, a 8 (80 %) w części małopolskiej (tab.2). Dysproporcje te wynikały z różnic w postępie procesu osadnictwa i urbanizacji oraz odmiennych uwarunkowań polityczno-ekonomicznych. Stosunkowo niskie zagęszczenie sieci miast w części śląskiej regionu wynikało z odebrania praw miejskich niektórym miejscowościom w XVII w. (Zbrosławice), a przede wszystkim w 1742 roku (Bieruń, Krzanowice, Miasteczko Śląskie, Mysłowice, Pilchowice, Sośnicowice, Woźniki). Uzyskany zamiennie status wsi targowej (marktflecken) nie był tożsamy pojęciu miasta, jakkolwiek wiele z nich nadal miała taki charakter z punktu widzenia przestrzennego czy gospodarczego.

Wśród nowo powstałych miast na szczególna uwagę zasługują nowe ośrodki związane z górnictwem kruszcowym (Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie) oraz przygraniczne miasta-wrota (Modrzejów, Niwka, Nowokrzepice). Genetyczne uwarunkowania funkcji produkcyjnych, którym towarzyszyły funkcje miasta-wrót łączyła natomiast Biała.

W okresie feudalnym po raz pierwszy na obszarze współczesnego województwa śląskiego pojawiły się zaglomerowane formy osadnicze, tak typowe dla XX i XXI wieku. Jako pierwsza ukształtowało bi-centryczne skupienie Raciborza i Raciborza Nowego Miasta. W okresie późniejszym funkcjonowały równie z reguły nietrwałe tzw. aglomeracje potranslacyjne, powstałe na skutek przenosin danego miasta na inne miejsce (Lelów, Żarnowiec, Żywiec). Specyficzny, transgraniczny charakter miało średniowieczne skupienie miejskie Będzina i Czeladzi.

Układy zaglomerowane powstałe w epoce wczesnonowożytnej były to głównie skupienia miast górniczych (Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie), a przede wszystkim nadgraniczne układy miast-wrót. W II połowie XVIII wieku powstaje pierwsza na omawianym obszarze konurbacja miejska :Mysłowice - Modrzejów-Niwka. Inne 18-wieczne skupienia miejskie o charakterze aglomerowanym to: Bielsko i Biała (układ transgraniczny), Częstochowa i Częstochówka, Krzepice i Nowokrzepice (układ międzyregionalny), a także Lelów-Nakło.

Sieć miast śląskich w 1800 roku w porównaniu z miastami zachodniomałopolskimi cechowała się nie tylko większą równomiernością rozmieszczenia, ale także większym potencjałem demograficznym. W tym okresie w grupie największych miast znajdowały się Bielsko, Cieszyn, Pszczyna i Racibórz. Z populacją liczącą pomiędzy 2 a 5 tys. mieszkańców plasowały się w grupie miast średnich. Tylko dwa miasta należały do grupy miast bardzo małych (poniżej 1 tys. mieszkańców). Były to Skoczów i Strumień. Zaludnienie pozostałych miejscowości śląskiej części dzisiejszego województwa mieściło się w przedziale od 1 do 2 tys. mieszkańców. Odmienna sytuacja miała miejsce w Małopolsce. Tu dominowały miasta bardzo małe (poniżej 1 tys. mieszkańców i małe liczące od 1 do 2 tys. mieszkańców). W ogóle nie było miast średnich.

Rozwój sieci miejskiej w okresie industrialnym (1801-1945)

Od połowy XVIII w. pogłębiające się podziały polityczne współczesnego terytorium województwa śląskiego, sprawiły, że obraz procesu urbanizacji miał charakter dualny. To znaczy tożsame na całym obszarze były uwarunkowania genetyczno-ekonomiczne (górnictwo, przemysł, handel, rzemiosło), różne zaś – polityki wobec miast, zarówno w odniesieniu do kwestii przestrzennych, jak i społeczno-ekonomicznych. Już sam trójpodział terytorium dzisiejszego województwa w ramach trzech odmiennych państwowości stanowił istotny kontekst w rozumieniu procesu umiastowienia. Odmiennie bowiem kształtowała się polityka formalizowania istnienia miast w pruskiej części Śląska, inaczej w Królestwie Polskim, a jeszcze inaczej na Śląsku Cieszyńskim. Odmiennym torem biegły także formalno-prawne aspekty umiastowienia Galicji. Ten aspekt miał swoją kontynuację także w okresie międzywojennym, gdzie pomimo podziału terytorium współczesnego województwa śląskiego tylko na dwa państwa, w rzeczywistości odmiennie kształtowały się pewne zjawiska polityczno-administracyjne wobec miast, w autonomicznym województwie śląskim, w województwie kieleckim (Zagłębie Dąbrowskie i ziemia Częstochowska) oraz w krakowskim. Naturalnie odmienna była w należącej do Niemiec rejencji opolskiej.

W XIX w. Śląsk wkroczył ze zredukowaną w latach 40. XVIII w. siecią miast. Reformy miejskie z lat 1808 i 1857 wzmocniły miasta duże i średnie. Ukonstytuowały także istnienie i rolę wsi targowych, jako pomocniczych jednostek lokalnego rozwoju społeczno-ekonomicznego. W drugiej połowie XIX w. swoje prawa odzyskało też kilka miast górnośląskich – Bieruń, Miasteczko Śląskie, Mysłowice, Sośnicowice i Woźniki . Sieć miast we wschodniej części Śląska cechowała się stosunkowo wyraźną równomiernością, co pozwalało na optymalne kształtowanie lokalnego zaplecza miast. Pomimo podziału politycznego analogicznie było także należącym do Habsburgów Śląsku Cieszyńskim.

W części małopolskiej sieć miast była stosunkowo gęsta, jednak większość z nich należała do grupy osiedli, których potencjał nie przekraczał 500-1000 mieszkańców. Uwaga ta dotyczy zarówno Królestwa Polskiego, jak i zachodniej Galicji. Systematyczna likwidacja ustroju miejskiego ośrodków małopolskich rozpoczęła się w porównaniu ze Śląskiem z pewnym opóźnieniem, począwszy od końca XVIII w. Jedne z pierwszych decyzji w tej sprawie (degradacja Modrzejowa i Niwki w 1801 r.) podjęte zostały zresztą przez władze pruskie na terytorium utworzonego przez nich Nowego Śląska. Jednak największą skalę miała likwidacja ustroju miejskiego dokonana przez władze rosyjskie w latach 1869-1870 w Królestwie Polskim. W granicach współczesnego województwa śląskiego w wyniku tych działań prawa miejskie utraciło aż 21 miejscowości (tab. 3). Część z nich odzyskała je dopiero w XX wieku.

Na proces degradacji mniejszych miast usługowo-handlowych i rolniczo-usługowych w XIX w. nałożył się drugi równoległy w czasie, a mianowicie znacząco zaawansowana industrializacja i będąca jej bezpośrednią konsekwencją szeroko pojęta urbanizacja. Począwszy od II połowy XIX w. czynnikiem silnie wzmacniającym tą zależność był także dynamiczny rozwój kolei żelaznych. Industrializacja i „nowa urbanizacja” objęły część istniejących ośrodków miejskich. Niezależnie jednak stworzyły sieć całkiem nowych zurbanizowanych układów osadniczych, które szczególnie od początków XX wieku zaczęły pod względem potencjału demograficznego i gospodarczego przerastać większość miast o dłuższych tradycjach miejskich.

Uprzemysłowienie i rozwój górnictwa w XIX i I połowie XX wieku stanowiąc tło powszechnej urbanizacji nie spowodował jednak w równym stopniu powszechnego umiastowienia, rozumianego jako emergencja miast z punktu formalno-prawnego. Zarówno w części śląskiej, jak i małopolskiej widać było wyraźne opóźnienie umiastowienia względem procesów urbanizacji i dynamicznego rozwoju potencjału gospodarczego.. Na obszarze województwa śląskiego do czasów II wojny światowej powstało co najmniej 100 nowych ośrodków zurbanizowanych, a prawa miejskie uzyskało tylko kilkadziesiąt (tab. 3). W obu przypadkach uwzględniono także miejscowości o starszej genezie, a silnie zurbanizowane w tym okresie. Stąd też w tym samym okresie (przełom XIX/XX wieku) funkcjonowały małe miasta usługowo-handlowo-rzemieślnicze i liczące niejednokrotnie kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców miejscowości bez formalnego statusu miejskiego. Proces ukonstytuowania formalno-prawnego istniejącej rzeczywistości na szerszą skalę rozpoczęto w okresie międzywojennym, zarówno w autonomicznym województwie śląskim, jak i w ówczesnym województwie kieleckim. W pierwszym z nich nadano w 1939 roku status miejski części silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych gmin bez wcześniejszych tradycji miejskich. W drugim natomiast przywrócono prawa miejskie niektórym ośrodkom lokalnym i przemysłowym, a które straciły w latach 1869-1870.

Procesy umiastowienia w XIX i I połowie XX wieku (do zakończenia II wojny światowej) na obszarze współczesnego województwa śląskiego spowodowały całkowitą rekompozycję regionalnej sieci miast. Po pierwsze zmniejszyła się liczba ośrodków miejskich ogółem, a co związane było przede wszystkim z ubytkiem formalnie istniejących miast w części małopolskiej. Drugą kwestią był wyraźny wzrost przeciętnej wielkości miasta według kryterium demograficznego. Aż 3/5 ośrodków miejskich należało do grona miast bardzo dużych, dużych i średnich. Struktura ta stanowiła do pewnego stopnia wyjaśnienie ograniczeń w liczbie formalizowanych decyzji o umiastowieniu. Ideą miasta stał się bowiem w regionie wizerunek ośrodka znaczącego, o zdecydowanie rozwiniętym potencjale gospodarczym i demograficznym, wyraźnie wybijający się na tle sieci licznych mniejszych miejscowości zurbanizowanych. Wiele mniejszych miejscowości uprzemysłowionych nie posiadało także odpowiednio rozwiniętego potencjału endogenicznego, zarówno w sferze ekonomicznej, społecznej, jak i infrastrukturalnej. Jeszcze gorzej sytuacja wyglądała w sferze powiązań oraz oddziaływań lokalnych i regionalnych. Te ograniczane były porównywalnym potencjałem ośrodków sąsiednich, szczególnie biorąc pod uwagę ich dużą liczbę i tak, jak na obszarze późniejszej konurbacji katowickiej czy rybnickiej – dużym zagęszczeniem.

W okresie industrialnym swoje miejskie początki miał rozwój kilku znaczących ośrodków dzisiejszego województwa śląskiego. Czynnik przemysłu zdecydował o powstaniu i rozwoju wielkomiejskich struktur Chorzowa, Zabrza i Dąbrowy Górniczej. Inną drogą poszedł rozwój Katowic i Sosnowca, zlokalizowanych po dwóch różnych stronach ówczesnego kordonu granicznego (do 1923 r.). Ich rozwój należy wiązać z funkcją miast-wrót warunkowaną specyficznym położeniem politycznym, gospodarczym i przestrzennym. Część tych funkcji, szczególnie dla Katowic obejmuje pojęcie ośrodka dyspozycyjnego. W okresie międzywojennym Katowice transformowały swój charakter funkcjonalny z miasta-wrót na miasto centralne. Obie funkcje w Katowicach oraz pierwsza z nich w Sosnowcu ostatecznie zadecydowały o uprzywilejowanej pozycji tych miejscowości odpowiednio w górnośląskiej części konurbacji (Katowice) i w Zagłębiu Dąbrowskim (Sosnowiec). Zdystansowały tym samym nie tylko nowe, wielkie ośrodki przemysłowe (Chorzów, Dąbrowa Górnicza), ale także przesądziły o losie miast z dłuższymi tradycjami miejskimi – odpowiednio Bytomia i Będzina. Szczególnie kazus Bytomia, który przy bardziej sprzyjających decyzjach XIX-wiecznych władz mógł stać się kluczowym ośrodkiem w zachodniej części Górnego Śląska, a współcześnie także województwa śląskiego jest godny odnotowania w tym miejscu. Silnymi ośrodkami miejskimi stały się także Częstochowa, Gliwice, Racibórz oraz zespół miast bliźniaczych Bielska i Białej. W tym okresie wykrystalizowała się także pozycja innych miast większych i średnich: Będzina, Cieszyna, Czeladzi, Jaworzna, Mikołowa, Mysłowic, Rybnika, Siemianowic Śląskich, Tarnowskich Gór i Zawiercia.

Rozwój sieci miejskiej w okresie socjalistycznym (1945-1989)

Cechą charakterystyczną rozwoju miast na obszarze województwa śląskiego po II wojnie światowej było dalsze wzmacnianie pozycji miast dużych i średnich oraz gwałtowne wzrost liczby mniejszych ośrodków miejskich (poniżej 20 tys. mieszkańców). Było to efektem utrwalenia się relacji zakład pracy – miejsce zamieszkania, tym razem jednak obejmującej większą liczbę ludności. Istotna kwestia było także to, że zdecydowana większość nowych miast miała już za sobą pewien okres rozwoju jako formy zurbanizowanej, dzięki czemu zdołała ukształtować elementarne układy powiązań lokalnych, a także stworzyć podstawy struktur społecznych i infrastrukturalnych, które w wielu przypadkach miały wcześniej charakter jedynie zalążkowy.

Uwzględniając fakt wzrostu ilościowego nowych miast oraz tendencje do kreowania „wielkich ośrodków przemysłowych”, a jednocześnie mając na uwadze silną koncentrację przestrzenną sieci miejskiej, spodziewanym rezultatem była jej częściowa integracja administracyjna. To znaczy procesowi umiastowienia podlegały kolejne mniejsze miejscowości, jednak część z nich po pewnym czasie była przyłączana do innych, prężniejszych. Apogeum tego procesu miało miejsce w latach 1973-1977 kiedy to zmiany administracyjne dotknęły aż 32 miasta. (tab. 4) Ta, nie w każdym przypadku celowa reforma statusu prawno-administracyjnego miast przyniosła w latach 1970-1989 diametralnie odmienny wizerunek sieci miast. O ile w 1970 r. dominowały miasta bardzo małe i średnie, to już 2 dekady później miasta duże i średnie. Podstawą umiastowienia nowych ośrodków miejskich oraz kontynuacji rozwoju tych o starszej genezie były w okresie powojennym, tak jak poprzednio, działalność przemysłowa i eksploatacja węgla kamiennego. Genezę funkcjonalną mniej licznych stanowiły funkcje wypoczynkowo-turystyczne, satelitarne i komunikacyjne. Dla Katowic ważną funkcją była także administracyjna. Po 1975 r. stanowiła ona także ważną determinantę rozwoju Bielska-Białej i Częstochowy. Z kolei silnym czynnikiem miastotwórczym Gliwic były funkcje naukowo-badawcze. Największym miastem na obszarze współczesnego województwa śląskiego były Katowice, które 1987 r. liczyły maksymalnie 368,8 tys. mieszkańców. Integralną część miasta stanowiły także 3 ośrodki miejskie włączone w latach 1959-1975 – Szopienice, Kostuchna i Murcki. Katowice stały się w tym okresie ostatecznie także największym ośrodkiem przemysłowym regionu. Istotnie wzmocniły także uzyskane w I połowie XX wieku funkcje administracyjne, kulturalne i dyspozycyjno-zarządcze. Drugim największym miastem na omawianym terytorium była Częstochowa, której dynamika rozwoju szczególnego tempa nabrała w latach 70. XX wieku, a co związane było w równym stopniu z rozbudową potencjału przemysłowego, jak i uzyskaniu w 1975 r. nowych funkcji administracyjnych na poziomie wojewódzkim. W 1986 r. liczba mieszkańców miasta przekroczyła 250 tys. mieszkańców. W grupie miast 200 tysięcznych w latach 70. i 80. XX wieku znalazły się także: Bytom (z przyłączonym Radzionkowem), Gliwice ( z przyłączonymi Łabędami), Zabrze i Sosnowiec (z przyłączonymi: Kazimierzem Górniczym, Klimontowem, Porąbką i Zagórzem), przy czym to ostatnie miasto na początku lat 80. XX wieku przekroczyło nawet granicę 250 tys. mieszkańców. W gronie miast dużych (pow. 100 tys. mieszkańców) centralnej części województwa znalazły się także: Ruda Śląska (zintegrowana z terytoriów wcześniejszych miast: Rudy i Nowego Bytomia z Wirkiem), Chorzów, Dąbrowa Górnicza (z przyłączonymi Strzemieszycami Wielkimi i Ząbkowicami) oraz Tychy (z Bieruniem i Lędzinami).

Największym miastem w południowo-zachodniej części województwa stał się Rybnik. Znaczą rolę tego ośrodka pod względem demograficznym i gospodarczym osiągnięto w efekcie przyłączenia do niego trzech dotąd osobnych miast: Boguszowic, Chwałowic i Niedobczyc. W drugiej połowie lat 80. XX wieku liczba ludności przekroczyła w mieście 140 tys. mieszkańców. Drugim największym ośrodkiem, przekraczającym liczbę ludności 100 tys. mieszkańców był Wodzisław Śląski , do którego w 1975 r. przyłączono Pszów, Radlin i Rydułtowy. Dużym – 100-tysięcznym miastem było w tym okresie także Jastrzębie-Zdrój.

W gronie miast dużych znalazło się także Bielsko-Biała, które ostatecznie w dwuczłonowej formie ukonstytuowało się w 1950 r. Potencjał demograficzny miasta dużego osiągnęło już w II połowie lat 60. XX wieku. Znaczącą grupę miast stanowiły także ośrodki średnie z przedziału demograficznego od 50 do 100 tys. mieszkańców. Były to Zawiercie (okresowo z Porębą), Tarnowskie Góry (z Miasteczkiem Śląskim i Strzybnicą, Piekary Śląskie (z Brzezinami Śląskimi i Brzozowicami-Kamieniem), Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Będzin (z Grodźcem, Łagiszą i Wojkowicami), Mysłowice (z Imielinem i Wesołą), Jaworzno (z Jeleniem i Szczakową), Racibórz i Żory.

Niezależnie od uprawomocnionej sieci miast istotną grupę ośrodków zurbanizowanych stanowiły także osiedla miejskie. Ta forma prawno-administracyjna począwszy od połowy lat 50. XX wieku stanowiła z reguły preludium do późniejszego umiastowienia. Tak stało się w przypadku ośrodków miejskich zlokalizowanych na obszarze województwa śląskiego, a umiastowionych do końca lat 80. XX wieku. Część osiedli miejskich została natomiast włączona do innych miast (Dąbrówka Wielka, Gołonóg, Hołdunów, Łaziska Średnie, Maczki, Mikuszowice Śląskie, Ostrowy Górnicze, Stolarzowice, Wilcze Gardło) lub zdegradowana formalnie do rzędu miejscowości wiejskich (Nakło, Herby, Koszęcin, Krupski Młyn, Poraj, Węgierska Górka, Wieszowa, Zbrosławice).

W okresie powojennym ostatecznie ukonstytuowały się także formy osadnicze konurbacji katowickiej i rybnickiej oraz aglomeracje bielska i częstochowska. Charakterystyczne skupienie miast powstało także w rejonie Zawiercia i Myszkowa.

Tab. 4. Procesy miastotwórcze na obszarze współczesnego województwa śląskiego wg kryterium prawno-administracyjnego w latach 1946-1989

Objaśnienia: M – część małopolska województwa, S – część śląska województwa, R – restytucja praw miejskich dla dotychczasowej wsi z formalnego punktu widzenia, W – wydzielenie się nowego miasta z granic innego (we wszystkich przypadkach miasta wydzielające się straciły swoją samodzielność w latach 70. XX wieku).

Miasto	Nadanie praw miejskich	Region	Pozbawienie praw miejskich
Biała	-	M	1950
Bielsko	-	S	1950
Bielsko-Biała	1950	S/M	-
Bieruń	-	S	1975
Blachownia	1967	M	-
Boguszowice	1962	1975	-
Brzeziny Śląskie	1951	S	1975
Brzozowice-Kamień	1962	S	1973
Chwałowice	1967	S	1973
Czechowice-Dziedzice	1951	S	-
Czerwionka	1962	S	1975
Czerwionka-Leszczyny	1975	S	-
Grodziec	1951	M	1975
Imielin	1967	S	1975
Jastrzębie-Zdrój	1963	S	-
Jeleń	1973	M	1977
Kalety	1951	S	-
Kazimierz Górniczy	1967	M	1975
Klimontów	1967	M	1975
Knurów	1951	S	-
Kostuchna	1967	S	1975
Koziegłowy	1950	M	-
Kuźnia Raciborska	1967	S	-
Leszczyny	1962	S	1975
Lędziny	1966	S	1975
Łabędy	1954	S	1975
Łagisza	1969	M	1973
Łaziska Górne	1951	S	-
Łazy	1967	M	-
Murcki	1967	S	1975
Myszków	1950	M	-
Niedobczyce	1954	S	1975
Nowy Bytom	1947	S	1958
Ogrodzieniec	1973	M	-
Orzesze	1962	S	-
Piekary Śląskie	1947	S	-
Porąbka	1967	M	1973
Poręba	1973, 1982	M	1975
Pszów	1954	S	1975
Radlin	1954	S	1975
Radzionków	1951	S	1975
Rydułtowy	1951	S	1975
Ruda	1947	S	1958
Ruda Śląska	1959	S	-
Siewierz	1962	M	-
Sławków	1958, 1984	M	1977
Strzemieszyce Wielkie	1954	M	1975
Strzybnica	1967	S	1975
Szczakowa	-	M	1956
Szczyrk	1973	M	-
Szopienice	1947	S	1959
Świętochłowice	1947	S	-
Tychy	1951	S	-
Ustroń	1956	S	-
Wesoła	1962	S	1977
Wirek	1949	S	1951
Wisła	1962	S	-
Wojkowice	1962	M	1977
Zagórze	1967	M	1975
Ząbkowice	1962	M	1977
Żarki	1949	M	-

Źródło: Opracowanie własne.

Układ i struktura miast w okresie współczesnym (po 1990 roku)

Układ lokalizacyjny miast i podstawowe formy osadnicze

Rozwój miast na obszarze województwa śląskiego po 1990 r. przybrał nowego znaczenia. Dotyczy to niemal wszystkich kwestii związanych z bytem i przekształceniami ośrodków miejskich. Kwestią zasadniczą jest zwiększenie się liczby miast, których w latach 1990-2013 powstało w granicach województwa 11 (tab. 5). Jednak wszystkie przypadki nadania praw miejskich dotyczyły miejscowości, które miały już za sobą miejska przeszłość. Stąd mówić należy jedynie o restytucji przywilejów miejskich (2 przypadki), a przede wszystkim wydzieleniu się z granic większej jednostki, dotychczasowej jej dzielnicy, która włączona została do niej sztucznie w latach 70. XX wieku (9 przypadków). Specyfiką obszaru województwa śląskiego od ponad półtora wieku jest kwestia silnie zurbanizowanych osiedli, które nie posiadają praw miejskich. Co najmniej kilkanaście z nich spełnia zdecydowaną większość kryteriów ubiegania się o ten status, jednak z różnych względów nie następuje proces ubiegania się o ich umiastowienie. Bardziej wyraźna jest natomiast kontynuacja tendencji odśrodkowych prowadzących ostatecznie do dalszej korekty zmian administracyjnych z lat 70. XX wieku, a skutkującej kolejnymi wydzieleniami się miast z granic większych ośrodków (kazus dzielnicy Wesoła w Mysłowicach) lub podziałem tzw. miast zlepieńców (kazus Czerwionki-Leszczyny).

Ogół tendencji związanych z kształtowaniem sieci miast wskazuje na ich dekoncentrację przestrzenną i stosunkowo wyraźny trend wyrównywania potencjału demograficznego. Niemniej jednak obie kwestie cechuje jeszcze duże zróżnicowanie. W sieci miast województwa śląskiego nadal znaczenie podstawowe pełni forma osadnicza konurbacji katowickiej oraz konurbacji rybnickiej. Istotne znaczenie mają także monocentryczne aglomeracje bielska i częstochowska.

Jednocześnie wyraźnie słabo umiastowiony jest północny pas województwa od Lublińca po ziemię częstochowską, a także Żywiecczyzna. Uwzględniając wyłącznie proporcję liczby gmin miejskich lub miejsko-wiejskich do liczby gmin wiejskich przeciętne parametry osiągają natomiast powiaty cieszyński, raciborski i wodzisławski. W przypadku województwa śląskiego z uwagi na jego specyfikę osadnicza nie jest on jednak miarodajny. Miasta województwa śląskiego cechuje układ lokalizacyjny nie dopasowany do aktualnych trendów rozwoju podstaw ekonomicznych i ekonomiczno-przestrzennych miast. Układ lokalizacyjny oparty jest bowiem na genezie XIX-wiecznego obszaru surowcowo-przemysłowego, podczas gdy współczesne trendy kształtowania bazy ekonomicznej opierają byt miast na dominującej funkcji usługowo-produkcyjnej, względnie usługowej. Rozbieżność genezy funkcjonalnej miast i aktualnie pełnionych funkcji jest podstawowym czynnikiem wpływającym na kształtowanie układu lokalizacyjnego miast, a przede wszystkim na wiele innych zjawisk o charakterze przestrzennym, demograficznym, gospodarczym czy społecznym. Stanowi także istotne tło warunkujące dla polityki lokalnej i regionalnej.

Struktura wielkościowa miast – powierzchniowa i demograficzna

W województwie śląskim zlokalizowanych jest 71 miast. Zbiór cechuje się, w skali kraju, dość specyficznymi proporcjami grup miast większych w stosunku do mniejszych (tab. 6). Miast dużych pod względem demograficznym (100-500 tys. mieszkańców) jest 12 (17%), miast średnich (20-100 tys. mieszkańców jest 24 (34%), miast małych (5-20 tys. mieszkańców) jest 23 (32%), a bardzo małych liczących mniej niż 5 tys. mieszkańców jest 12 (17%). Brakuje miast bardzo dużych (pow. 500 tys. mieszkańców). Procesy miastotwórcze (nowe miasta) i demograficzne (depopulacja miast) mające miejsce od początku lat 90. XX wieku spowodowały zmianę wizerunku sieci miast poprzez zmniejszenie liczby miast dużych oraz zwiększenie liczby miast w pozostałych grupach wielkościowych.

Bardzo charakterystyczną cechą miast województwa śląskiego jest także „niedopasowanie” potencjału demograficznego miast do ich powierzchni co uwidacznia się z jednej strony dużym terytorium miast o proporcjonalnie ograniczonej populacji (m.in. Jaworzno, Lubliniec, Orzesze), z drugiej zaś znaczącym zagęszczeniem ludności w niektórych innych (m.in. Chorzów, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice). Symbolicznym akcentem tego zjawiska jest m.in. fakt, że to nie Katowice – stolica województwa i jego najludniejsze miasto ma największą powierzchnię (165 km²), a Dąbrowa Górnicza (189 km²). Do 1991 r. były nim tzw. „wielkie Tychy” liczące aż 271 km² . Rozwarcie wielkości miast województwa śląskiego pod względem powierzchniowym i demograficznym prezentuje tab. 6.

Zmienność w prezentowanym rankingu miast województwa śląskiego należy interpretować:

• lokalizacją dużych obiektów przemysłowych w strefie zewnętrznej miast w okresie socjalistycznym (m.in. Dąbrowa Górnicza, Jaworzno),
• objęciem terytorium miejskim dużych kompleksów leśnych wraz z funkcjonującym tam osadnictwem kolonijnym (m.in. Lubliniec, Miasteczko Śląskie),
• cechami fizyczno-geograficznymi i specyfika powiązań funkcjonalno-przestrzennych (m.in. Ustroń, Wisła (miasto)).

Miasta posiadające największą gęstość zaludnienia zlokalizowane są w rdzeniu konurbacji miejskiej, przede wszystkim w jego części centralnej, gdzie na skutek uwarunkowań przestrzennych i rozwojowych doszło do silnej urbanizacji terytorium miejskiego nie mającego możliwości ewoluowania „na zewnątrz”.

Silne zagęszczenie miast w obrębie województwa śląskiego oraz ich specyfika wielkościowa powodują, że bardzo złożona jest ich sytuacja pod względem administracyjnym. Po pierwsze, aż 19 ośrodków posiada status miasta na prawach powiatu, z tego tylko 4 (Bielsko-Biała, Częstochowa, Gliwice i Rybnik) stanowią dodatkowo siedzibę powiatu ziemskiego. Stąd też aż 15 miast nie posiada formalnie wiejskiego zaplecza administracyjnego. Niektóre spośród nich nie tylko nie posiadają granicy z terenami wiejskimi (Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec), ale nawet nie stykają się z powiatami ziemskimi w tym także ze zlokalizowanymi w ich obrębie gminami miejskimi (Chorzów, Świętochłowice). Liczne są także miasta różnej wielkości nie stanowiące siedziby gminy dla otaczającego je obszaru, a więc gminy wyłącznie miejskie. Poza 19 miastami na prawach powiatu województwie śląskim to kryterium spełnia dodatkowo aż 30 innych gmin miejskich. Specyfika ta jest pochodną trzech nakładających się zjawisk:

• silnego zagęszczenia miast,
• specyfiki lokalnych układów osadniczych integrujących wiele dużych wsi mogących spełniać kryteria ośrodka gminnego,
• silnego rozdrobnienia układu administracyjnego województwa.

Istotą współczesnych procesów rozwoju miast województwa śląskiego jest proces wieloaspektowego kurczenia się większości z nich. Przejawia się on przede wszystkim w zjawisku depopulacji oraz zmian ekonomiczno-społecznych.

Depopulacja lub stagnacja liczby ludności niektórych miast województwa śląskiego rozpoczęła się już w latach 80. XX wieku. W kolejnej dekadzie stała się zjawiskiem powszechnym, by w 2013 r. objąć bezwzględnie przeważającą część ośrodków miejskich. Depopulacja dotyczy zarówno miast dużych, ze szczególnym uwzględnieniem Katowic, jak i bardzo małych miast, takich jak Toszek (tab. 7). W części przypadków ubytek ludności spowodowany był utratą terytorium miejskiego. W większości przypadków stały za tym jednak różne procesy i zjawiska społeczno-ekonomiczne powodujące z jednej strony ujemny bilans migracyjny, z drugiej ujemny przyrost naturalny. W wielu przypadkach oba elementy niekorzystnie nałożyły się na siebie. W kilku przypadkach negatywne zjawiska gospodarczo-społeczne mające miejsce w większych miastach wzmocniły tendencje separatystyczne i wydzielenie się nowych miast.

Bibliografia

1. Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec 2009.
2. Krzysztofik R., Szmytkie R., Studia na procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej, Sosnowiec 2011.
3. Krzysztofik R., Lokacje miejskie na obszarze Polski, Katowice 2007.
4. Krzysztofik R., Umiastowienie obszaru Polski od XIII do XXI wieku. Interpretacja geograficzno-historyczna, Katowice 2012.
5. Spórna T., Modele przemian urbanizacyjnych w województwie śląskim, Sosnowiec 2012.
6. Województwo Śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, Sosnowiec 2008.

Źródła on-line

ŚBC

Górnośląski Związek Metropolitalny, Statystyczne Vademecum Samorządowca 2012, Katowice 2012; dostęp: 25.09.2013.

Górnośląski Związek Metropolitalny. Statystyczne Vademecum Samorządowca, Katowice 2012; dostęp 23.09.2013.

RCIN

Krzysztof Gwosdz, Agnieszka Sobala-Gwosdz, Struktura funkcjonalna i powiązania miast konurbacji katowickiej po dwu dekadach restrukturyzacji = Functional structure and linkages between towns and cities of the Katowice Conurbation after two decades of post-socialist transition,Przegląd Geograficzny T. 84 z. 4 (2012)