Plany miast Górnego Śląska do 1918 roku

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Plan Opola z około 1760 roku

Plan miasta jest odmianą tematycznej mapy wielkoskalowej obejmującej obszar jednego organizmu zurbanizowanego, na Górnym Śląsku w okresie nowożytnym miejscowości posiadających prawa miejskie.

Geneza map wielkoskalowych miast

Dzieje kreślenia planów, a właściwie wielkoskalowych map miast, są tak stare jak cywilizacja miejska, a więc ich początki można odnaleźć już w świecie prehistorycznym. Według niektórych badaczy najstarszy jest plan osady miejskiej, często określanej jako najstarsze miasto na świecie, odkrytej archeologicznie w pobliżu tureckiej miejscowości Çatalhöyük, położonej na południowy wschód od miasta Konya (starożytne Ikonium) w centralnej Anatolii. Mapa jest malowidłem naściennym i szacuje się, że powstała około 10 000 lat temu.

Dla naszego wywodu znaczenie ma jednak dynamiczna ewolucja graficznego oddawania wizerunku miast, która rozpoczęła się w Europie na przełomie XV i XVI wieku. U jej przyczyn legło zarówno renesansowe zainteresowanie światem, rozwój nauki i techniki (w tym z zakresu kartografii i geodezji) czy popularyzacja druku – żeby wymienić najważniejsze zjawiska – jak i wzrastająca rola gospodarcza, polityczna i kulturowa miast w Europie schyłku średniowiecza i początków ery nowożytnej. Była to epoka wedut, które na długi okres zdominowały europejską kartografię miejską. Stały się one prawzorem dla planów miast, których metody sporządzania rozwinęły się dopiero w XVII wieku jako odpowiedź na zapotrzebowania utylitarne samych miast, głównie ich potrzeb w zakresie regulacji własności nieruchomości oraz potrzeb wojskowych, związanych z rozwojem fortyfikacji miejskich w epoce coraz potężniejszej artylerii. W pierwszym przypadku ewolucja poprowadziła plany miast do coraz popularniejszych w XVIII wieku planów geodezyjnych, a w drugim do tak licznie sporządzanych w czasach ustawicznych wojen tej epoki planów fortyfikacyjnych. W dużej części były one przekładane w formie drukowanej na powszechny użytek, na początku w technice drzeworytów, a później miedziorytów i litografii.

Najstarsze weduty na śląskie

Plan Opola z 1784 roku

Na Górnym Śląsku w czasach nowożytnych istniało około 70 ośrodków miejskich. Ich liczba ulegała zmianom z powodu utraty przez niektóre z nich praw miejskich na skutek katastrof naturalnych, takich jak gnębiące drewnianą zabudowę miast pożary oraz kolejne wojny. Zdecydowana ich większość prawa miejskie nabyła jeszcze w średniowieczu. W okresie od XVI do końca XVIII wieku powstało zaledwie sześć nowych miast: Prószków, Sośnicowice, Borysławice i o odmiennej konstrukcji ustrojowej miast górniczych Andělská Hora, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie. Ich wyróżniającą się cechą urbanistyczną było to, że nie otaczano ich już murami obronnymi, a przestrzeń miejską ograniczano różnego rodzaju płotami, zwanymi wągrodami. Nie wszystkie utrzymały swój miejski charakter i jak Sośnicowice spadły w pruskich czasach fryderycjańskich do rangi osad targowych (Marktflecken, Städtschen), a w XIX wieku nawet do pozycji wsi. Większość miast górnośląskich w czasach nowożytnych były to osiedla małe (500 – 1000 mieszkańców) i bardzo małe (do 500 mieszkańców), w zabudowie, liczbie mieszkańców i wykonywanych przez nich zajęciach niewiele różniące się od większych wsi. Wypełniały przede wszystkim funkcję ośrodków administracyjnych dla znajdujących się w ich otoczeniu wielkich majątków ziemskich i lokalnych centrów handlowych, stąd ich popularna rodzima nazwa Miasteczko. Zaledwie kilka miast górnośląskich można zaliczyć do miast średnich (3 000 – 5 000 mieszkańców) i większych (5 000 – 10 000 mieszkańców). Grupę pierwszą tworzyły miasta takie jak Bielsko, Cieszyn, Głubczyce, Prudnik i Racibórz, a do drugiej zaliczały się zaledwie dwa ośrodki: Karniów (Krnov) i Opawa (Opava). Między innymi dlatego tak późno i tak mało miast górnośląskich doczekało się w owym czasie swoich wizerunków kartograficznych.

Najstarsze znane drukowane weduty miast śląskich, Wrocławia i Nysy, śląskiego Rzymu, zostały zamieszczone we wspaniałym dziele Hartmanna Schedla, czyli Kronice Świata (Weltchronik, a właściwie Liber cronicarum cum figuris ymaginibus ab inicio mundi), wydrukowanej w Norymberdze w 1493 roku. Najstarszymi, niedawno dopiero odkrytymi we frankońskiej Bibliotece Uniwersyteckiej w Würzburgu widokami miast górnośląskich są rękopiśmienne weduty Białej, Bytomia, Koźla, Opola, Strzelec, Toszka i Ujazdu w formie kolorowych akwarel. Zostały one sporządzone w latach 1536–1537 przez anonimowego (jak do tej pory) autora, który zapewne towarzyszył jakiemuś władcy w podroży do Krakowa, na co wskazuje również widok Olkusza. Część historyków wskazuje na ich fantastyczne zobrazowanie.

Pierwsza drukowana weduta górnośląskiego miasta ukazała się dopiero w 1593 roku i jest to drzeworytowy portret Opawy autorstwa Ślązaka Johanna Willenberga, zamieszczony w opisie geograficznym Moraw Bartłomieja Paprockiego Zrcadlo slavného markrabstvi moravského, wydanego w Opawie. W następnych dziesięcioleciach widoki miast górnośląskich były wykonywane z rzadka, a jeszcze rzadziej zamieszczane były w znanych europejskich wydawnictwach kartograficznych. Wyjątkiem są tu widoki Cieszyna i Opawy. Zasadniczy przełom nastąpił tu dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku, co było w głównej mierze zasługą Friedricha Bernharda Wernhera, autora wedut prawie wszystkich większych miast z tego regionu.

Pierwszym – nie licząc zaginionego i niepewnie datowanego planu fortyfikacji Opawy z około 1627 roku – i najsławniejszym planem miasta górnośląskiego z tego okresu jest plan Opola, przy czym w tym przypadku terminu „plan miasta” użyć należy z pewnym wahaniem. Jego autorem był wrocławianin Valentin von Sebisch (Säbisch), architekt, budowniczy i fortyfikator szeregu miast śląskich w okresie wojny trzydziestoletniej, w tym także Opola (w 1644 roku). Sporządził on wówczas swój plan, ograniczony jednak tylko do zarysowania linii przebiegu murów zamkowych i miejskich oraz przepraw przez Młynówkę i Odrę, bez jakichkolwiek zarysów rozplanowania urbanistycznego samego miasta. Oryginalny rysunek Sebischa, obecnie zaginiony, stał się podstawą do sporządzenia miedziorytu, który został zamieszczony w dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae... autorstwa Matheusa Meriana, wydanego we Frankfurcie nad Menem w 1650 roku. Na uwagę zasługuje fakt, że plan fortyfikacji Opola jest jedynym zamieszczonym w tym wydawnictwie planem, pozostałe to widoki.

W tym samym okresie co plan Opola autorstwa V. von Sebischa powstały pierwsze plany wykonane dla katastralnych potrzeb władz miejskich. Są to dwa plany Opawy. Na pierwszym z około 1650 roku za pomocą bardzo jeszcze prymitywnego rysunku w technice obrazkowej, bez oskalowania, w którym dla zobrazowania głębi obrazu zastosowano między innymi rozkładane makiety ważniejszych budynków użyteczności publicznej (wykonane z odpowiednio naciętego i sklejonego papieru), przedstawiono fragment miasta z zamkiem i jego najbliższą okolicą. Drugi plan zatytułowany Oppaviae civitas planta, który,biorąc pod uwagę cechy zewnętrzne i treściowe, można datować orientacyjnie na drugą połowę XVII wieku, także przedstawia tylko część miasta, ale za to został już sporządzony przy pomocy metod geodezyjnych w rzucie poziomym. Obie te mapy zapoczątkowują drugi rodzaj kartografików miejskich na Górnym Śląsku – map geodezyjnych sporządzanych na zamówienie i dla potrzeb władz miejskich.

Plan Pszczyny z 1811 roku

Pierwszym planem całego miasta, na którym zostało w pełni przedstawione jego ukształtowanie urbanistyczne, jest także plan Opawy, wykonany w 1700 roku przez F. Schwartzera. Jest to zachowany w rękopisie wielobarwny plan przedstawiony przy pomocy bardzo widowiskowej metody zwanej „perspektywą z kawaliery” (Kavalier-Perspektive) lub wojskową, to jest w projekcji geometrycznej pod kątem 45º, która umożliwiała przedstawianie zabudowy częściowo w widoku bocznym, a częściowo z góry. Metodę wprost zaczerpnięto z techniki wedutowej, która upowszechniła się po wojnie trzydziestoletniej.

W sumie z XVII wieku zachowało się zaledwie pięć planów dwóch miast górnośląskich, Opola i Opawy, ale tak się złożyło, że reprezentują one trzy rodzaje kartografików miejskich rozwijanych z powodzeniem w wieku XVIII: planów geodezyjnych sporządzanych na użytek władz miejskich, planów fortyfikacyjnych dla potrzeb wojskowych oraz planów pozaurzędowych wykonywanych przy pomocy technik wedutowych, często z myślą o ich upowszechnianiu w popularnych wydawnictwach kartograficznych.

W pierwszej połowie XVIII wieku początkowo miał miejsce stały przyrost map geodezyjno-katastralnych sporządzanych na użytek władz miejskich lub właścicieli miast prywatnych. Powstawały one w różnych okolicznościach, z których częstą w tym okresie przyczyną były potrzeby urbanistyczne związane z odbudową miast po nadal licznych wówczas pożarach miast górnośląskich. Pierwszą z serii owych map „pożarowych” jest plan Cieszyna Die Stadt Teschen, którego autorem był Johann Wilhelm Frischmann (Früschmann). Został on sporządzony po pożarze miasta w 1720 roku i wydany w formie dwubarwnego miedziorytu. Składa się z trzech części: część górną zajmuje weduta miasta i zamku w rzucie bocznym, uzupełniona herbem miasta, część środkowa to nieoskalowany plan miasta w rzucie poziomym w technice kwartałów (Baublock) z oznaczeniami katastralnymi i legendą budynków, a część trzecią tworzy wykaz budynków zniszczonych w czasie pożaru i ogólne informacje o samym mieście. Ta kombinowana metoda sporządzania tego swoistego kartograficznego raportu o stanie miasta stanowi o jego wyjątkowości w zbiorze planów miast górnośląskich. Najwyższy poziom kartograficzny z tego okresu reprezentuje plan Opola, wykonany na zlecenie władz miejskich w 1734 roku przez Daniela Petzolda. Nie zachował się do naszych czasów w formie oryginalnej i jest znany tylko z dokładnej kopii wykonanej w 1803 roku przez miejskiego inspektora budowlanego C.F. Scheurwassera, a spopularyzowany został w litograficznej zredukowanej jednobarwnej wersji przez F. Eitnera, którą zamieszczono w opracowaniu historii Opola autorstwa Franza Idzikowskiego, wydanej w Opolu w 1863 roku. Z tego samego okresu pochodzi też pierwszy plan mniejszego miasta górnośląskiego – rękopiśmienny plan Niemodlina wykonany przez Christopha Glaubitza w okresie pomiędzy 1732 a 1734 rokiem, którego powstanie należy wiązać z realizacją tzw. katastru karolińskiego.

Górnośląska kartografia miejska po wojnach śląskich w połowie XVIII wieku

Plan Mikołowa z 1811 roku

W XVIII wieku miał miejsce już stały rozwój kartografii miejskiej na Górnym Śląsku, który tempa przybrał po 1740 roku, kiedy to większa część Śląska znalazła się pod panowaniem pruskim. Na powstanie licznych planów miast w tym okresie wpłynęły najpierw potrzeby wojskowe obu walczących o Śląsk stron, Austrii i Prus, a następnie zapotrzebowanie na kartografika miejskie ich szybko rozbudowujących się administracji, w pierwszym rzędzie pruskiej, dla której nowo zdobyty kraj był mało poznany. Swój udział w tworzeniu planów miast miał również rozwój przemysłowy, jaki dokonał się zwłaszcza na pruskim Górnym Śląsku u schyłku wieku.

Toczone na Śląsku i o Śląsk wojny z lat 1740–1763 zwiększyły zainteresowanie tym regionem w Europie, na co odpowiedzią był wzrost produkcji silesiaców kartograficznych ze strony prywatnych oficyn wydawniczych. Obok tych czynników niejako zewnętrznych na szybki przyrost produkcji map miejskich w tym okresie wpływ wywarły także ciągle udoskonalane metody i instrumentarium miernicze w zakresie pomiarów geodezyjnych, jak i uzyskanie przez plany statusu nieodzownego źródła informacji przy różnego rodzaju przedsięwzięciach planistycznych - zarówno proweniencji cywilnej, jak i wojskowej.

Wybuch wojen śląskich przerwał produkcję planów na zlecenie władz miejskich. Została ona odnowiona dopiero na przełomie lat 40. i 50. XVIII wieku. Na pruskim Górnym Śląsku powstanie szeregu planów miast wiązać należy niewątpliwie także ze zmianami ustrojowymi zachodzącymi pod naciskiem władz państwowych, to jest ograniczaniem kompetencji samorządów miejskich przez narzucanych im od 1742 roku tak zwanych burmistrzów policyjnych, reprezentantów władz pruskich. Powodem ich wykonywania były również wzrastające potrzeby inwentaryzacyjne i urbanistyczne miast. Pierwszymi z tej serii są plany - tak zwane „pożarowe” - Pszczyny, wykreślone w 1749 roku po pożarze tego miasta. Dwa plany w drugiej połowie XVIII wieku otrzymał Bytom, w 1756 i 1788 roku. W 1800 roku pierwszy plan geodezyjny otrzymały Głubczyce.

Więcej szczęścia miały plany miast z obszaru późniejszej austriackiej części Górnego Śląska, z których do naszych czasów zachowało się kilka egzemplarzy. Największym ich zbiorem wykonanym na zamówienie władz miejskich w tym okresie dysponuje Cieszyn. Z połowy XVIII wieku prawdopodobnie pochodzi wielobarwny rękopiśmienny plan miasta wykonany w technice „perspektywy z kawaliery”, którego cechy zewnętrzne wskazują na niezwykłe podobieństwo do planów kreślonych ręką F.B. Wernhera. Druga mapa została wykonana około 1773 roku przez Frantza von Gerrinie przy okazji planowanych na 1775 rok targów powszechnych w Cieszynie, która swoim rozmachem, nowoczesną techniką wykonania oraz szczegółowością rysunku samego miasta uzupełnionego skorowidzem wszystkich budynków, z podaniem rodzaju materiału budowlanego, ilości pomieszczeń i ich wielkości nie ma sobie równych spośród wszystkich innych planów miast górnośląskich z tego okresu. Dwa następne zachowane plany to typowe plany „pożarowe”, które powstały po katastrofalnym pożarze miasta w 1789 roku i mają charakter katastralnej dokumentacji stanu miasta przed pożarem, a zarazem założeń urbanistycznej odbudowy i rozbudowy miasta, na co wskazują sygnatury informujące o etapach tej odbudowy. Z końca XVIII wieku zachował się jeszcze wielobarwny rękopiśmienny plan wschodniej części Opawy.

Jednak to nie planów wykonywanych na zlecenie miast powstało najwięcej w XVIII wieku. Głównym ich producentem stały się wojskowe służby miernicze, co z jednej strony było wynikiem dominowania w ówczesnych państwach europejskich miernictwa wojskowego, a z drugiej - co chyba ważniejsze - popyt na ten rodzaj planów miast górnośląskich napędzał konflikt toczony między Austrią i Prusami o Śląsk, obfitujący w liczne wojny, w wyniku których region ten został przecięty granicą państwową, a tereny nadgraniczne zostały w znacznym stopniu zmilitaryzowane. W ówczesnych doktrynach wojennych ufortyfikowane miasta odgrywały zaś pierwszorzędną rolę. Wśród powstałych w tym okresie planów wojskowych wyróżnić możemy dwie grupy: 1) plany miast, 2) plany twierdz. Grupę drugą da się zaś podzielić na plany sytuacyjno-historyczne, na których oprócz rysunku założeń fortecznych i miejskich nanoszone były konkretne w czasie działania oblężnicze, a także właściwe „plany” twierdz, plany sytuacyjne, projekty planistyczne i realizacyjne obiektów fortecznych. Tylko na części „planów” twierdz były oddawane założenia urbanistyczne miast i tylko te, z racji zadanego sobie tematu, nas interesowały. Pominęliśmy w związku z tym opis licznych planów twierdz górnośląskich i ich fragmentów, na których nie odznaczono zabudowy miejskiej. Nie zajmiemy się też prześledzeniem rozwoju samej kartografii fortecznej na Górnym Śląsku, tematu samego w sobie fascynującego, który mimo istniejącej licznej literatury ogólnej i szczegółowej w wymiarze górnośląskim ciągle czeka na pełne opracowanie.

Pierwsze XVIII-wieczne plany wojskowe miast górnośląskich powstały jeszcze przed wybuchem wojen śląskich. Z wyróżnionej grupy pierwszej są to dwa plany Karniowa, jeden datowany orientacyjnie na 1720 rok, a drugi na 1730 rok oraz plan Opawy z około 1720 roku. Ponadto zachował się ciekawy plan Opola wykonany około 1733 roku przez Johanna Schmidta i Matheusa von Schubartha, współautora pierwszego topograficznego pomiaru Śląska, którego efektem był Atlas Silesiae... wydany w 1752 roku w Norymberdze. Naniesiono na nim plan obozu wojsk cesarskich, rozlokowanych pod Opolem w czerwcu 1733 roku w ramach koncentracji oddziałów na granicy z Rzecząpospolitą po śmierci króla Augusta II, w czasie formowania się koalicji mocarstw szykujących się do sporu o tron polski, który przekształcił się w wojnę sukcesyjną polską z lat 1733–1735.

Prawdziwa jednak eksplozja tworzenia nowych wojskowych planów miast nastąpiła w grudniu 1740 roku po wybuchu konfliktu zbrojnego o Śląsk między Austrią i Prusami, który rozciągnął się na kilkadziesiąt lat, a którego jednym ze znaczących teatrów wojennych było pogranicze górnośląskie. Plany te tworzyły służby miernicze obu walczących państw, szczególnie pruskie, którym bardzo doskwierał zupełny prawie brak dokładnych map Śląska, ale również austriackie, gdyż w tym zakresie miały one również zaniedbania. Pierwsze plany wykonane zostały już podczas trwania I wojny śląskiej, między innymi pruski plan umocnień Opola z około 1740 roku i austriacki plan Raciborza z 1742 roku. W okresie II wojny śląskiej (1744–1745) w 1745 roku sporządzono pruskie plany Opawy i pięć planów Koźla, a strona austriacka wykonała dwa plany Koźla.

W okresie pomiędzy II wojną śląską a wybuchem wojny siedmioletniej powstały kolejne plany miast Górnego Śląska. Na szczególną uwagę zasługują dwie serie pruskich planów: dziesięciu miast wykonanych w latach 40. w skali 1:10 000 przez I. von Furtenbacha: Białej, Bytomia, Gliwic, Hulczyna (Hlučín), Krapkowic, Niemodlina, Opawy, Opola, Prudnika i Strzelec oraz 15 miast - również w skali 1:10 000 - umieszczonych na stronach tytułowych poszczególnych tomów wykonanej na podstawie pierwszego pruskiego topograficznego pomiaru Śląska Krieges-Carte von Schlesien, sporządzonego pod kierunkiem pułkownika inżynierii Christiana Friedericha von Wrede. W tomie drugim tego wydawnictwa, wykonanym w latach 1748–1749, znalazły się plany: Bytomia, Gliwic, Koźla, Krapkowic, Opola, Raciborza, Strzelec i Żor, a w tomie trzecim z 1750 roku plany Białej, Głogówka, Głubczyc, Hulczyna, Karniowa, Opawy i Prudnika. Nadal trudno w chwili obecnej coś dokładnego powiedzieć o wzajemnych relacjach pomiędzy obiema seriami planów. Ponadto w tym okresie przez miernicze służby pruskie zostały sporządzone plany Korfantowa (z 1750 roku), dwa plany Raciborza (z 1750 roku i z około 1755 roku) oraz plan oblężenia Prudnika (z około 1750 roku).

Plan Katowic z 1910 roku

W trakcie wojny siedmioletniej, podczas której do szczególnie zaciętych walk oblężniczych dochodziło pod Koźlem, powstała kolejna seria planów tego miasta i twierdzy, w tym sześć map autorstwa mierniczych austriackich. Z okresu pokojowego interludium między III wojną śląską a wybuchem wojny o sukcesję bawarską pochodzą głównie kolejne plany Koźla: jeden plan austriacki i dwa pruskie. Ponadto zostały w tym okresie wykonane dwa pruskie plany Głubczyc. Kolejna wojna austriacko-pruska w XVIII wieku, tak zwana wojna kartoflana z lat 1778–1779, pomimo że nie obfitowała w wielkie bitwy, to jednak na Górnym Śląsku miała przebieg bardzo niszczycielski, szczególnie po obu stronach pasa granicznego. Działaniami wojennymi został dotknięty szereg miast położonych po obu stronach granicy, w tym Opawa i Karniów po stronie austriackiej oraz Głubczyce i Prudnik po stronie pruskiej. Powstały wtedy kolejne wojskowe - zarówno pruskie, jak i austriackie - plany Głubczyc, Karniowa i Opawy. W ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku plany miast górnośląskich wykreślane były przede wszystkim przez pruskie wojskowe służby miernicze, które są twórcami planów Bytomia, Głogówka, Koźla, Opawy i Raciborza. Rękopiśmienne plany opracowane przez austriackie i pruskie wojskowe służby miernicze z XVIII wieku są głównie przechowywane w Archiwum Wojennym (Kriegesarchiv) w Wiedniu oraz Bibliotece Państwowej w Berlinie – Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego (Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz).

W drugiej połowie XVIII wieku, po zakończeniu wojny siedmioletniej, władze pruskie przystąpiły do znaczących inwestycji w infrastrukturę i gospodarkę na Górnym Śląsku. Dokumentowały je odpowiednie służby miernicze, które sporządzały liczne już wówczas plany projektowe i realizacyjne. Na części z nich wykreślone zostały także miasta. Można je podzielić na dwie grupy: plany regulacji Odry i budowy Kanału Kłodnickiego, w ramach których powstały mapy Bogumina (Bohumín) i Gliwic oraz te wykonane przez służby miernictwa górniczego, w tym plan Tarnowskich Gór z 1797 roku.

Plany miast Górnego Śląska wykonywane były w XVIII wieku również poza strukturami urzędowymi, przez indywidualnych rysowników lub przez prywatne firmy wydawnicze. Dla tych ostatnich popyt na plany miast z tego regionu stworzyły wojny śląskie, które spowodowały zainteresowanie Śląskiem czytelników europejskich. Najwybitniejszym przedstawicielem indywidualnych rysowników jest wspominany F.B. Wernher W ciągu kilkudziesięciu latach podróżowania po Śląsku (począwszy od połowy lat 30.) i szkicowania widoków miast wykonywał także ich plany. Zostały one włączone do sporządzonych przez niego w latach 1744–1768, w co najmniej czterech redakcjach, rękopiśmiennych pięciu tomów Topographia Silesiae. Duża część dzieła Wernhera zaginęła pod koniec II wojny światowej, szczęśliwie jednak zachował się tom pierwszy z redakcji z lat 1762–1768, w którym zamieszczone zostały widoki i plany miast górnośląskich. Zatytułowany jest, podobnie jak pozostałe dwa zachowane tomy z tej redakcji, które pochodzą z archiwum wrocławskiej Kamery Wojenno-Dominialnej, Silesia in Compendio seu Topographia Schlesiens. Zamieszczone tam plany można podzielić na dwie grupy: wykonane w technice „widoku z kawaliery” plany Niemodlina, Opola, Skorogoszczy i Żor oraz wykreślone w rzutach geometrycznych plany Olesna i Opola. Autorem jednego tylko planu, Opola, jest F.V. Dorn, który w oparciu o plan D. Pezolda wykonał miedzioryt dołączony do trzeciego tomu sławnego opisu geograficzno-statystycznego Śląska autorstwa Friedricha Alberta Zimmermanna wydanego w 1784 roku.

Niewątpliwie przełomem w dziejach kartowania miast na Górnym Śląsku była przeprowadzona w latach 1810–1812 akcja skartowania według jednolitej zasady wszystkich miast w pruskiej części regionu. Ich powstanie zostało wymuszone przez rewolucyjne reformy ustroju municypalnego na Śląsku zadekretowane przez nową pruską ordynację miejską (Städtordnung) podpisaną 19 listopada 1808 roku przez króla Fryderyka Wilhelma III, która wprowadzała jednolity w skali całego państwa ustrój miejski, znosząc podział na miasta wolne (królewskie) i prywatne. Miasto jako gmina miejska stało się podmiotem prawa publicznego, którą tworzył ogół jego obywateli. Ustawa znosiła podział na właściwe miasto i jego przedmieścia, co umożliwiło niekrępowany rozwój urbanistyczny substancji miejskiej. Na podstawie wspomnianej ustawy Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministerium des Innern) zarządziło dekretem z 21 czerwca 1810 roku sporządzenie jednolitych planów wszystkich miast, kosztami tej operacji obciążając władze miejskie. Dekret nakazywał sporządzenie planów przez przysięgłych mierniczych, którzy mieli za zadanie wykonanie dwóch rodzajów map. Pierwszy, podstawowy w skali 1:7200, przedstawiał samo miasto z jego zabudową oraz z zaznaczeniem ważniejszych budynków publicznych, ulic, mostów, rzek, podmiejskich ogrodów, pól i łąk, ewentualnie też wodociągów, murów i bram miejskich. Drugi o dwukrotnie pomniejszonej skali, a więc 1:14 400, miał mieć charakter sytuacyjny miasta z okolicą. Stąd rozplanowanie miast jest na nich często zaznaczone schematycznie lub w dużym stopniu zgeneralizowane. Ukazuje za to sąsiadujące z miastem wsie i ich zabudowę oraz lokalizację okołomiejskich obiektów przemysłowych, a także prowadzące do miasta trakty i inne drogi. Zachowały się plany następujących miast: Baborów, Biała, Bytom, Gliwice, Głogówek, Głubczyce, Gorzów, Hulczyn, Kietrz, Koźle, Krapkowice, Leśnica, Lubliniec, Mikołów, Niemodlin, Olesno, Opole, Prudnik, Pszczyna, Pyskowice, Racibórz, Rybnik, Skorogoszcz, Tarnowskie Góry, Toszek, Ujazd, Wodzisław i Żory. Dla 18 miast zachował się komplet obu rodzajów map o pomniejszeniach 1:7 200 i 1:14 400, dla 6 miast wyłącznie pomniejszenie 1:7 200 (Hulczyn, Leśnica, Prudnik, Pszczyna, Pyskowice i Skorogoszcz), a 2 miasta mają po trzy plany o różnych pomniejszeniach: Olesno – 1:2 880, 1:7 200, 1:14 400 i Racibórz – 1:1 440, 1:7 200, 1:14 400. Pozostały w rękopisach i przechowywane są w zbiorach kartograficznych Archiwum Państwowego w Opolu. Warto zwrócić uwagę, że na mapach w skali 1:7 200 oznaczono okręgi wyborcze do rad miejskich z podziałem na grupy wyborców według cenzusu majątkowego, wprowadzonego ordynacją miejską z 1808 roku, czego większość badaczy do tej pory nie dostrzegało.

Po zakończeniu wojen napoleońskich nastąpiła szybko postępująca industrializacja wschodniej części Górnego Śląska, za którym szła urbanizacja. Procesy urbanizacyjne przebiegały dwiema „ścieżkami”. Pierwszy model to wchłanianie industrialnych tworów osadniczych przez istniejące wcześniej, w większości o średniowiecznym rodowodzie, ośrodki miejskie jak Gliwice (w 1825 roku liczyły 4,8 tysięcy mieszkańców, a w 1905 roku – 60,3 tysięcy) i Bytom (w 1825 roku liczyły 2,8 tysięcy mieszkańców, a w 1905 roku – 61,3 tysięcy). Model drugi to powstanie zupełnie nowych organizmów miejskich, miast industrialnych, takich jak Katowice, które uzyskały prawa miejskie w 1865 roku i Królewska Huta z prawami miejskimi od 1868 roku. Skądinąd jedynych, które prawa miejskie uzyskały do 1914 roku.

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się na Górnym Śląsku nowy etap w rozwoju kartografiki miejskiej. Był on wynikiem kilku uzupełniających się zjawisk z zakresu postępu technicznego, rozwoju metodyki pomiarowej, przemian ustrojowych i społecznych oraz potrzeb samych miast, przechodzących okres szybkiego rozwoju tak w przestrzeni, jak i substancji miejskiej. Udoskonaliła się wówczas metoda pomiarów geodezyjnych, która zaczęła do swoich celów wykorzystywać coraz doskonalsze teodolity i stoliki miernicze. Wykreślane tymi metodami mapy powielano technikami światłokopiowymi i upowszechniano udoskonaloną metodą litograficzną. Pojawiły się drukowane plany miast załączane do przewodników turystycznych, opisów krain czy historii miast. Przełomową w rozwoju kartowania miast w Prusach była ustawa z 2 lipca 1875 roku, na podstawie której zreformowano miejskie urzędy miernicze (Stadtvermessungsamt). Przystąpiły one na przełomie XIX i XX wieku do szeroko zakrojonych i systematycznie prowadzonych prac pomiarowych, które zaowocowały licznymi planami geodezyjnymi i katastralnymi oraz opracowywanych na ich podstawie planów informacyjnych, wydawanych w większości przez prywatne firmy edytorskie.

Nie sposób opisać kolejnych map miast Górnego Śląska od początku XX wieku ze względu na ich olbrzymią liczbę. Dla najważniejszych miast górnośląskich są one omówione w specjalistycznych opracowaniach monograficznych.

Monograficzne opracowania dziejów planów miast Górnego Śląska

Miasto	Tytuł opracowania
Bieruń	P. Greiner, M. Mączka, Bieruń na dawnych mapach, [w:] Bieruń. Monografia historyczna, pod red. R. Kaczmarka i ks. J. Myszora, Bieruń 2007, s. 15–24.
Bytom	R. Banduch, P. Greiner, Źródła kartograficzne do dziejów Bytomia do 1945 r., "Szkice z dziejów Bytomia. Magazyn Bytomski" t. VI, 1984, s. 73–87.
Chorzów	R. Banduch, P. Greiner, Źródła kartograficzne do dziejów Chorzowa (do 1945 r.), „Zeszyty Chorzowskie” t. 4, 1999 [druk 2000], s. 309–328.
Cieszyn	J. Spyra, Najstarsze plany Cieszyna, „Cieszyńskie Studia Muzealne” t. 2, 2005.
Gliwice	R. Banduch, P. Greiner, Plany miasta Gliwic wykonane do 1945 roku, "Rocznik Muzeum w Gliwicach" t. II, 1986, s. 9–36.
Katowice	R. Banduch, P. Greiner, Plany miasta Katowic (do 1945 roku), „Kronika Katowic” t. VI, 1996, s. 107–117.
Mikołów	P. Greiner, M. Mączka, Źródła kartograficzne do dziejów Mikołowa (do 1945 roku), Mikołów 2007.
Opole	P. Greiner, Stadtpläne von Oppeln (bis 1945). Plany miasta Opola (do 1945 roku), [w:] Oppeln/Opole. Stadtpläne, graphische Ansichten, Fotografien (bis 1945). Plany miasta, widoki graficzne, fotografie (do 1945 roku), red. P. Mrass, Opole, Ratingen-Hösel 1995, s. 9–23.
Pszczyna	P. Greiner, M. Mączka, Pszczyna i ziemia pszczyńska na mapach historycznych (do 1945 roku), [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, pod red. R. Kaczmarka i J. Sperki, t. I, Pszczyna 2014, s. 15–27.
Ruda Śląska	P. Greiner, A. Złoty, Ruda Śląska w dawnej kartografii, Katowice 2006.
Świętochłowice	R. Banduch, P. Greiner, Źródła kartograficzne do dziejów Świętochłowic (do 1945 r.), „Rocznik Świętochłowicki” t. I, 1999, s. 102–120.
Tarnowskie Góry	P. Greiner, K. Gwóźdź, Tarnowskie Góry na dawnych planach (do 1945 roku), Tarnowskie Góry 2005.
Tychy	P. Greiner, M. Mączka, Źródła kartograficzne do dziejów Tychów, [w:] Tychy. Monografia historyczna, pod red. R. Kaczmarka, Tychy 2011, s. 20–26.
Zabrze	A. Wrona, Charakterystyka i ocena przydatności ważniejszych archiwalnych materiałów kartograficznych miasta Zabrza, „Kronika miasta Zabrza” nr 8, 1975, s. 108–131.

Nadal wiele miast górnośląskich czeka na historyczne opracowanie dziejów ich kartografików.

Bibliografia

1. Allgemeines Lexikon der Bildenen Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, hrsg. U. Thieme, F. Becker, Leipzig [b.r.w.]
2. J. Gebauer, Soupis map a plánů, vedut a vyobrazení měst, mist a budov do r. 1850, uložených v archivech Severomoravskèho kraje, “Sborník Státního Archivu v Opavě“ 1971–1975.
3. P. Greiner, Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku, część I: Plany miast, Katowice 2000.
4. Grundriss eines Lexikons Bildener, Künstler und Kunsthandwerker in Oberschlesien von den Anfänge bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, Bearb. von W. Krause, Oppeln 1933.
5. Katalog planów miast i osiedli śląskich z XVI-XIX w. w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu, oprac. J. Domański, Warszawa 1973.
6. A. Marsch, Friedrich Bernhard Werner (1690–1776). Ein europäischer Ansichtenzeichner aus Schlesien, Würzburg 1995.
7. A. Marsch, Oppeln, Falkenberg, Gross Strehlitz. Historischen Ansichten aus vier Jahrhunderten, Würzburg 1995.
8. M. Morelowski, Fryderyk Bernard Wernher i jego ilustrowana Topografia Śląska z lat 1744–1768, Warszawa 1953.
9. Pläne und Grundrisse von Städten sozialistischer Länder Europas (1574–1850), Bearb. von W. Klaus, Berlin 1976.
10. Plany miast w polskich archiwach państwowych. Katalog, oprac. M. Lewandowska, M. Stelmach, pod kierunkiem A. Tomczaka, Warszawa 1996.
11. Von Stettin bis Breslau. Ansichten, Stadtpläne und Landkarten von Pommern, Neubrandenburg und Schlesien aus der Graphischen Sammlung des Germanischen Nationalmuseum Nürnberg, hrsg. von G. Blatt, Katalog von H. Kott, Nürnberg 1985.
12. Zwischen Oder und Riesegebirge. Schlesische Karten aus fünf Jahrhunderten. Austellungen der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bearb. von K. Lindner, Weißenhorn 1987.

Zobacz też

• Mapa wojenna Śląska 1746–1753 (Krieges-Carte von Schlesien)
• Mapy topograficzne Górnego Śląska 1824–1828 (Ur-Meßtischblätter)
• Opisy geograficzne i mapy Górnego Śląska (do 1914 roku)