Zbiornik Kuźnica Warężyńska

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

Rys. 1. Lokalizacja zbiornika Kuźnica Warężyńska: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – zapory, 4 – ważniejsze drogi, 5 – koleje, 6 – granice jednostek administracyjnych, 7 – ważniejsze urządzenia hydrotechniczne.

Utworzony w zlewni Czarnej Przemszy zbiornik Kuźnica Warężyńska z uwagi na swe położenie potocznie określany jest także mianem Pogoria IV, chociaż brak jest hydrologicznego uzasadnienia dla takiej nazwy, z uwagi na lokalizację poza zlewnią Pogorii. Jego geneza związana jest z eksploatacją czwartorzędowych piasków zasadniczo na cele podsadzkowe w kopalniach węgla kamiennego. Na południu w bezpośrednim sąsiedztwie Kuźnicy Warężyńskiej znajduje się kaskada jezior Pogorii, które powstały w ten sam sposób. Zbiornik zaliczany jest do grupy największych sztucznych jezior powstałych w zagłębieniach po odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych nie tylko w województwie śląskim, ale także w całej Polsce. Jest to stosunkowo młody obiekt, który został napełniony wodą w 2005 roku, chociaż wydobycie piasków rozpoczęto na tym obszarze już w latach 60. XX wieku.

Pod względem fizycznogeograficznym zbiornik znajduje się na północno-wschodnim skraju mezoregionu Wyżyna Katowicka, który wraz z pozostałymi czterema mezoregionami (Chełm, Garb Tarnogórski, Pagóry Jaworznickie, Płaskowyż Rybnicki), stanowi makroregion o nazwie Wyżyna Śląska.

Zbiornik Kuźnica Warężyńska znajduje się w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego, w odległości kilkunastu kilometrów od przebiegającej na wschód od niego granicy z województwem małopolskim. Pod względem administracyjnym przez zbiornik przebiega granica pomiędzy Dąbrową Górniczą i gminą Siewierz (rys. 1). Północny sektor zbiornika, obejmujący jedynie około 20% jego powierzchni, znajduje się na terenie gminy Siewierz, a pozostała część jeziora przynależy do Dąbrowy Górniczej. W bezpośrednim sąsiedztwie Kuźnicy Warężyńskiej znajdują się trzy dzielnice tego miasta. Od zachodu i południa jest to Zielona Pogoria, obejmująca m.in. takie osiedla jak: Ratanice, Marianki i Piekło; na południowym wschodzie znajduje się dzielnica Antoniów, do której częściowo należy osiedle Piekło i Antoniów; natomiast na północnym wschodzie wydzielono dzielnicę Ujejsce z osiedlem o tej samej nazwie. W części północnej do zbiornika przylegają tereny wsi Warężyn i Wojkowice Kościelne, które wchodzą w skład gminy Siewierz. Zbiornik znajduje się w sąsiedztwie ważnych szlaków komunikacyjnych. Po jego zachodniej stronie przebiega droga krajowa nr 86, która stanowi część trasy łączącej m.in. Katowice z Łodzią. Na wschodzie znajduje się trasa S1, będąca drogą ekspresową pomiędzy portem lotniczym w Pyrzowicach a granicą państwa ze Słowacją. Na południe od zbiornika przebiega linia kolejowa, która wykorzystywana jest zasadniczo do przewozów towarowych.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Fot. 1. Nad zbiornikiem Kuźnica Warężyńska (fot. M. Rzętała).

Fot. 2. Północno-wschodnia część zbiornika Kuźnica Wartężyńska w okresie zalewania wyrobiska wodą w 2006 r. (fot. M. Rzętała).

Fot. 3. Tablica informacyjna z danymi na temat zbiornika Kuźnica Warężyńska (fot. M. Rzętała).

Zbiorniki wodne zlokalizowane w wyrobiskach popiaskowych są stosunkowo nowym elementem środowiska geograficznego województwa śląskiego. Odznaczają się różną powierzchnią, a niektóre z nich należą do największych na tym terenie. Są to: zbiorniki hydrowęzła Kłodnicy (Dzierżno Duże, Dzierżno Małe, Pławniowice), Dziećkowice, Rogoźnik, Balaton, Sosina. W tej grupie znajdują się także zbiorniki Pogoria I, II, III, położone w Kotlinie Dąbrowskiej oraz jeden z większych zbiorników poeksploatacyjnych w Polsce (fot. 1).

Geneza wymienionych sztucznych jezior związana jest z eksploatacją czwartorzędowych piasków na cele podsadzkowe w kopalniach węgla kamiennego. Powstałe w ten sposób najstarsze zbiorniki funkcjonują w środowisku już od kilkudziesięciu lat, najmłodszym obiektem jest natomiast zbiornik Kuźnica Warężyńska. Eksploatacja piasków w miejscu obecnego zbiornika była prowadzona w ramach działalności Kopalni Piasku Kuźnica Warężyńska, której budowę rozpoczęto w 1963 roku, a samo pozyskiwanie surowca nastąpiło w 1967 roku. Obszar wyrobiska górniczego objął 8 665 106 m², a jego maksymalna głębokość sięgała do 30 m pod poziomem terenu.

Już kilka lat po rozpoczęciu prac górniczych, w 1975 roku powstała koncepcja budowy zbiornika wodnego w tym miejscu. Procedury administracyjne trwające kilkanaście lat zostały zwieńczone wydanym w 1989 roku postanowieniem Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, które określało warunki budowy zbiornika. Według założeń budowa sztucznego jeziora miała rozpocząć się w 1995 roku, jednak na początku lat 90. XX wieku pojawiły się sporne kwestie w tym zakresie. Po upływie kolejnych kilku lat, w 1998 roku zapadły ostateczne rozstrzygnięcia, na mocy których Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach był inwestorem. Projekt techniczny zbiornika wodnego Kuźnica Warężyńska opracowały dwie spółki: HYDROPROJEKT Sp. z o.o. i HYDROPROJEKT WROCŁAW Sp. z o.o. Bezpośrednim wykonawcą inwestycji były: HYDROBUDOWA ŚLĄSK S.A. oraz RPM S.A. LUBLINIEC.

Prace budowlane związane kształtowaniem niecki jeziora prowadzone były przez 22 miesiące w latach 2003-2005 i objęły m.in. roboty ziemne w ilości 1 844 000 m³, roboty betonowe 25 000 m³. W tym czasie na powierzchni 82 000 m² wykonano narzut kamienny. Zatapianie wyrobiska kopalni rozpoczęto w marcu 2002 roku, stopniowo wyłączając kolejne pompownie oraz doprowadzając do odkrywki wodę z Czarnej Przemszy. Docelowy poziom napełnienia na rzędnej 264,0 m n.p.m. osiągnięto w listopadzie 2006 roku. Uroczyste przekazanie zbiornika do próbnego piętrzenia odbyło się natomiast 25 sierpnia 2005 roku.

Parametry morfometryczne utworzonego zbiornika w dużej części wynikają z charakteru prac górniczych, które prowadzono jeszcze na etapie przygotowania czaszy akwenu do wypełnienia wodą (fot. 2). Parametry te zostały szczegółowo przedstawione przez administratora akwenu na tablicach informacyjnych zlokalizowanych nad zbiornikiem Kuźnica Warężyńska (fot. 3). Złoża piasku w kopalni Kuźnica Warężyńska pozyskiwano na czterecg poziomach. Maksymalnie eksploatacja zeszła do poziomu około 30 m od powierzchni terenu. Faktu tego nie należy utożsamiać z maksymalną głębokością jeziora, która wynosi 23,6 m (tab. 1). Najgłębszy sektor znajdował się w środkowej części dawnego wyrobiska. Po zaprzestaniu działalności zakładu górniczego rozpoczęły się prace rekultywacyjne zmierzające do zagospodarowania tych terenów w kierunku leśnym i wodnym (fot. 4). Kierunek wodny rekultywacji części niecki poprzedzony został szeregiem prac przygotowawczych. Ten etap działań polegał m.in. na odpowiednim ukształtowaniu dna przyszłego zbiornika, wyprofilowaniu i zabezpieczeniu stoków wyrobiska tak, aby brzegi jeziora były stabilne. Zbiornik Kuźnica Warężyńska ma wyraźnie wydłużony kształt o zasadniczo południkowym przebiegu. Na wschodnim brzegu zbiornika, w jego środkowej części, celowo pozostawiono liczne płytsze miejsca, w tym wysepki, które sąsiadują z głębszymi rynnami. Urozmaicony przebieg linii brzegowej oraz zróżnicowane dno sprzyjają powstawaniu wielu podwodnych kryjówek, które wykorzystywane są przez ryby. Z tych też powodów ta część jeziora objęta została ochroną na mocy Uchwały nr 12/2016 Zarządu Okręgu PZW w Katowicach z dnia 20.02.2016 roku w sprawie: utworzenia strefy tarliskowej na zbiorniku nr 50 Kuźnica Warężyńska. Po przeciwnej stronie, w sąsiedztwie zachodniego brzegu jeziora, znajduje się największa wyspa, która swym kształtem nawiązuje do jego linii brzegowej. Bliższa analiza zdjęć satelitarnych obejmująca południową część jeziora pozwala dostrzec (z uwagi na mniejszą głębokość i wciąż dużą przezroczystość wód) wyraźne podłużne formy na jego dnie, dokumentujące obecność dawnych nasypów kolejek, którymi transportowano piasek. Misę zbiornika można podzielić na dwie znacznie różniące się części. Granica pomiędzy nimi przebiega równoleżnikowo w przybliżeniu pośrodku jeziora. W sektorze północnym dominują głębokości rzędu kilkunastu metrów, natomiast w południowej jego części jest znacznie płycej. Zazwyczaj poziom wody od powierzchni do dna jeziora nie przekracza 2 m.

Parametr	Wartość
Minimalny poziom piętrzenia	262,00 m n.p.m.
Normalny poziom piętrzenia	264,00 m n.p.m.
Maksymalny poziom piętrzenia	265,50 m n.p.m.
Powierzchnia zbiornika przy minimalnym poziomie piętrzenia	410,00 (480,00) ha
Powierzchnia zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia	459,70 (536,00) ha
Powierzchnia zbiornika przy maksymalnym poziomie piętrzenia	485,80 (560,00) ha
Pojemność przy minimalnym poziomie piętrzenia	30,43 mln m3
Pojemność przy normalnym poziomie piętrzenia	39,17 mln m3
Pojemność przy maksymalnym poziomie piętrzenia	46,28 mln m3
Pojemność powodziowa	7,11 (8,07) mln m3
Pojemność wyrównawcza	8,74 (9,87) mln m3
Pojemność użytkowa	15,85 (17,94) mln m3
Głębokość maksymalna	23,6 m
Głębokość średnia	9,21 m
Długość linii brzegowej	13 km
Współczynnik rozwinięcia linii brzegowej	1,55
Długość zbiornika	5425 m
Średnia szerokość	1150 m
Wskaźnik wydłużenia	4,7

Tabela 1. Podstawowe dane morfometryczne zbiornika Kuźnica Warężyńska Objaśnienia: w nawiasach podano wartości docelowe po zakończeniu eksploatacji złóż piasku.

Zbiornik Kuźnica Warężyńska (wraz z jeziorami Pogoria III i Przeczyce) stanowi ważne ogniwo w systemie gospodarowania wodą w zlewni Czarnej Przemszy. Dlatego też został wyposażony w szereg obiektów służących do prowadzenia racjonalnej gospodarki w tym zakresie. Brzegi zbiornika na znacznej jego długości zostały odpowiednio ukształtowane i zabezpieczone przed niepożądanym oddziaływaniem wód jeziornych. Dotyczy to zwłaszcza całej długości zachodniej linii brzegowej oraz większej części południowego brzegu, gdzie w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora wytyczono trasy pieszo-rowerowe. Specjalistyczne umocnienia zostały wykonane z zastosowaniem narzutu kamiennego, który objął powierzchnię 82 000 m² oraz w konstrukcji z wykorzystaniem koszy siatkowo-kamiennych o objętości 1200 m³. W obrębie tych umocnień znajdują się dodatkowe urządzenia hydrotechniczne. W północnej części zachodniego brzegu znajduje się wylot kanału, którym do zbiornika doprowadzane są wody Czarnej Przemszy i Trzebyczki w czasie ich wezbrań. Samo ujście ma charakter betonowej kaskady, składającej się z kilku progów. Szerokość podstawy kaskady wynosi około 7 m, natomiast szerokość betonowych okładzin zboczy jest zmienna – zwęża się w kierunku zbiornika. Kolejnym istotnym elementem zabudowy hydrotechnicznej jest zapora czołowa zlokalizowana w południowo-zachodniej części jeziora. Jej długość wynosi około 200 m, maksymalna wysokość osiąga 6,8 m, a szerokość w koronie (której rzędna została ustalona na poziomie 267,0 m n.p.m.) wynosi 6 m. W obrębie zapory zainstalowano jaz składający się z trzech przęseł, każde o wymiarach 3 m x 3 m (fot. 5). Regulacja przepływu wody odbywa się za pomocą ruchomych klap. Poniżej przepustu odpływ wody następuje za pośrednictwem tzw. kanału zrzutowego, którego brzegi zostały umocnione narzutem kamiennym. Długość kanału wynosi około 170 m, po czym łączy się on z korytem Czarnej Przemszy. W sąsiedztwie prawego przyczółka zapory, w odległości kilkudziesięciu metrów od obwałowań, znajduje się rów opaskowy, którego ujście poprowadzono do kanału poniżej jazu. Po stronie odpowietrznej zapory czołowej, u jej podstawy, również znajduje się rów opaskowy, który zbiera wody odciekowe. Następnie odpływ skierowany jest do oddalonego o około 180 m od zapory zbiornika wyrównawczego o wymiarach 20 m x 50 m. W budynku pompowni zainstalowano dwie pompy o łącznym wydatku 0,25 m³/s. Woda ze zbiornika za pomocą wspomnianych pomp jest przerzucana dwoma rurociągami do koryta Czarnej Przemszy. Na południowym brzegu zbiornika znajduje się żelbetonowy wlot o szerokości około 4,5 m rozdzielony tzw. izbicą, której zadaniem jest kruszenie napierającej pokrywy lodowej. W miejscu tym rozpoczyna się rurociąg składający się z dwóch stalowych przewodów o średnicy 100 cm i długości 216 metrów każdy. Każdy z przewodów wyposażony jest w żeliwną zasuwę z ręcznym napędem. Wylot rurociągu został także obetonowany i dodatkowo zabezpieczony stalową barierką, a znajduje się na północnym brzegu zbiornika Pogoria III. Przerzuty wody są możliwe w przypadkach zwiększonego jej zapotrzebowania przez użytkowników, którzy czerpią wodę z Pogorii III.

Do przejawów zabudowy hydrotechnicznej, która znajduje się w strefie brzegowej jeziora, zaliczyć należy kilka pomostów o charakterze przystani żeglarskich. Obiekty tego typu (całoroczne i sezonowe) znajdują się zarówno na zachodnim brzegu w jego południowej części, jak i na południowym brzegu w jego wschodniej części. Trwałym elementem zabudowy hydrotechnicznej jest natomiast betonowy slip wraz z pomostem, który zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie budynków administracji zbiornika, wybudowanych przy południowo-zachodnim brzegu jeziora.

Z eksploatacją piasków prowadzoną na tak dużą skalę związane było prowadzenie stałych odwodnień złoża, które spowodowało obniżenie zwierciadła wód podziemnych o kilka do maksymalnie 30 m w centralnej części odkrywki. W efekcie tych działań w sąsiedztwie zbiornika wytworzył się lej depresji. Niezbędne okazało się również przełożenie potoku Trzebyczka. Regulacja stosunków wodnych w tym zakresie polegała na wykonaniu nowego koryta (kanału) Trzebyczki, która obecnie opływa zbiornik od wschodu oraz północy i łączy się z Czarną Przemszą w rejonie odnogi kanału zasilającego zbiornik w części północno-zachodniej. Rzeki na tym odcinku płyną uregulowanymi i uszczelnionymi korytami, przez co nie mają łączności hydraulicznej z wodami podziemnymi.

Cechy wód jeziornych

Fot. 4. Południowy sektor zbiornika Kuźnica Warężyńska w 2006 toku (fot. M. Rzętała).

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Wyposażenie zapory czołowej w jaz, który posiada ruchome klapy, wpływa na możliwość prowadzenia gospodarki wodnej na zbiorniku, m.in. poprzez regulowanie poziomu piętrzenia wody. Zakres zmienności możliwych do osiągnięcia stanów wody został ustalony jeszcze na etapie projektowym. Wielkość wahań poziomu wody w zbiorniku wyznaczają minimalny (262,00 m n.p.m.) oraz maksymalny (265,50 m n.p.m.) poziom piętrzenia. Z przytoczonych danych wynika, że w skrajnych przypadkach amplituda może wynosić 3,5 m. Szacuje się, że podczas minimalnego poziomu piętrzenia, retencja jeziorna osiąga 30,43 mln m³. Rzędna normalnego poziomu piętrzenia pozwala na zatrzymanie w misie zbiornika objętość wody w ilości 39,17 mln m³, a w czasie maksymalnych stanów pojemność wynosi 46,28 mln m³.

Znacznie większy zakres zmian napełnienia jeziora charakterystyczny był dla napełniania zbiornika, który przypadał jeszcze na okres jego rekultywacji. 14 kwietnia 2003 roku wyłączona z użycia została pompa PK-4 zainstalowana na wysokości 241,5 m n.p.m. Dzięki temu rozpoczął się proces napełniania północnej i środkowej części misy. Od tego momentu datowane są systematyczne pomiary poziomu wody w zbiorniku. Rzędna 250,00 m n.p.m. została osiągnięta po blisko siedmiu miesiącach. Na tej wysokości znajdowała się pompownia PK-3, której praca przekładała się na utrzymywanie stałego poziomu wody przez kolejnych 13 miesięcy. Zaprzestanie odwadniania wyrobiska pompą PK-3 w dniu 9 grudnia 2004 roku rozpoczęło drugi etap napełniania misy zbiornika. Pod koniec lipca 2005 roku osiągnięto rzędną o wartości 256,17 m n.p.m., a na początku marca poziom wody ustalił się na wysokości około 259 m n.p.m. Minimalny poziom piętrzenia (262,00 m n.p.m.) został osiągnięty 3 kwietnia 2006 roku, a docelowy, normalny poziom piętrzenia wody wynoszący 264,00 m n.p.m. stwierdzono 13 listopada 2006 roku. Przez kolejne trzy lata, do 1 grudnia 2009 roku, poziom piętrzenia był bardzo wyrównany, a okresowe wahania stanów wody wynosiły maksymalnie kilkanaście cm. Stabilna sytuacja wynikała z odpowiednio prowadzonej gospodarki wodnej na zbiorniku.

Oczywiście w czasie funkcjonowania jeziora mogą pojawiać się okresy podwyższonych stanów wody. Sytuacje takie będą związane z wzmożonym zasilaniem utożsamianym z wezbraniami Czarnej Przemszy i potoku Trzebyczka. W takich sytuacjach nadmiar wód powierzchniowych płynących kierowany jest do zbiornika Kuźnica Warężyńska. Można przypuszczać, że okresy niższych stanów wody będą notowane na zbiorniku tylko w wyjątkowych sytuacjach. Zasilanie jeziora zasadniczo następuje na drodze kontaktu hydraulicznego z wodami podziemnymi, co jednocześnie przekłada się na stabilizację poziomu wody w zbiorniku. Brak opadów utrzymujący się przez dłuższy czas, może wymusić utrzymywanie zwiększonego odpływu ze zbiornika w celu zapewnienia przepływu biologicznego na Czarnej Przemszy poniżej Kuźnicy Warężyńskiej. W takim przypadku przy utrzymującym się braku powierzchniowego zasilania może dochodzić do obniżania stanów wody do wartości charakterystycznych dla minimalnego poziomu piętrzenia.

Warunki termiczno-tlenowe

Fot. 5. Południowo-zachodni fragment zbiornika Kuźnica Warężyńska z jazem i zaporą czołową (fot. W. Pawełczyk).

Zbiornik Kuźnica Warężyńska, podobnie jak znajdujący się kilkaset metrów na południe od niego zbiornik Pogoria III, odznacza się stratyfikacją termiczno-tlenową, która charakterystyczna jest dla jezior położonych w strefie klimatu umiarkowanego. W zbiorniku wiosną i jesienią pojawiają się układy homotermiczne, latem kształtuje się anotermia, a zimą występuje katotermia. Wymienione układy termiczne w sposób wyraźny formują się jedynie w jeziorach o głębokości powyżej kilkunastu metrów.

Szczegółowe rozpoznanie termiki wód zbiornika Kuźnica Warężyńska przeprowadzono w 2019 roku. Pod koniec drugiej dekady kwietnia 2019 roku temperatura wody w północnej części zbiornika w profilu pionowym była wyrównana, co jednoznacznie wskazywało na obecność homotermii. W tym czasie temperatura wody przy dnie wynosiła 7,3 ºC, stopniowo wzrastając do 8,1 ºC w warstwie powierzchniowej. Miesiąc później zaznaczyła się już wyraźniejsza zmienność termiki. W strefie przydennej nadal zalegały wody o temperaturze nieco przekraczającej 7 ºC, natomiast przy powierzchni temperatura osiągała wartości powyżej 15 ºC. Wzrost temperatury wody od dna miał stopniowy (wyrównany) charakter. Wyraźniejszy gradient rzędu 1,4 ºC pojawił się pomiędzy 5 a 4 m głębokości, co może wskazywać na początki kształtowania się w zbiorniku termokliny. W późniejszym czasie strefa skoku termicznego (metalimnion) ulegała wyraźnemu obniżaniu. Górna krawędź termokliny obniżyła się z 4 m w maju do 12 m pod koniec października. Miąższość warstwy metalimnionu w 2019 roku zmieniała się od 1 m w maju do 9 m pod koniec sierpnia. W rozpatrywanym okresie całkowite gradienty termokliny wyniosły w poszczególnych miesiącach, począwszy od maja do października odpowiednio: 1,4 ºC, 11,7 ºC, 11,9 ºC, 9,3 ºC, 6,2 ºC oraz 3,4 ºC. W okresie lata obserwowano systematyczny wzrost temperatury wody powyżej metalimnionu. Pod koniec czerwca temperatura wód przypowierzchniowych osiągnęła wartości maksymalne w całym 2019 roku rzędu 25,7 ºC. W miesiącach typowo wakacyjnych (lipiec, sierpień), temperatura nie przekraczała poziomu 25 ºC, wynosząc pod koniec lipca 24,8 ºC, a w ostatnich dniach sierpnia 24,6 ºC. Ochłodzenie, które pojawiło się końcem sierpnia, spowodowało wyraźny spadek temperatury przypowierzchniowej warstwy wody do około 17 ºC we wrześniu. W październiku termika wód powierzchniowych wynosiła już tylko nieco powyżej 13 ºC. Temperatury wód przydennych w rozpatrywanym okresie (od kwietnia do października 2019 roku) wykazywały względną stabilizację, zmieniając się w zakresie 0,5 ºC – od 7,7 ºC do 8,2 ºC. W listopadzie i grudniu pojawiły się w zbiorniku układy homotermiczne, czego przejawem była wyrównana temperatura wody w całym profilu pionowym. W listopadzie termika mas wodnych od dna do powierzchni wynosiła około 8 ºC, a w grudniu nieco przekraczała 5 ºC.

Natlenienie wód zbiornika Kuźnica Warężyńska wynika z szeregu uwarunkowań środowiskowych, a częściowo modyfikowane jest przez oddziaływania antropogeniczne. Zasadniczo obserwowane zmiany natlenienia środowiska limnicznego wyraźnie powiązane są z sezonowymi zmianami termiki wód, której wyrazem są charakterystyczne układy określane mianem stratyfikacji termicznej. Podobne zależności stwierdzono m.in. w położonym nieopodal zbiorniku Pogoria III.

Rozpoznanie natlenienia wód zbiornika Kuźnica Warężyńska przeprowadzone zostało w 2019 roku. W kwietniu 2019 roku w północnej części zbiornika zawartość tlenu w całej toni (od dna do powierzchni) była na wyrównanym poziomie i zasadniczo oscylowało w granicach 10 mg O₂/dm³, jedynie tuż przy dnie na głębokościach 21 i 22 m były to nieco mniejsze wartości wynoszące ok. 9 mg O₂/dm³ – tego typu sytuacja określana jest mianem homooksygenii. W kolejnym miesiącu rozpoczął się proces różnicowania stężeń tlenu w wodzie w poszczególnych strefach głębokościowych jeziora. Stężenia rzędu 10 mg O₂/dm³ nadal utrzymywały się do głębokości 3 m. Poniżej z każdym metrem następował stopniowy spadek zawartości tlenu do poziomu 5,5 mg O₂/dm³ przy samym dnie. W czerwcu koncentracja tlenu w wodach zbiornika Kuźnica Warężyńska wykazywała znacznie bardziej skomplikowany rozkład. W przypowierzchniowej warstwie wody o miąższości 1 m stężenie tego gazu nieco przekraczało 8 mg O₂/dm³. Poniżej, na głębokościach od 2 do 5 m, koncentracja była jednakowa i wynosiła 8,8 mg O₂/dm³. W tym czasie na poziomie 6 m zanotowano maksimum, które wynosiło 9,8 mg O₂/dm³. Od tej głębokości zauważalne jest stopniowe zmniejszanie zawartości tlenu, a wyraźny jego ubytek utożsamiany z pojawieniem się tzw. oksykliny stwierdzono na głębokościach od 11 m (7 mg O₂/dm³) do 14 m (3,8 mg O₂/dm³). Poniżej tych głębokości pojawiają się zauważalne niedobory tlenu, zwłaszcza w przydennej warstwie o miąższości 3 m od dna. Po raz pierwszy całkowity zanik tlenu pojawił się w lipcu i objął swym zasięgiem wspomnianą 3-metową warstwę naddeną. W tym samym czasie natlenienie uznawane za normalne, oscylujące na poziomie około 10 mg O₂/dm³ utrzymywało się od powierzchni jeziora do głębokości 6 m. W kolejnych miesiącach całkowity zanik tlenu pojawiał się na mniejszych głębokościach. W sierpniu 2019 roku braki tlenu pojawiały się już na głębokościach 9 m – 0,6 mg O₂/dm³ oraz 10 m – 0,1 mg O₂/dm³. Począwszy od głębokości 11 m aż do dna panowały warunki całkowicie beztlenowe. W kolejnych trzech miesiącach obserwowano poprawę warunków tlenowych w zbiorniku, która przekładała się na wyraźne zmniejszenie miąższości odtlenionej warstwy wody. W drugiej połowie listopada braki tlenu ujawniały się na głębokościach od 18 metrów. W grudniu sytuacja uległa znaczącej poprawie, kiedy to pojawiło się wyrównanie stężenia tlenu na poziomie 11,1 mg O₂/dm³ praktycznie w całym profilu pionowym, jedynie poza strefą tuż nad dnem, gdzie na głębokości 22 m koncentracja tlenu osiągała 5,5 mg O₂/dm³. W 2019 roku całkowity zanik tlenu w warstwie przydennej zbiornika utrzymywał się przez około 139 dni. W przypadku zbiornika Kuźnica Warężyńska właściwie nie obserwuje się intensywnych zakwitów fitoplanktonu w warstwie epilimnionu, które mogą powodować wyraźną modyfikację stosunków tlenowych. W 2019 roku tylko w lipcu odnotowano niewielkie przesycenie przypowierzchniowej warstwy wody tlenem nieco przekraczające 120%. Tego typu sytuacja może wskazywać na intensywniejszy rozwój fitoplanktonu w prześwietlonej warstwie wody.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Fot. 6. Klifowe wybrzeże we wschodniej części zbiornika Kuźnica Warężyńska w 2006 r. (fot. R. Machowski, 2006).

Wody powierzchniowe prawie nigdy nie są czyste pod względem chemicznym. Najczęściej zawierają różnego rodzaju rozpuszczone substancje i gazy oraz zawiesiny, które przechodzą do roztworu na poszczególnych etapach obiegu w przyrodzie. Nieustanne krążenie wody w środowisku powoduje zmiany jej cech fizycznych i składu chemicznego. Na skład chemiczny wód powierzchniowych wpływa wiele czynników takich jak: cechy litologiczne i rodzaj skał podłoża zlewni, opady atmosferyczne, warunki klimatyczne, a także intensywność życia biologicznego w wodach i na terenach przyległych. W warunkach środowiska geograficznego środkowej części województwa śląskiego duże znaczenie w tej kwestii przypisuje się szeroko pojętej działalności antropogenicznej, której przejawy są powszechnie widoczne w tym regionie.

Parametry fizyko-chemiczne retencjonowanych wód w dużej mierze wynikają również ze sposobu zasilania zbiornika Kuźnica Warężyńska. Ocenia się, że udział wynoszący nieco ponad 55% przypada na zasilanie powierzchniowe, infiltracja z wód podziemnych osiąga około 18,5%, a opady atmosferyczne bezpośrednio na powierzchnię jeziora stanowią kolejne 18%. W początkowym etapie powstawania zbiornika zasilanie odbywało się wyłącznie wodami podziemnymi, które pojawiały się w odkrywce w miejscach przecięcia warstwy wodonośnej. W tym czasie wody powstającego zbiornika (czerwiec 2004 roku) posiadały ogólną mineralizację na poziomie blisko 314 mg/dm³. Spośród jonów największy udział przypadał na kationy wapnia (26%) i magnezu (19%) oraz aniony wodorowęglanowy (25%) i siarczanowy (13%). Stężenia poszczególnych jonów przedstawiały się w następujący sposób: Ca²⁺ – 68,14 mg/dm³, Mg⁺ – 32,13 mg/dm³, Na⁺ – 16,40 mg/dm³, K⁺ – 3,00 mg/dm³, HCO^3- – 183,91 mg/dm³, SO₄^2- – 82,75 mg/dm³, Cl^- – 43,00 mg/dm³, NO₃^- – 7,09 mg/dm³ i PO₄^3- – 0,008 mg/dm³. Wody jeziorne posiadały przewodność elektrolityczną 506 µS/cm i odczyn 8,21. Przeprowadzone kilka lat później – już po oddaniu zbiornika do użytkowania – kolejne badania wód pod kątem ich właściwości fizykochemicznych generalnie potwierdziły wcześniejsze wyniki, chociaż w przypadku niektórych elementów pojawiły się różnice. Stwierdzone zmiany są pochodną m.in. udziału wód Czarnej Przemszy i Trzebyczki, które zasilają jezioro oraz wynikają ze specyficznych przemian, jakie zachodzą w środowisku limnicznym. W okresie od listopada 2007 roku do października 2008 roku stężenia poszczególnych jonów zawierały się w następujących przedziałach: Ca²⁺ – 61,70-62,10 mg/dm³, Mg⁺ – 15,3,-20,60 mg/dm³, Na⁺ – 15,67-17,73 mg/dm³, K⁺ – 3,92-5,47 mg/dm³, HCO^3- – 167,80-207,47 mg/dm³, SO₄^2- – 66,99-77,26 mg/dm³, Cl^- – 15,82-31,90 mg/dm³, NO₃^- – 1,49-3,37 mg/dm³. W ramach tych badań w wodach zbiornika nie wykryto fosforanów.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 7. Północno-wschodni sektor zbiornika Kuźnica Warężyńska w 2013 roku (fot. M. Rzętała).

Zbiornik Kuźnica Warężyńska jest jednym z młodszych i zarazem największych sztucznych jezior na terenie województwa śląskiego. Stosunkowo krótki okres funkcjonowania zbiornika w wyrobisku popiaskowym, dał możliwość poczynienia obserwacji zmian zachodzących w strefie brzegowej zbiornika wodnego będącego w młodocianym stadium rozwoju. Ponadto ten typ genetyczny zbiorników wodnych odznacza się najbardziej wyrazistymi zmianami morfologicznymi zachodzącymi w obrębie strefy brzegowej.

Duże znaczenie w rozwoju procesów brzegowych w obrębie zbiorników w wyrobiskach popiaskowych odgrywają działania związane z technicznymi przygotowaniami zagłębienia pod zalanie. Największe zmiany w ukształtowaniu brzegów oraz dna powstają właśnie na etapie odkrywkowej eksploatacji piasku, poprzedzającej późniejsze powstanie zbiornika. W większości przypadków powstałe w ten sposób zagłębienia odznaczają się płaskim dnem oraz stromymi zboczami. Podobnie jest w przypadku Kuźnicy Warężyńskiej. Odstępstwem od tej reguły są pozostawione na dnie dawnej odkrywki podłużne zagłębienia z wąskimi skarpami, którymi wywożono urobek. W zbiorniku znajdują się także miejscami podłużne rowy, stanowiące urozmaicenie w generalnie płaskim dnie jeziora. Znaczna większość brzegów, przy uwzględnieniu kryterium ukształtowania, należały do wybrzeży wysokich, a tylko na nielicznych i krótkich odcinkach były to brzegi płaskie. Wybrzeża wysokie reprezentowane są przez brzegi klifowe, które zasadniczo swym występowaniem obejmowały fragmenty wschodniego i południowo-wschodniego odcinka strefy brzegowej (fot. 6). Wysokość klifów w tej części zbiornika była zmienna; najniższe z nich nie przekraczały kilkudziesięciu centymetrów, natomiast najwyższe partie brzegu osiągały niespotykane na terenie województwa śląskiego rozmiary, dochodząc do 8-10 metrów wysokości. Pionowe ściany klifów pozbawione były całkowicie roślinności, jednak na pewnych odcinkach od góry klify porastała roślinność trawiasta i krzewiasta. Występowanie tak wykształconej roślinności na wysokich brzegach nie miało większego wpływu na rozwój procesów abrazyjnych, bowiem system korzeniowy obejmował przypowierzchniową warstwę i nie wiązał podłoża w taki sposób aby zapobiec podmywaniu brzegu. Z uwagi na małą zwięzłość materiału budującego brzegi zbiornika (luźne piaski, miejscami przewarstwione ilastymi wkładkami) obrywaniu i odpadaniu ulegały całe fragmenty brzegu. Ponadto intensywność rozmywania linii brzegowej po wschodniej stronie zbiornika wzmagana jest przez fale wywołane wiatrami z zachodniego sektora, które jednocześnie na tych terenach są dominującymi kierunkami. Wymienione czynniki sprawiają, że cofanie linii brzegowej postępowało stosunkowo szybko. Na tym etapie morfologicznej ewolucji strefy litoralnej stoki w obrębie zbiornika zmierzają do osiągnięcia profilu równowagi, którego końcowym efektem jest złagodzenie nachylenia stoku oraz powstanie u jego podnóża platformy abrazyjnej. Na nieco mniejszą skalę podobny proces zaobserwować można w południowo-wschodniej części zbiornika, gdzie także występują brzegi o charakterze klifowym. Wysokość zboczy w tej części zbiornika osiąga wysokość dochodzącą do 15 m, jednak ich nachylenie jest mniejsze od poprzednio wymienionych, a ponadto ich powierzchnia jest w całości zadarniona, stoki porastają także młode drzewa (topola, brzoza). Nawet tak znaczny stopień pokrycia stoku przez zwarte płaty roślinności nie jest w stanie zahamować podcinania wybrzeża. Dlatego też w wyniku tego procesu u podnóża stoku gromadziły się duże ilości szczątków roślinnych, a także całe krzewy i drzewa. Na tym odcinku powstał szereg zagłębień w brzegu o szerokości dochodzącej do 2,5 m i wysokości do 1,3 m. Powstanie tych form było i nadal jest możliwe dzięki obecności luźnych piasków budujących brzeg zbiornika w tym miejscu. U podnóża brzegu utworzyły się platformy o zmiennej szerokości. Największe rozmiary platforma osiąga w miejscach występowania nisz osuwiskowych i na tych odcinkach brzegu jej szerokość dochodzi do 2 m, natomiast w miejscach, gdzie brzeg jest nieco mniej podatny na podcinanie jej szerokość nie przekracza 1,3 metra. We wschodniej części zbiornika, na odcinkach, gdzie wysokość brzegu nie przekraczała 30 cm, wytworzyły się pewnego rodzaju mikrozatoki. Rozwój tych form jest związany z falowaniem wiatrowym, ale także z roślinnością porastającą brzegi zbiornika. To właśnie kępy traw oraz niewielkie krzewy swym systemem korzeniowym tymczasowo wiążą materiał budujący brzeg stanowiąc jednocześnie wyciągnięte w kierunku wody ramiona powstałych zatok. Formy te zaliczyć należy do efemerycznych, gdyż w momencie wystąpienia intensywnego falowania dojdzie do ich całkowitego rozmycia i zaniku.

Wybrzeża płaskie w jeziorze Kuźnica Warężyńska w początkowym okresie funkcjonowania występowały jedynie w południowo-wschodniej części zbiornika. Na tym odcinku brzegu w tym czasie występowały specyficzne wały piaszczyste o szerokości do 30 cm, długości od 1,0 m do 2,0 m i maksymalnej wysokości rzędu 15 cm. Tego typu formy mają charakter efemeryczny i w bardzo krótkim czasie ulegają zatarciu w morfologii brzegu. Poza piaszczystymi wałami brzegowymi zidentyfikowano również formy przypominające cyple piaszczyste, jednak sądzić należy, że nie powstały one w procesie usypania przez prądy przybrzeżne. Obecność takich form na tym etapie funkcjonowania jeziora wynikało z pierwotnego ukształtowania zagłębienia, które później zostało zalane. Zbiornik funkcjonował zbyt krótko aby w jego strefie brzegowej mogły powstać tego typu formy.

Po kilkunastu latach funkcjonowania zbiornika zauważalne są zmiany, które dokonały się w strefie brzegowej. Wynikają one zarówno z oddziaływania czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Dotyczy to zwłaszcza linii brzegowej we wschodniej i południowo-wschodniej części zbiornika. Intensyfikacja procesów abrazyjnych przełożyła się na wyrównanie i złagodzenie profilu brzegowego w zasięgu oddziaływania wód jeziornych. Duże znaczenie w tym zakresie należy przypisać również celowym działaniom poczynionym przez człowieka. Zbiornik od samego początku funkcjonowania stanowił miejsce licznie odwiedzane przez okolicznych mieszkańców. Zwłaszcza w okresie letnim nad brzegami zbiornika pojawiają się setki, a nawet tysiące osób. Powszechną praktyką było przyjeżdżanie autami i parkowanie praktycznie nad samą wodą. Tak duża presja przy braku wystarczająco długich odcinków płaskiego brzegu o charakterze plaż sprawiła, że człowiek we własnym zakresie (m.in. z użyciem odpowiedniego sprzętu) przystosował do plażowania strefę brzegową. Największe zmiany w tym zakresie widoczne są zwłaszcza w północno-wschodniej części jeziora, gdzie dojazd był najłatwiejszy. Poza tym we wschodniej części zbiornika, zwłaszcza w rejonie tzw. Zatoki, obserwuje się rozwój roślinności szuwarowej, która obejmuje coraz większe strefy. Procesy zarastania w najbardziej intensywny sposób uwidaczniają się w płytszych sektorach zbiornika.

Zdecydowanie największa długość linii brzegowej w jeziorze Kuźnica Warężyńska przypada na wybrzeża antropogeniczne. Rozpościerają się one na całej długości brzegu zachodniego oraz w południowej strefie jeziora. Techniczne zabiegi zmierzające do trwałego umocnienia brzegu polegały na usypaniu narzutu kamiennego, który następnie pokryty został drucianą siatką spajającą wszystkie kamienne bloki. Wyżej leżące partie brzegu dodatkowo przykryto materiałem ziemnym i obsiano trawami.

Znaczenie zbiornika

Powstanie zbiornika Kuźnica Warężyńska było konsekwencją przeprowadzenia rekultywacji dawnego wyrobiska popiaskowego w tzw. kierunku wodnym. W założeniach projektowych zbiornik miał spełniać, we współpracy ze zbiornikiem Przeczyce i Pogoria III, przede wszystkim funkcje przeciwpowodziowe, redukując wezbrania pojawiające się na Czarnej Przemszy. Dzięki rezerwie powodziowej, która wynosi około 8 hm³, zbiornik może przyczynić się do około czterokrotnego zredukowania wezbrań Czarnej Przemszy z Q_1% – 60 m³/s do przepływów rzędu 14,3 m³/s oraz z Q_0,3% – 80 m³/s do wartości 19,4 m³/s. Zbiornik Kuźnica Warężyńska w przeszłości kilkakrotnie spełniał zadania w tym zakresie, przejmując fale powodziowe, m. in. w latach 2006 i 2010.

Retencja jeziorna Kuźnicy Warężyńskiej w istotny sposób zwiększyła zasoby dyspozycyjne Czarnej Przemszy możliwe do wykorzystania zwłaszcza przez odbiorców zlokalizowanych w północnej dzielnicy Będzina – Łagiszy. Zasoby wodne zbiornika mogą być wykorzystywane także w systemie zaopatrzenia w wodę regionu górnośląskiego. Dzięki połączeniu za pośrednictwem rurociągu ze zbiornikiem Pogoria III możliwy jest przepływ wody, która w sytuacjach awaryjnych pobierana jest do zaopatrzenia w wodę kombinatu metalurgicznego Huta Katowice.

Nowopowstały zbiornik Kuźnica Warężyńska już od samego początku swojego funkcjonowania był wykorzystywany w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych. Pomimo że początkowo zbiornik nie był jeszcze odpowiednio do tego przystosowany, to już w pierwszych latach, zwłaszcza w lecie, pojawiały się nad jego brzegami tłumy ludzi. Pojawienie się dużego sztucznego jeziora było impulsem dla żywiołowego i spontanicznego tworzenia nowych miejsc do plażowania. Powstawanie „dzikich” plaż obejmowało dogodnie ukształtowane odcinki brzegów jeziora w jego wschodniej i południowej części. Największą popularność zyskał niewielki odcinek północno-wschodniego sektora zbiornika, do którego możliwy był również łatwy dojazd (fot. 7). W relaksie i odpoczynku nad wodą w tamtym czasie nie przeszkadzała obecność ciężkiego sprzętu górniczego, który wykorzystywany był jeszcze do eksploatacji piasków w tamtym rejonie. Z formalnego punktu widzenia na zbiorniku wciąż obowiązuje całkowity zakaz kąpieli. Brak porozumień pomiędzy właściwymi organami administracji publicznej nie pozwala na optymalne wykorzystanie jeziora w tym zakresie. Z uwagi na nielegalne działania w strefie brzegowej zbiornika, polegające m.in. na użyciu ciężkiego sprzętu budowlanego do niwelacji skarp, administrator zbiornika – Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie–Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach - podjął działania zmierzające do usunięcia powstałych obiektów (tzw. domki holenderskie, przyczepy campingowe) ustawionych bezpośrednio nad wodą. Ponadto w celu zapobieżeniu w przyszłości podobnych praktyk, ustawiono betonowe zapory na drogach dojazdowych do plaży. Nad brzegami jeziora w wielu miejscach ustawione zostały tablice zakazujące kąpieli oraz pływania sprzętem motorowodnym. Ponadto z uwagi na brak odpowiedniej infrastruktury nie ma możliwości na legalne biwakowanie nad brzegami zbiornika.

Duża powierzchnia, którą odznacza się zbiornik, sprzyja rozwojowi żeglarstwa. Po jeziorze coraz liczniej pływają jachty i łódki, a także kajaki, rowerki wodne czy deski surfingowe. Na zbiorniku powszechnie wykorzystywane są do pływania większe łodzie motorowe oraz mniejsze skutery wodne wyposażone w silniki spalinowe. Nad brzegami zbiornika powstało kilka miejsc z pomostami, przy których możliwe jest cumowanie. Największe rozmiary posiada marina zlokalizowana na zachodnim brzegu jeziora, gdzie swoją siedzibę ma Klub Żeglarski „Pogoria IV”. Pomosty wykorzystywane do cumowania łodzi i jachtów pojawiły się także w południowo-wschodniej części zbiornika. W sezonie letnim ze względu na dużą presję na rekreacyjne użytkowanie akwenu, cumowanie odbywa się także w miejscach, które pozbawione są odpowiedniej infrastruktury. Zacumowane łodzie zobaczyć można przy brzegach wyspy w zachodniej części zbiornika, co wydaje się nie do końca bezpiecznym sposobem na postój.

Duża przezroczystość wody i znaczne głębokości jeziora spowodowały, że jest ono miejscem specyficznej formy aktywności fizycznej, jaką jest nurkowanie. Zejście pod wodę z odpowiednim sprzętem najczęściej odbywa się poza letnim sezonem, kiedy na jeziorze jest duży ruch jednostek pływających stanowiących zagrożenie dla osób znajdujących się pod wodą. Na nurków w zbiorniku czeka urozmaicony krajobraz dna dawnego wyrobiska z rowami, skarpami i głęboczkami oraz strefami o płytszej wodzie. Pewne sektory dna jeziora pokrywają zatopione krzewy i małe drzewa, które nie zostały wykarczowane na etapie powstawania jeziora.

Zbiornik stanowi także ważne miejsce dla osób amatorsko uprawiających wędkarstwo. Jezioro znajduje się w wykazie wód Polskiego Związku Wędkarskiego pod numerem 050 i objęte jest programem zarybień. W wodach zbiornika złowić można wiele gatunków ryb takich jak: płocie, wzdręgi, karpie, liny, leszcze, jazie, amury i karasie oraz gatunki drapieżne reprezentowane przez okonie, szczupaki, sandacze, sumy i węgorze. Sporadycznie złowić można także pstrągi, które w sposób naturalny mogą migrować z Czarnej Przemszy w okresach wezbrań. Przejawem racjonalnej gospodarki wędkarskiej w ostatnich latach jest zmiana odnośnie składu gatunkowego ryb, które są wpuszczane do jeziora. Znacznie częściej wody Kuźnicy Warężyńskiej zarybiane są gatunkami drapieżnymi, które ograniczają populację ryb tzw. spokojnego żeru, co wpływa na ograniczenie postępującej eutrofizacji tego geosystemu.

Brzegi jeziora chętnie odwiedzane są przez spacerowiczów oraz osoby jeżdżące na rowerach i rolkach. Odpowiednio przygotowana wyasfaltowana trasa o długości kilku kilometrów obiega zbiornik od południa, zachodu i północy. Wschodni brzeg na całej długości wciąż pozostaje niezagospodarowany pod tym względem. W tej części znajdują się jedynie leśne ścieżki, które wykorzystywane są jako trasy dojazdowe nad brzegi jeziora.

Poza typowo społeczno-gospodarczymi funkcjami zbiornik Kuźnica Warężyńska ma także ważne znaczenie przyrodnicze. W obrębie jeziora, jak również na terenach przylegających do niego, stwierdzono występowanie 202 gatunki ptaków, z czego 104 to lęgowe. Miejsce to jest istotnym lęgowiskiem w regionie dla takich gatunków jak: zausznik, krwawodziób, śmieszka, mewa białogłowa i czarnogłowa, rybitwa rzeczna oraz brzegówka i podróżniczka. W okresie migracji pojawiają się tu duże stada grążyc. Powstanie zbiornika w dawnym wyrobisku po eksploatacji piasków przyczyniło się do ukształtowania w jego sąsiedztwie nowych, zróżnicowanych siedlisk, które zasiedlone zostały przez rzadkie i obecnie zagrożone gatunki roślin. Występuje tu m.in. wyblin jednolistny zanikły już w niemal całej Polsce. Liczną florę storczyków reprezentuje również kukułka szerokolistna, krwista i plamista, kruszczyk błotny, szerokolistny i rdzawoczerwony, a także listera jajowata. Z uwagi na wyjątkowe walory siedliskowe tereny sąsiadujące od wschodu z jeziorem zostały włączone do obszarów chronionych Natura 2000. Na terenach tych wytworzył się mozaikowy układ roślinności, spośród których co najmniej 25 gatunków objętych jest ochroną ścisłą. Na szczególną uwagę zasługuje obecność storczyka – Lipiennik Loesela, który tworzy tu jedną z najliczniejszych w Polsce populacji. Ochrona tego obszaru jest szczególnie istotna dla zahamowania regresji gatunku i zachowania dotychczasowego kształtu jego zasięgu.

Bibliografia

1. Beuch S., Gwóźdź R., Kmiecik P.: Ptaki zbiornika Kuźnica Warężyńska, [w:] „Ptaki Śląska” nr 2014/21, s. 69-85.
2. Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995.
3. Jagliński Ł., Kropka J.: Bilans wodny zlewni podziemnej zbiornika wodnego Kuźnica Warężyńska (Kotlina Dąbrowska), [w:] „Przegląd Górniczy” nr 12/2015, s. 131-139.
4. Jaguś A., Rzętała M.: Znaczenie zbiorników wodnych w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie kaskady jezior Pogorii), Bielsko-Biała – Sosnowiec 2008.
5. Jakóbczyk S., Kowalczyk A.: Skład chemiczny wód podziemnych w rejonie zatopionej kopalni piasku Kuźnica Warężyńska w świetle badań modelowych, [w:] „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego” 436/2009, s. 165-174.
6. Jońska N., Kropka J.: Monitoring stanu ilościowego wody wokół zbiornika wodnego Kuźnica Warężyńska. Część I. Monitoring w piezometrach ujmujących plejstoceński poziom wodonośnym [w:] Gospodarka Wodna nr 12/2011, s. 500-508.
7. Kaniecki A.: Hydrologia obszarów lądowych, Poznań 2018.
8. Kita M.: Ocena zmian środowiska przyrodniczego w otoczeniu wyrobiska kopalni piasku podsadzkowego Kuźnica Warężyńska, Sosnowiec 2005 [maszynopis pracy magisterskiej].
9. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
10. Kostecki M.: A new anthropogenic lake Kuźnica Warężyńska – thermal and oxygen conditions after 14 years of exploitation in terms of protection and restoration, [w:] “Archives of Environmental Protection” vol. 47, nr 2, s. 115–127.
11. Krajewski Ł.: Przyroda Zbiornika Kuźnica Warężyńska. Cz. 3. Flora, [w:] „Przyroda Górnego Śląska” nr 57/2009, s. 8-9.
12. Kuna R., Matuszewski J., Radaszkiewicz H.: Zbiornik wodny Kuźnica Warężyńska, [w:] „Gospodarka Wodna” nr 8/2005, s. 303-306.
13. Machowski R., Rzętała M., Rzętała M.A.: Procesy i formy brzegowe w obrębie jeziora poeksploatacyjnego w początkowym okresie funkcjonowania na przykładzie zbiornika Kuźnica Warężyńska, [w:] „Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych” t. 37, Katowice – Sosnowiec 2006, s. 29-36.
14. Michalewicz M., Rzętała M., Wach J.: Procesy brzegowe w obrębie antropogenicznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej, [w:] Procesy geomorfologiczne – zapis w rzeźbie i osadach. 1. Streszczenia komunikatów, posterów i referatów. III Zjazd Geomorfologów Polskich, Sosnowiec 1995, s. 54-56.
15. Oleś W., Szlęk R.: Geneza i funkcje nowopowstającego zbiornika wodnego Kuźnica Warężyńska. [w:] Jankowski A.T., Rzętała M. (red.): Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – procesy przyrodnicze oraz znaczenie społeczno-gospodarcze, Sosnowiec 2005, s. 177-182.
16. Rzętała M.: Bilans wodny oraz dynamika zmian wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Duże w warunkach silnej antropopresji, Katowice 2000.
17. Rzętała M.: Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Katowice 2008.
18. Rzętała M.A.: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Katowice 2003.

Źródła on-line

Machowski R., Rzętała M.: Wody powierzchniowe, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t. 1.

Machowski R., Rzętała M.: Zbiornik Pogoria III, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2020, t. 7.

Rzętała M.: Zlewnia Przemszy, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2016, t. 3.

Pistelok Paweł: Zbiornik wodny Kuźnica Warężyńska, w: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie

Ruszyły prace wygrodzeniowe na zbiorniku Kuźnica Warężyńska, w: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie

Strefa tarliskowa na zbiorniku nr 50 Kuźnica Warężyńska, w: Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Katowicach

Obszary Natura 2000, w: Dąbrowa Górnicza dla aktywnych

Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Środowiska – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 7146 w sprawie zagospodarowania zbiornika retencyjnego Kuźnica Warężyńska

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Górnośląskie Pojezierze Antropogeniczne

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zlewnia Przemszy