Zlewnia Przemszy

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Przemsza jest lewostronnym dopływem Wisły, do której uchodzi w okolicach Oświęcimia. Przemsza powstaje z połączenia Czarnej Przemszy i Białej Przemszy w 23,8 km jej biegu i odwadnia zlewnię o powierzchni 2125,5 km2 (środkowo-wschodnią część województwa śląskiego i zachodni skrawek województwa małopolskiego). Pod względem fizycznogeograficznym Przemsza drenuje częściowo obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Śląskiej oraz w niewielkiej części Kotliny Oświęcimskiej. W granicach województwa śląskiego znajduje się ok. 1500 km2 dorzecza Przemszy, tj. ok. 70,5% jego powierzchni całkowitej.

W kształtowaniu stosunków wodnych w dorzeczu Przemszy największą rolę odegrała przeszłość geologiczno-geomorfologiczna obszaru. Warunki wodne dorzecza Przemszy kształtowały się w czasie wielu tysięcy lat, ale w sposób szczególny zaznaczył się okres ostatnich kilku wieków, w którym nastąpiły zmiany antropogeniczne wód powierzchniowych i podziemnych. Występowanie wód powierzchniowych i podziemnych w dorzeczu Przemszy warunkują utwory czwartorzędowe i starsze m.in. jurajskie, triasowe, karbońskie, permskie. Warunki wodne dorzecza Przemszy zależą także od zasilania opadami atmosferycznymi oraz strat spowodowanych parowaniem. Te naturalne uwarunkowania w ostatnich wiekach, a zwłaszcza ostatnich kilkudziesięciu latach, uległy zaburzeniu z powodu antropopresji , której przejawem są: regulacja rzek, budowa zbiorników wodnych, przerzuty wody, zmiany jakości wód, itp.

Wody powierzchniowe

Układ sieci rzecznej

Dorzecze Przemszy: 1 – dział wodny I rzędu, 2 – dział wodny II rzędu, 3 – dział wodny niepewny, 4 – brama w dziale wodnym, 5 – granice województw, 6 – cieki powierzchniowe, 7 – zbiorniki wodne.

Czarna Przemsza w Sosnowcu (fot. M. Rzętała).

Fot. 2. Biała Przemsza w Błędowie (fot. M. Rzętała).

Przemsza powstaje z połączenia Czarnej i Białej Przemszy na pograniczu Sosnowca i Mysłowic (rys. 1). Ciekiem źródłowym Przemszy jest Czarna Przemsza – rzeka ze źródłami na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej przepływająca w biegu środkowym i dolnym przez Wyżynę Śląską, której ważniejszymi dopływami są lewostronne: Mitręga, Trzebyczka, Pogoria i prawostronne: Pagor, Brynica, Bolina. Biała Przemsza wypływa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w biegu środkowym i dolnym przepływa przez Wyżynę Śląską, a ważniejszymi ciekami zasilającymi tę rzekę są prawobrzeżne: Centuria, Strumień Błędowski i Bobrek oraz lewobrzeżne: Biała, Sztoła i Kozi Bród.

Czarna Przemsza o długości 87,6 km, posiada dorzecze o powierzchni 1045,5 km2 i jest uważana za ciek źródłowy Przemszy. Źródła Czarnej Przemszy biją na zboczu doliny rozcinającej kuestę w Bzowie na wysokości 437 m n.p.m.. Początkowo odwadnia zlewnię o deniwelacjach 80-120 metrów, później płynie wykształconą doliną o wysokości zboczy 15-20 metrów. W okolicach zbiornika Przeczyce wpływa na obszar zbudowany z utworów triasowych i dalej na tereny występowania piaszczystych osadów zalegających na osadach triasowych i karbońskich. Kierunki przepływu rzeki w górnym biegu nawiązują do przebiegu wschód-zachód i północ-południe od okolic zbiornika Przeczyce do połączenia z Białą Przemszą w okolicach Sosnowca i Mysłowic (fot. 1). Ważniejszymi dopływami Czarnej Przemszy są: Mitręga, Trzebyczka, Pogoria, Brynica. Na Czarnej Przemszy poniżej Siewierza w 1964 roku oddano do użytku sztuczne jezioro z zaporą w miejscowości Przeczyce (tj. w 53,6 km biegu rzeki), którego powierzchnia i pojemność maksymalna wynosi odpowiednio ok. 5 km2 i 20,7 hm3. Inny, znacznie większy zbiornik antropogeniczny o pojemności ok. 51 hm3, znajduje się dolnej części dorzecza Czarnej Przemszy wzdłuż jej lewego brzegu od okolic Wojkowic Kościelnych po Dąbrowę Górniczą – został utworzy w wyrobisku piasku podsadzkowego w 2005 roku i jest nazywany zbiornikiem Kuźnica Warężyńska (zwyczajowo Pogorią IV).

Mitręga to ciek ze źródłami położonymi w obniżeniu pośród jurajskich wzniesień w okolicach Rokitna Szlacheckiego i Niegowonic, który odwadnia zlewnię o powierzchni ok. 80 km2 i uchodzi do zbiornika Przeczyce. Zlewnia o wysokości bezwzględnej do 430 m n.p.m. i deniwelacjach 80-90 metrów jest zalesiona i użytkowana rolniczo.

Trzebyczka jest lewobrzeżnym dopływem Czarnej Przemszy uchodzącym do niej – po uregulowaniu i przełożeniu koryta w dolnym biegu. – w okolicach Wojkowic Kościelnych. Powierzchnia zlewni Trzebyczki wynosi około 41 km2. W górnym biegu Trzebyczka ma charakter okresowy z powodu drenażu wód powierzchniowych przez ujęcia wód podziemnych, a stały odpływ tego cieku zapewniają wydajne wywierzyska korytowe i przykorytowe w okolicach Ząbkowic, gdzie występują także mokradła i małe zbiorniki wodne.

Również lewobrzeżnym dopływem Czarnej Przemszy jest Pogoria – ciek o długości około 10 km, który wypływa z niewielkich sztucznych zbiorników wodnych na terenach przemysłowych w Dąbrowie Górniczej . Zlewnia Pogorii ma powierzchnię 42,7 km2. W środkowej części zlewni Pogoria przepływa przez trzy poeksploatacyjne zbiorniki wodne. Są to kaskadowo rozmieszczone jeziora poeksploatacyjne: Pogoria III (208 ha, 12 hm3), Pogoria I (75 ha), Pogoria II (26 ha). Na terenie zlewni Pogorii znajduje się również zbiornik Łosień o typowo przemysłowym znaczeniu.

Rzeka Brynica o długości 54,9 km i zlewni o powierzchni 482,7 km2 wypływa na wysokości 340 m n.p.m. u podstawy triasowych wzniesień. Do zbiornika Kozłowa Góra płynie podmokłą doliną, a poniżej zbiornika wpływa na obszar eksploatacji górniczej, gdzie pod czwartorzędowymi osadami znajdują się utwory triasowe i karbońskie. Brynica wzdłuż biegu źródeł do ujścia przyjmuje wiele dopływów, z których największe to: Trzonia, Potok Ożarowicki, Potok spod Nakła, Rów Świerklaniecki, Szarlejka, Jaworznik (z kilkoma zbiornikami poeksploatacyjnymi Rogoźnik), Rów Michałkowicki i Rawa. W środkowym biegu Brynicy w latach 30. XX wieku wybudowano zbiornik zaporowy o nazwie Kozłowa Góra, którego pojemność maksymalna osiąga 15,3 hm3 przy powierzchni maksymalnej 5,9 km2.

Rawa to ciek odwaniający silnie uprzemysłowione i zurbanizowane tereny górnośląskich miast np. Rudy Śląskiej, Świętochłowic, Chorzowa, Katowic. Dawniej był to ciek o długości 18,5 km, który wypływał ze Stawu Marcin. Obecnie Rawa jest ciekiem skanalizowanym i przykrytym na wielu odcinkach, wypływa na powierzchnię na pograniczu Chorzowa i Katowic. Jednym z większych dopływów jest Potok Leśny, w którego dorzeczu występuje kilka zbiorników wodnych np. Milicyjny, Kąpielisko, Kajakowy, Łąka.

Biała Przemsza to rzeka o wyżynnym charakterze (fot. 2). Posiada ona długość 63,9 km i powierzchnię dorzecza 876,6 km2, którego górna cześć znajduje się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, a środkowa i dolna na Wyżynie Śląskiej. Białą Przemsza bierze swój początek z podmokłości w okolicach Wolbromia na wysokości ok. 376 m n.p.m. i płynie głównie z północnego-wschodu na południowy-zachód, przy czym na swej drodze kilkakrotnie zmienia kierunek na typowo równoleżnikowy bądź południkowy. Biała Przemsza płynie przeważnie rozlewiskowo tworząc odnogi, meandry, moczary w dolinie głębokości 8-12 metrów i szerokości 200-300 metrów. Rzeka posiada wiele dopływów. Do większych zalicza się lewobrzeżne: Białą, Sztołę i Kozi Bród oraz prawobrzeżne: Centurię, Strumień Błędowski i Bobrek. Biała płynie malowniczą doliną lecz jest rzeką o antropogenicznie zmienionych warunkach odpływu. Podobnie Sztoła o zlewni w przewadze zalesionej, słynie z występowania umownie czystych wód, jednak w dolnym biegu posiada antropogenicznie zmienione warunki odpływu (zrzuty wody z odwodnienia złóż rud cynku i ołowiu). Strumień Błędowski ma źródła między Łęką i Niegowonicami i zlewnią o charakterze głównie rolniczym. Zlewnią o typowo miejsko-przemysłowym typie użytkowania ma Bobrek, który jest przykładem cieku silnie zmienionego antropogenicznie, ze źródłami w utworach triasowych w Zakawiu, zdominowanych zrzutami ścieków przemysłowych.

Po połączeniu Czarnej i Białej Przemszy rzeka przyjmuje nazwę Przemsza. Do ujścia Wisły w okolicach miejscowości Gorzów rzeka jest zasilana wodami kilku niewielkich dopływów, z których najważniejsze to: Żelazna Woda, Byczynka, Kanał Matylda. Cieki te są krótkie, tylko nieliczne mają naturalny charakter, często mają cechy uregulowanych strumieni, inne rowów melioracyjnych lub niewielkich kanałów. W wyrobisku poeksploatacyjnym na prawym brzegu Przemszy w latach 70. XX wieku, utworzono zbiornik Dziećkowice o pojemności 52,8 hm3 i powierzchni 7,3 km2, który wypełniają wody przerzucane z beskidzkich dopływów Wisły.

Stany wody i przepływy

Średnie roczne przepływy i średnie roczne stany wody o amplitudy wahań stanów wody w wybranych latach hydrologicznych w dorzeczu Przemszy (opracowanie własne na podstawie danych IMiGW w Katowicach).

Cieki w dorzeczu Przemszy są odmienne pod względem zasobności w wodę, co skutkuje zróżnicowaniem stanów wody i przepływów (tab.1). Wynikają one ze zmienności warunków przyrodniczych oraz uwarunkowań antropogenicznych. Średnie roczne stany wody wahają się w zakresie od kilkudziesięciu centymetrów do około 250 cm, przy czym amplitudy wahań stanów wody w wieloleciu kształtują się od około 100 cm do około 220 cm. Średnie roczne przepływy w rzekach dorzecza Przemszy wynoszą maksymalnie około 20 m3/s w dolnej części dorzecza, a najniższe są w obszarach źródłowych. Zasadniczo wzrastają one wraz z biegiem cieków od źródeł do ujścia, co jest konsekwencją przyjmowania przez nie licznych dopływów, a także antropogenizacji stosunków wodnych. Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych polegają nie tylko na zmianach układu sieci hydrograficznej oraz jakości wód ale objawiają się udziałem w odpływie wód pochodzących z drenażu górniczego w zlewni, ścieków (bytowych, przemysłowych i komunalnych), a nawet wód pochodzących spoza zlewni. Zwiększają one wydatnie stany wody i przepływy cieków w dorzeczu Przemszy (zwłaszcza w dolnej jego części)

Stan jakościowy wód

Pierwotny stan jakościowy wód w dorzeczu Przemszy uległ daleko idącym zmianom z powodu naturalnych i antropogenicznych zmian warunków środowiska przyrodniczego. Konsekwencją zróżnicowania jakościowego wód powierzchniowych jest zatem występowanie warunków hydrochemicznych określanych mianem od quasi-naturalnych z wodami umownie czystymi, po silnie zanieczyszczone wody nie odpowiadające standardom jakościowym wód powierzchniowych. Wody umownie dobrej jakości występują w źródłowych odcinkach Czarnej i Białej Przemszy oraz ich niektórych dopływów (np. Brynicy, Trzebyczki) lub całych zlewni dopływów (np. Centurii). Zazwyczaj są to wody rzek bazujących na krasowym zasilaniu lub drenażu niezanieczyszczonych wód podziemnych z utworów polodowcowych. Pod względem jakościowym kontrastują z nimi wody cieków odwadniających tereny uprzemysłowione (np. Bobrek z Rakówką), zurbanizowane (np. Pogoria w dolnym biegu) lub tereny miejsko-przemysłowe (np. Brynica w dolnym biegu, Rawa, Przemsza), w których obecne są praktycznie wszystkie rodzaje zanieczyszczeń. Na terenach rolniczych w dorzeczu Przemszy stwierdza się podwyższoną zawartość substancji biogennych skutkujących rozwojem procesów eutrofizacyjnych (np. zlewnia Brynicy po zbiornik Kozłowa Góra, zlewania Czarnej Przemszy po zbiornik Przeczyce). Przede wszystkim stan jakościowy wód pozostaje pod wpływem przekształceń warunkowanych rozwojem rolnictwa (głównie w górnej części dorzecza) oraz przemysłu i urbanizacji (głównie w środkowej i dolnej cześć dorzecza), a także zanieczyszczeń generowanych na całym obszarze przez środki transportu.

Użytkowanie terenu i wód powierzchniowych w dorzeczu Przemszy jest przyczyną stanu jakościowego środowiska wodnego odbiegającego od tła geochemicznego. Klasyfikacja jakości wód powierzchniowych z 2012 roku prowadzona w punktach pomiarowo-kontrolnych dorzecza Przemszy przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach wskazuje na występowanie stanu ekologicznego wód od dobrego, przez umiarkowany i słaby do złego, a w przypadku stanu chemicznego wód ocena ta jest określona mianem poniżej stanu dobrego.

Wody podziemne

Dorzecze Przemszy w granicach województwa śląskiego należy do dwóch jednostek hydrogeologicznych śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego z subregionem triasu śląskiego (część północna i północno-wschodnia) oraz subregionem górnośląskim (część południowa i południowo-zachodnia). Występowanie wód podziemnych w dorzeczu Przemszy (w granicach województwa śląskiego) należy utożsamiać głównie z utworami: czwartorzędu, triasu i karbonu, a podrzędne znaczenie mają formacje innych okresów geologicznych. Z powodu niejednolitych uwarunkowań występowania wód podziemnych, ich zasoby ilościowe i jakościowe charakteryzuje duże zróżnicowanie przestrzenne i wertykalne. Także z powodu antropopresji część wód podziemnych uległa zmianom ilościowo-jakościowym. Dotyczy to zwłaszcza wód podziemnych na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego oraz tzw. triasu śląsko-krakowskiego, a także nadległych w stosunku do nich osadów czwartorzędowych.

Wody podziemne występujące w osadach czwartorzędu są utożsamiane przede wszystkim z kopalnym systemem dolin rzecznych Czarnej i Białej Przemszy, ale spotkać je można również w dolinach mniejszych dopływów ważniejszych cieków w całym dorzeczu. Wody te są intensywnie eksploatowane ujęciami studziennymi, ujęciami wodociągów i zakładów przemysłowych oraz indywidualnych odbiorców, a główny udział w ich zasilaniu mają opady atmosferyczne. Wody podziemne w utworach triasowych rozlegle występują na północy i wschodzie dorzecza Przemszy. Zasilanie tego kompleksu wodonośnego odbywa się na całym jego obszarze przez infiltrujące wody opadowe w rejonie występowania wychodni wapieni i dolomitów lub przez utwory czwartorzędowe, a na wschodzie ma miejsce dopływ wód z utworów jurajskich i kredowych. Pozostające w więzi hydraulicznej utwory serii węglanowej triasu i jury należą do najbogatszych w Polsce rezerwuarów wód podziemnych o wydajnościach otworów studziennych przekraczających 100 m3/h. Wody podziemne w utworach młodszego paleozoiku są domeną południowo-zachodniej części dorzecza Przemszy, gdzie najczęściej występują na głębokości 250-300 metrów i głównie pod przykryciem utworów czwartorzędowych oraz triasowych, a ich alimentacja zależna jest od warunków przykrycia utworów karbońskich i przepuszczalności utworów je przykrywających.

W części dorzecza Przemszy znajdującej się w granicach województwa śląskiego wyróżnia się kilka obszarów o największych zasobach wodnych i parametrach hydrogeologicznych korzystnych ze względów użytkowych jako tzw. główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). Należą do nich w całości lub części GZWP: Biskupi Bór, Dąbrowa Górnicza, Bytom, Lubliniec-Myszków, Chrzanów oraz Olkusz-Zawiercie.

Wielowiekowa działalność górnictwa podziemnego i odkrywkowego surowców mineralnych, spowodowała przekształcenia ilościowe wód podziemnych. Najważniejsze przejawy ilościowych zmian antropogenicznych tego rodzaju wód, to zmiany położenia zwierciadła wody spowodowane drenażem górniczym i utworzeniem zbiorczego leja depresji, a co za tym idzie uszczuplenie ich zasobów.

Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych oznaczają także zubożenie zasobów umownie czystych wód podziemnych i postępującą degradację ich jakości. Stan jakościowy wód podziemnych w dorzeczu Przemszy odzwierciedlają klasyfikacje i wyniki ich badań prowadzone w punktach krajowej i regionalnej sieci monitoringu, stwierdzające niewiele wód bardzo dobrej jakości (klasa I) przy występowaniu wód dobrej jakości (klasa II), zadowalającej jakości (klasa III) oraz niezadowalającej jakości (klasa IV) i złej jakości (klasa V).

Użytkowanie wód

Górnośląski system wodno-gospodarczy z obiektami służącymi przerzutom wód czystych: 1 - różnej rangi magistrale transportowe wody, 2 - dział wodny dorzecza Przemszy, 3 - ważniejsze miejscowości, 4 - ważniejsze zbiorniki wodne w systemie przerzutu wód czystych (1 - Pławniowice, 2 - Dzierżno I i Dzierżno Małe, 3 - Kozłowa Góra, 4 - Przeczyce, 5 - Dziećkowice, 6 - Goczałkowice, 7 - Łąka, 8 - Rybnicki, 9 - Pogoria III, 10 - Łosień).

Zbiornik Przeczyce (fot. M. Rzętała).

Nad zbiornikiem Kuźnica Warężyńska (fot. M. Rzętała).

Mała elektrownia wodna w Dąbrowie Górniczej Okradzionowie (fot. M. Rzętała).

Zbiornik Świerklaniec jako element Obszaru Warownego „Śląsk” (fot. M. Rzętała).

Wody w dorzeczu Przemszy posiadają znaczenie przyrodnicze i krajobrazowe oraz typowo gospodarcze. Znaczenie to na przestrzeni wieków ulegało zmianom wraz z ewolucją środowiska przyrodniczego i kształtowaniem krajobrazu (od pierwotnego i naturalnego do kulturowego, a nawet zdewastowanego).

Ekosystemy wodne pełnią pod względem przyrodniczym ważną rolę (są miejscami lęgu i gniazdowania ptaków, kształtują mikroklimat i klimat lokalny, wpływają na procesy samooczyszczania wody), stanowiąc dynamiczny element krajobrazu kulturowego. Niektóre elementy środowiska wodnego w dorzeczu Przemszy objęte zostało różnego typu prawnymi formami ochrony przyrody.

Wszystkie rodzaje wód w dorzeczu Przemszy mają też typowe znaczenie społeczno-gospodarcze i są ważnym elementem ukształtowanej przestrzeni o walorach wypoczynkowych, edukacyjnych i estetycznych.

Przede wszystkim, wody powierzchniowe płynące w dorzeczu Przemszy odegrały ważną rolę osadniczą. To nad brzegami rzek powstawały w wielu miejscach pierwsze osady dające początek późniejszym miastom, np. Czeladź, Będzin, Siewierz. Od dawna lokalne cieki (na całej długości lub odcinkami) miały znaczenie polityczno-administracyjne na przykład wzdłuż Brynicy przebiegała granica między między Królestwem Polskim i Prusami, Biała Przemsza stanowiła granicę między zaborem austriackim i zaborem rosyjskim (także między Rzeczpospolitą Krakowską i zaborem rosyjskim), Przemsza stanowiła granicę między Prusami i zaborem austriackim (także Rzeczpospolitą Krakowską). Bardzo ważnym punktem na mapie politycznej ówczesnej Europy był tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy – miejsce styku terytoriów trzech organizmów polityczno-administracyjnych. Wzdłuż rzek wytyczano granice różnych jednostek regionalnych, administracyjnych, organizacyjnych np. krain historyczno-etnograficznych, województw, diecezji, regionów przemysłowych, jednostek osadniczych. Rzeki w dorzeczu Przemszy duże znaczenie przemysłowe miały już w XIX wieku. U zbiegu Czarnej i Białej Przemszy istniał duży port rzeczny (w rejonie do dzisiaj istniejących sosnowieckich ulic: Portowej, Rybackiej, Plażowej). Białą Przemsza była ciekiem spławnym w dolnym biegu, a Czarna Przemsza – ważną drogą wodną dla czółen i tak zwanych galarów.Transportowano nimi różne towary (np. płody rolne), a przede wszystkim węgiel kamienny. Galary miały ok. 20 metrów długości, ok. 8 metrów szerokości, 0,7 m wysokości i ładowność ok. 70 ton, a ich główne elementy stanowiły: tzw. głowa, ster drewniany, wiosła, linka holownicza, kotwica, łańcuchy do cumowania, szopa (z piecykiem i posłaniami załogi). W tej części dorzecza Przemszy ludność nadrzeczna utrzymywała się z handlu, transportu wodnego i rybołówstwa, aż do czasu uregulowania rzek i silnego zanieczyszczenia cieków zrzucanymi do wód powierzchniowych wodami kopalnianymi i przemysłowymi.

Cieki, zbiorniki wodne, wody podziemne i źródlane w dorzeczu Przemszy, mają duże znaczenie dla zaopatrzenia w wodę przemysłu, napełniania sieci wodociągowej, nawodnień w rolnictwie (w tym napełniania stawów rybnych), itp. Ujęcia wody bazują na lokalnych zasobach wodnych, ale równie często woda dostarczana jest z odległych terenów magistralami wodociągowymi, które wchodzą w skład tzw. górnośląskiego system wodno-gospodarczego (rys. 2). Są to wielokilometrowej długości przerzuty wody, które bazują na zasobach wodnych karpackich dopływów Wisły lub terenów położonych w górnej części dorzecza Przemszy. Spektakularnym przerzutem wody do celów użytkowych jest system jej transportu z Soły za pośrednictwem zbiornika Dziećkowice, aż do dorzecza Przemszy (elementami tego systemu są również zbiorniki Łosień jako ogniwo przerzutu wody i Pogoria III jako rezerwowe źródło wody do celów przemysłowych).Inne przerzuty wody odbywają się w ramach tzw. systemu Przemszy ze zbiornikiem Przeczyce na Czarnej Przemszy, zapewniającym przepływ wymagany dla użytkowników zapory, możliwością transportu wody ze zbiornika do zlewni Brynicy oraz zbiornikiem Kuźnica Warężyńska z raczej niewykorzystywanym przerzutem wody do zbiornika Pogoria III. Zadania zaopatrzenia w wodę są realizowane także przez duże ujęcia wód powierzchniowych ze zbiornika Kozłowa Góra na Brynicy oraz Białej Przemszy i Koziego Brodu. Eksploatowane są liczne ujęcia wód podziemnych (np. w okolicach Bibieli, Błędowa, Ujejsca, Trzebiesławic) oraz wieloma otworami studziennymi.

Wiele odcinków wód płynących i niektóre zbiorniki wodne np. Nakło-Chechło, Przeczyce (fot. 3), Pogoria I, Pogoria III, Kuźnica Warężyńska, Morawa, Stawiki, Balaton, Sosina), służą jako miejsce wypoczynkowe, w tym rekreacyjnemu połowowi ryb. Często spotykanym sposobem wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego wód jest organizowanie: kąpielisk bądź pływalni, żeglarskiego użytkowania akwenów, kajakarstwa, wędkowania, sportów motorowodnych (z ograniczeniami i poza strefami ciszy).

Ochronie przeciwpowodziowej na terenie dorzecza Przemszy służą przede wszystkim zbiorniki wodne. Największe znaczenie przeciwpowodziowe mają te akweny, które posiadają w zakresie swojej pojemności tak zwaną rezerwę powodziową. Wynosi ona dla zbiornika Przeczyce ok. 3 hm3, w zbiorniku Kozłowa Góra jest to ok. 2 hm3, a w zbiorniku Kuźnica Warężyńska (fot. 4) – ok. 8 hm3. Ostatni z wymienionych akwenów spełnia zadania przeciwpowodziowe we współpracy ze zbiornikiem zaporowym Przeczyce i zbiornikiem Pogoria III. Dzięki rezerwie powodziowej, zbiornik Kuźnica Warężyńska w przypadku wezbrania spowoduje około 4-krotne zredukowanie przepływów powodziowych Przemszy z Q1% – 60 m3/s do przepływu 14,3 m3/s oraz z Q0,3% – 80 m3/s do 19,4 m3/s.Przykładem przeciwpowodziowego oddziaływania zbiorników wodnych w czasie wezbrania wywołanego opadami nawalnymi jest sytuacja z 1996 roku, kiedy to po intensywnych opadach w dniu 14 maja (Świerklaniec – 66,5 mm; Brynica – 74,5 mm; Pyrzowice – 81,4 mm; Piwoń – 44,5 mm; Zawiercie – 70,8 mm) oraz ponownie 17 maja (Świerklaniec – 10,0 mm; Brynica – 6,3 mm; Pyrzowice – 41,0 mm; Piwoń – 37,5 mm; Zawiercie – 56,8 mm),powstały fale wezbraniowe w rzekach dorzecza Przemszy w czasie 8 godzin od rozpoczęcia opadów i 6 godzin od ich największej intensywności. Reakcją na nie było podwyższenie stanów wody w zbiornikach wodnych dorzecza Przemszy, uwypuklając przeciwpowodziowe znaczenie ich retencji.

Część wód powierzchniowych w dorzeczu Przemszy spełnia funkcje utożsamiane z hodowlą ryb (wybitnie sporadycznie innych organizmów wodnych). Największy kompleks zbiorników hodowlanych w dorzeczu Przemszy znajduje się w okolicach Siewierza – w strefie cofkowej zbiornika Przeczyce i u ujścia Mitręgi do Czarnej Przemszy. Wiele mniejszych obiektów służących hodowli występuje w innych częściach dorzecza, zwłaszcza poza obszarami zurbanizowanymi i uprzemysłowionymi. Stawy hodowlane charakteryzują się niewielką głębokością oraz specyfiką gospodarowania wodą (napełnianie misy wodą i jej opróżnianie, utrzymanie odpowiedniego poziomu żyzności wód).

Wykorzystanie spadku przepływającej wody do produkcji energii elektrycznej w dorzeczu Przemszy stosowane jest w niewielu przypadkach. Nielicznym przykładem wykorzystania energii kinetycznej wód płynących do produkcji energii elektrycznej w dorzeczu Przemszy jest tzw. mała elektrownia wodna w Dąbrowie Górniczej Okradzionowie (fot. 5).

Wody płynące oraz zbiorniki wodne mają znaczenie strategiczne dla przeciwpożarowego zabezpieczenia terenu. Przykładem stosowanych w praktyce rozwiązań przeciwpożarowych są zbiorniki wody przeznaczonej do celów gaśniczych oraz punkty czerpania wody wyznaczone nad ciekami. Wody uczestniczą także w cyklu produkcyjnym zakładów przemysłowych (np. osadniki różnego rodzaju wód) i w gospodarce komunalnej (np. zbiorniki przy oczyszczalniach ścieków lub zbiorniki wyrównawcze). Ewenementem jest dawne militarno-obronne znaczenie zbiornika Kozłowa Góra na Brynicy (fot. 6) – był on elementem linii umocnień Obszaru Warownego „Śląsk”.

Bibliografia

1. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500000. Część 1. Systemy zwykłych wód podziemnych, red. B. Paczyński PIG, Warszawa 1993.
2. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500000. Część 2. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych, red. B. Paczyński, PIG, Warszawa 1995.
3. Baścik M., Chełmicki W., Korska A., Pociask-Karteczka J., Siwek J., Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach 1973-2000, wyd. UJ, Kraków 2001, s.127.
4. Bok M., Jankowski A. T., Michalski G., Rzętała M., Zbiornik Dziećkowice – charakterystyka fizycznogeograficzna i rola w górnośląskim systemie wodno-gospodarczym, Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Hydrologiczna, Warszawa 2004, s.72.
5. Bukowska E., Współczesne zmiany koryt rzecznych w dorzeczu Przemszy. Geographia. Studia et dissertationes, t. 6, Katowice 1982, s. 15-33.
6. Czaja S., Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej), wyd. UŚ, Katowice 1999, s.189.
7. Jaguś A., Rzętała M., Zbiornik Kozłowa Góra. Funkcjonowanie i ochrona na tle charakterystyki geograficznej i limnologicznej. Polskie Towarzystwo Geograficzne, Komisja Hydrologiczna, Warszawa 2003. 156 s.
8. Jaguś A., Rzętała M., Znaczenie zbiorników wodnych w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie kaskady jezior Pogorii), Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Bielsko-Biała – Sosnowiec 2008, s. 152.
9. Jankowski A. T., Geneza współczesnej sieci dolinno-rzecznej na obszarze Polski, w: Rzeki. Kultura – Cywilizacja – Historia, t. 3, red. J. Kołtuniak, wyd. „Śląsk”, Katowice 1994, s. 135-156.
10. Kleczkowski A., Wody powierzchniowe i podziemne Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, z. 1, 1972, s. 31-67.
11. Kocyan J., Zbiornik w Przeczycach. Instytut Gospodarki Wodnej, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1969.
12. Kowalczyk A., Formowanie się zasobów wód podziemnych w utworach węglanowych triasu śląsko-krakowskiego w warunkach antropopresji, wyd. UŚ, Katowice 2003, s. 196.
13. Kosakowski S, Charakterystyka oraz ocena zmian ilościowo-jakościowych powierzchniowej sieci hydrograficznej na obszarze miasta Dąbrowa Górnicza, Katedra Geografii Fizycznej WNoZ UŚ (maszynopis), Sosnowiec 1999, s. 235.
14. Mapa chemizmu i jakości zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100000, red. A. Różkowski, A. Chmura, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1996.
15. Mapa dynamiki zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100000, red. A. Różkowski, A. Chmura, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1996.
16. Mapa warunków występowania, użytkowania, zagrożenia i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100000, red. A. Różkowski A., T. Rudzińska-Zapaśnik, M. Siemiński, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1997.
17. Mapa ognisk zanieczyszczeń wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100000, red. A. Różkowski, A. Siemiński, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1995.
18. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000. Arkusze: M-34-51-c (Siewierz), M-34-62-B (Chorzów), M-34-63-A (Katowice), M-34-63-B (Jaworzno). Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2001.
19. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000. Arkusz M-34-52-C (Ogrodzieniec). Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2002.
20. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000. Arkusze: M-34-63-D (Tychy), M-34-63-C (Oświęcim), M-34-64-A (Olkusz), M-34-74-B (Pszczyna), Główny Geodeta Kraju, Warszawa 2003.
21. Osłona hydrologiczno-meteorologiczna. Przewodnik dla województwa śląskiego, red. A. Barczyk, J. Szturc, IMiGW – Oddział w Katowicach, Katowice 2001. s. 80.
22. Podział hydrograficzny Polski. IMiGW, Warszawa 1983, s. 924.
23. Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim, Nakładem Komitetu Przewodnika po Zagłębiu Dąbrowskim, Sosnowiec 1939, (na podstawie oryginalnego wydania wykonano w Cieszyńskiej Drukarni Wydawniczej – Wydawca: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej Oddział w Katowicach przy współudziale Muzeum Śląskiego w Katowicach), s. 206.
24. Rzętała M., Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, wyd. UŚ, Katowice 2008, s. 176.
25. Różkowski A., Środowisko hydrogeochemiczne karbonu produktywnego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, wyd. UŚ, Katowice 2004, s. 174.
26. Rzętała M., Rola zbiornika Kozłowa Góra w krajobrazie środkowej części doliny Brynicy, w: Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej. Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sosnowiec 2003, s. 220-227.
27. Rzętała M., Wody powierzchniowe i podziemne, w: Dąbrowa Górnicza. Monografia, t. 1, Środowisko przyrodniczo-geograficzne, red. A. J. Wójcik, W. Krawczyński, Muzeum Miejskie „Sztygarka”, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 207-229.
28. Smolarek W., Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna Śląska). Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko, t. 6, 2005, s. 91-97.

Źródła on-line

• Rzętała R., Machowski R., Wody powierzchniowe. Encyklopedia Województwa Śląskiego. T. 2, Katowice 2015.