Urbanizacja

(ang. Urbanization,niem. Urbanisierung)

Autor:dr Krzysztof Bierwiaczonek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Na zjawisko urbanizacji można spojrzeć wąsko lub szeroko. W tym pierwszym ujęciu „przez urbanizacje rozumie się wzrost miast i ludności miejskiej, wzrost udziału ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności” . Dla takiego ujęcia adekwatna jest klasyczna definicja urbanizacji autorstwa Hope’a Tisdale’a określająca ją jako „proces koncentracji ludności, który przebiega w dwojaki sposób. Polega, po pierwsze, na wzroście liczby punktów, w których następuje koncentracja, po drugie, na zwiększaniu się liczby ludności w tych punktach.”. Milcząco zakłada się, że takimi punktami są miasta.

W ujęciu szerokim urbanizacja rozumiana jest jako wielowymiarowy „proces społeczny i kulturowy wyrażający się w rozwoju miast, wzroście ich liczby, powiększaniu obszarów miejskich i udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia” . W takim ujęciu na proces urbanizacji należy spojrzeć z co najmniej czterech podstawowych płaszczyzn: demograficznej polegającej na przemieszczaniu się ludności ze skupisk wiejskich do miast, koncentracji ludności w miastach i stałym wzroście odsetka ich mieszkańców na danym obszarze; przestrzennej polegającej na zwiększaniu się obszaru miast, powiększaniu ich pojemności, powstaniu nowych miast i osiedli nierolniczych oraz na przekształcaniu innych środowisk mieszkalnych na wzór miejski; ekonomicznej wyrażającej się w wzroście liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych oraz postępującym różnicowaniu się zawodowym tej ludności w stosunku do ludności wykonującej zajęcia rolnicze; społecznej wyrażającej się w przyswojeniu przez przybyszów ze wsi miejskiego stylu życia, a także w przenikaniu miejskich wzorów ekonomicznych, społecznych i kulturowych na wieś. W szerokim ujęciu procesów urbanizacji zwraca się uwagę na jej związek z procesem industrializacji (szczególnie w fazie urbanizacji początkowej), modernizacji i zmianach kulturowych wyrażających się w wytwarzaniu miejskiego stylu życia w różnych jego formach. .

W modelowym ujęciu dynamiki procesów urbanizacji zaprezentowanym m.in. przez Leo van Klassena i Leo van den Berga wyróżnić można cztery stadia tego procesu:

• urbanizację związaną ze wzrostem ludności miejskiej z jej maksymalną koncentracją w centrum miasta i w otaczających je dzielnicach;
• suburbanizację związaną z szybkim rozwojem przestrzennym miasta, zmniejszaniem się liczby ludności w centrum przy równoczesnym wzroście w strefie podmiejskiej;
• dezurbanizację określaną jako stan, w którym liczba mieszkańców centralnych obszarów miasta zaczyna spadać tak dalece, że zmniejsza się ogólna liczba ludności całego ośrodka miejskiego, wzrasta zaś liczba ludności na obszarach położonych wokół miasta, ale do niego nienależących;
• reurbanizację – ponowny, najczęściej wolny napływ ludności do obszaru centralnego inspirowany przeważnie działaniami władz mającymi na celu ponowne ożywienie i odbudowę centralnych obszarów miasta.

Z prezentacją problematyki urbanizacji w województwie śląskim związane są dwa najważniejsze problemy. Pierwszy dotyczy złożoności procesu urbanizacji. W związku z faktem, że w niniejszym opracowaniu niemożliwa jest wyczerpująca analiza wszystkich płaszczyzn urbanizacji uwaga skoncentrowana zostanie głównie na wymiarze demograficznym. Problematyka związana z pozostałymi płaszczyznami zostanie jedynie wzmiankowana. Drugi problem dotyczy zmian administracyjnych województwa, które skutkują nieadekwatnością dostępnych danych liczbowych. W tekście, o ile nie zaznaczono inaczej, prezentowane dane odnoszą się do województwa śląskiego w jego obecnych granicach. Mniejszym problemem jest uzyskanie danych dotyczących liczby mieszkańców poszczególnych miast województwa śląskiego. Ich prezentację dla lat 1897/1900-2011 zawiera obszerna tabela stanowiąca aneks do zaprezentowanej analizy.

Urbanizacja w województwie śląskim przed 1945

Intensywny przebieg procesów urbanizacyjnych na Śląsku związany jest z XIX wieczną industrializacją. Nie znaczy to jednak, że wcześniej nie istniała na Śląsku sieć miast o wcześniejszym, preindustrialnym rodowodzie. Spośród nich najważniejszymi i największymi były: Racibórz i Bytom. Na przełomie XIV i XV wieku liczyły one odpowiednio około 3000 i około 1500 mieszkańców. Inne miasta leżące w obecnych granicach województwa śląskiego, które posiadały prawa miejskie w 1500 roku to: Będzin, Bielsko (obecnie Bielsko-Biała), Bieruń, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Gliwice, Kłobuck, Koniecpol, Koziegłowy, Kromołów (obecnie dzielnica Zawiercia), Krzanowice, Krzepice, Lelów (obecnie wieś), Lubliniec, Mikołów, Mrzygłód (obecnie dzielnica Myszkowa), Mysłowice, Ogrodzieniec, Pilchowice (obecnie wieś), Pilica, Pszczyna, Przyrów (obecnie wieś), Pyskowice, Rybnik, Siewierz, Skoczów, Sławków, Sośnicowice, Strumień, Szczekociny, Toszek, Wodzisław (obecnie Wodzisław Śląski), Włodowice (obecnie wieś) Woźniki, Zbrosławice (obecnie wieś), Żarki, Żarnowiec (obecnie wieś), Żory, Żywiec. Najczęściej były to niewielkie miasta (nieprzekraczające wówczas liczby 1000 mieszkańców) położone na szlakach handlowych. W kolejnych wiekach, aż do rewolucji przemysłowej sieć miejska ulegała niewielkim zmianom. W 1800 roku na w granicach obecnego województwa śląskiego znajdowały się 44 miasta. W stosunku do roku 1500 status miast utraciło 9 miejscowości, a powstało 11 nowych ośrodków, z których najważniejszym były Tarnowskie Góry. Dopiero proces XIX wiecznej industrializacji wpłynął na intensyfikację urbanizacji we wszystkich jej płaszczyznach.

Przebieg urbanizacji w XIX wieku w (a szczególnie w drugiej jego połowie) zgodny był z logiką tworzenia aglomeracji miejskich. Procesy takie „mogą się dokonywać bądź wokół istniejącej poprzednio przestrzeni centralnej (dawnego miasta), bądź poprzez zlepienie się poszczególnych obszarów, z których jeden zaczyna w pewnym momencie nabierać niektórych funkcji centralnych”.Urbanizacja według tego pierwszego wzoru zachodziła w takich miastach jak Częstochowa, Racibórz oraz Bielsko i Biała. W tym ostatnim przypadku dwa ośrodki zostały połączone w jedno miasto. Drugi wzorzec odnosił się między innymi do takich miast jak Katowice, Chorzów, Zabrze, czy już w XX wieku Ruda Śląska. Rozwój tych trzech pierwszych miast stanowi dobrą egzemplifikację tempa ówczesnych procesów urbanizacyjnych w płaszczyźnie demograficznej i przestrzennej. Andrzej Gawryszewski zauważa, że „Nienotowane w żadnym ośrodku miejskim (na ziemiach polskich – przyp. aut.) tempo wzrostu wykazała Królewska Huta (od 1934 r. Chorzów) z 779 mieszkańcami w 1855 r., 26 tys. w 1875 r. i 58 tys. w 1900 r. (7345%), która prawa miejskie uzyskała dopiero w 1869 r., a swój rozwój zawdzięczała m.in. wchłonięciu okolicznych osad fabrycznych. Podobnie przebiegał rozwój Katowic: z 2945 mieszkańców w 1855 r. do 31,7 tys. w 1900 r. (953%) i Zabrza – z 3 tys. do 29 tys. mieszkańców (867%) – które prawa miejskie otrzymało dopiero w 1902 r.”.Wzrost liczby mieszkańców skutkował także zmianami przestrzennymi. Wokół zakładów przemysłowych powstawały osiedla robotnicze, a w centrach miast (czy to starych jak np. Bytom i Gliwice), czy to nowych (jak Katowice) zabudowa kamieniczna. Miasta zyskiwały nowy kształt urbanistyczny związany między innymi z łączeniem nowych węzłów komunikacyjnych, jakimi stały się dworce kolejowe, z centrami miast. Ulica Zwycięstwa (pierwotnie Wilhelmstrasse) w Gliwicach jest tego sztandarowym przykładem.

Opisane powyżej procesy skutkowały tym, że wskaźnik urbanizacji ówczesnej Rejencji Opolskiej (obliczany w tym przypadku jako odsetek ludności miast i osiedli robotniczych w stosunku do wszystkich mieszkańców) był najwyższy spośród ziem polskich i wynosił w 1900 roku 50,6%. Dla porównania w Królestwie Polskim wynosił 23,1%, Prowincji Poznańskiej 30,7%, Prusach Zachodnich 36,3%, Galicji 18%, a na Śląsku Cieszyńskim 18,7%.

Urbanizacja i industrializacja skutkowały także zmianami kulturowymi (płaszczyzna społeczna urbanizacji). Ludność, która przybywała do miast przyjmowała nowy rytm życia dyktowany rytmem pracy przemysłowej, ale poprzez obyczajowość, język, ale także uprawianie małych ogródków, czy hodowlę drobnego inwentarza tkwiła w świecie agrarnym. Z takiego połączenia rodziła się specyficzna miejska kultura robotnicza.

Do 1914 roku dynamika urbanizacji na obszarze obecnego województwa śląskiego została wyhamowana. Wyjątkiem były miasta Zagłębia Dąbrowskiego, a szczególnie Sosnowiec, który zwiększył liczbę mieszkańców z 10,1 tysiąca w 1897 roku do 98,7 w 1910 roku.

Wówczas było to najludniejsze miasto w obecnych granicach województwa śląskiego (74,8 tys. liczyła druga w tej hierarchii Częstochowa, a 72,6 tys. trzecia Królewska Huta). Stagnację a nawet regres urbanizacji przyniosła I wojna światowa. Jej skutkiem było między innymi zmniejszenie liczby ludności niektórych miast (na przykład Sosnowca do 86,5 tysiąca, Będzina o 10,5 tysiąca, a Cieszyna o 4 tysiące). Regres ten jednak został szybko przełamany i w płaszczyźnie demograficznej do 1939 roku notowano wzrost liczby mieszkańców. Według danych ze spisów powszechnych z 1921 i 1931 roku współczynnik urbanizacji ówczesnego województwa śląskiego wynosił 28,9% dla roku 1921 i 32,3% dla roku 1931. Były to wskaźniki nieco wyższe niż średnia dla międzywojennej Polski (w 1921 roku 25,9%, a w 1931 roku 27,4%). Województwo śląskie nie było wówczas najsilniej zurbanizowanym regionem (wyższy współczynnik urbanizacji w 1931 roku notowano dla województwa łódzkiego – 42,0%, poznańskiego 39,8%. Taki sam jak w województwie śląskim wskaźnik urbanizacji – 32,3% posiadało województwo pomorskie).

W 1939 roku liczba miast na terenie województwa śląskiego w jego obecnych granicach wynosiła 40, a najludniejszymi były Zabrze (146,5 tys., wówczas w granicach Niemiec), Bytom (140 tys., wówczas w granicach Niemiec), Częstochowa (137,6 tys.) i Katowice (132,4 tys.).

Katowice u schyłku lat 30. XX wieku (widok na pl. św. Andrzeja)

W płaszczyźnie przestrzennej proces urbanizacji w największym stopniu widoczny był w budowie dalszych osiedli robotniczych oraz wzmocnienia struktury instytucjonalnej, szczególnie widocznej w stolicy województwa śląskiego. W Katowicach powstały wówczas gmachy Urzędu Wojewódzkiego, katedry, Muzeum Śląskiego, czy siedziba Urzędu Skarbowego w dwunastopiętrowym drapaczu chmur.

Urbanizacja w województwie śląskim w latach 1945-2000

Tabela 1. Podstawowe wskaźniki demograficzne związane z procesem urbanizacji. Dane dla województwa śląskiego w jego obecnych granicach administracyjnych (z 01.01.1999).

II wojna światowa, a zwłaszcza przejście przez województwo śląskie frontu zimą 1944/1945 przyniosło wiele negatywnych zjawisk. Najważniejsze z nich to bezpośrednie straty ludnościowe, przymusowe migracje, degradację tkanki urbanistycznej, a także infrastruktury gospodarczej i komunalnej miast. Zniszczenia wojenne były jednym z kilku podstawowych uwarunkowań procesu urbanizacji po 1945 roku. Oprócz niego jako podstawowe determinanty wytwarzania przestrzeni Bohdan Jałowiecki wymienia: zacofanie gospodarcze, szczupłość zasobów, zmiana stosunków własnościowych, dążność do kształtowania klasy robotniczej jako siły społecznej będącej oparciem nowego ustroju, potrzeby obronne, autarkia zimnej wojny i opieranie się na doświadczeniach ZSRR. Kolejnym istotnym zjawiskiem była industrializacja w jej socjalistycznej formie. Jednak do 1950 roku procesy urbanizacyjne zachodziły bez większego udziału uprzemysłowienia, które swoje znaczenie zyskało dopiero wraz z planem 6-letnim.

W 1950 roku liczba miast w ówczesnym województwie śląskim wynosiła 44, a wskaźnik liczby miast na 10000kmm² wynosił 35,7 (najwyższy wskaźnik w Polsce przy średniej krajowej 22,3).Już w latach 50-tych województwo katowickie w ówczesnych granicach osiągnęło wysoki wskaźnik urbanizacji (w 1955 roku było to 70,5% przy średniej dla Polski poniżej 50%), a wiele miast przemysłowych (Bytom, Chorzów, Częstochowa, Gliwice, Katowice, Ruda Śląska, Sosnowiec, Zabrze) znacząco przekraczało liczbę 100 tysięcy ludności. W tych ośrodkach w kolejnych latach dynamika procesu urbanizacji w płaszczyźnie demograficznej nie była już tak intensywna. Podobna sytuacja zachodziła na obszarze województwa śląskiego w jego obecnych granicach: wskaźnik urbanizacji w latach 1950-1988 wzrósł z 74,6% do 80,2%, choć warto zauważyć, że w istniejącym do 1999 roku podziale administracyjnym w ówczesnym województwie katowickim wskaźnik urbanizacji osiągnął 87,7% (w latach 1982-1987), a następnie zaczął powoli spadać i w 1997 wynosił 86,5%.

W latach 1950-2000 znacząco wzrosła liczba miast jak i bezwzględna liczba ludności miast w województwie śląskim, choć trzeba podkreślić, że z końcem ostatniej dekady XX wieku widać już spadek liczby ludności (najwięcej osób zamieszkiwało województwo śląskie w roku 1995: 4 907 930, w tym w miastach 3 924 972). Wzrost liczby miast i ludności miejskiej obecny przez większość drugiej połowy XX wieku spowodowany był uzyskiwaniem praw miejskich przez miejscowości nie posiadające takich praw w latach wcześniejszych, procesem industrializacji, budową wielotysięcznych osiedli mieszkaniowych w miastach istniejących, a także tworzeniem nowych miast, które zapewnić miały mieszkania dla coraz liczniejszych pracowników śląskich i zagłębiowskich zakładów przemysłowych. Tu szczególne znaczenie miał proces deglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i budowa nowych osiedli mieszkaniowych w miastach już istniejących na obrzeżu GOP-u (np. w Dąbrowie Górniczej, Pyskowicach) lub tworzenie nowych miast na bazie mniejszych miejscowości (jak miało to miejsce w przypadku Tychów).

Plan tzw. Osiedla A, pierwszego powojennego osiedla mieszkaniowego w Tychach wzniesionego w I połowie lat 50.

Interesującym przypadkiem jest także powstawanie lub rozbudowa miast wokół Rybnika i tym samym powstanie aglomeracji rybnickiej. Tu głównym czynnikiem miastotwórczym było odkrycie nowych i zwiększenie eksploatacji starych złóż węgla. Dzięki temu powstało miasto Jastrzębie-Zdrój, a znacząco rozbudowano Żory oraz Wodzisław Śląski. To właśnie w tych miastach (oraz Tychach) zanotowano w latach 1950-1993 najwyższą dynamikę przemian ludnościowych przekraczającą 1000%.

Tychy u schyłku lat 50.

Tabela 2. Prognozowana liczba ludności i mieszkańców miast województwa śląskiego (w tysiącach).

Gęstość zaludnienia w województwie śląskim po 1950 roku zawsze była najwyższa w skali kraju, ale wskaźnik gęstości zaludnienia miast województwa śląskiego jest poniżej średniej krajowej i plasuje województwo śląskie na dziewiątym miejscu w Polsce (w roku 2002). Wynika to z faktu, że wiele z dużych miast województwa śląskiego jest również rozległych obszarowo (największa pod tym względem jest Dąbrowa Górnicza – 189 kmm², co plasuje ją na 9 miejscu pod względem wielkości obszaru miast w Polsce), co skutkuje stosunkowo niskim wskaźnikiem gęstości zaludnienia (w przypadku Dąbrowy Górniczej 661 osób na km²). Najgęściej zaludnionym miastem województwa śląskiego i trzecim pod tym względem w Polsce wedle danych z na dzień 31.12.2012 roku są Świętochłowice 3935 osób na km2 (dla porównania Warszawa 3317 osób na km², Chorzów 3344 osób na km², a Katowice 1866 osób na km²; najgęściej zaludnionym miastem w Polsce jest mazowieckie Legionowo 3996 osób na km² ).

W latach powojennych do 1990 wskutek zmian administracyjnych, procesów aglomeracyjnych oraz rozrastania się miejscowości wokół dużych miast obserwowano proces stosunkowo dynamicznych zmian w sieci miejskiej – w latach 60. wiele miejscowości uzyskało prawa miejskie: w 1962 roku Boguszowice, Brzozowice-Kamień, Wesoła, Ząbkowice; w 1966 r. Lędziny; w 1967: Chwałowice, Imielin, Kazimierz Górniczy, Klimontów, Kostuchna, Łagisza, Murcki, Porąbka, Strzybnica i Zagórze. Dzięki temu procesowi na obszarze województwa śląskim funkcjonowała w roku 1970 największa w historii liczba miast – 83. Miasta powstałe w latach 60. utraciły prawa miejskie wskutek reformy administracyjnej z 1975 roku i zostały włączone w granice administracyjne większych miast. Odwrotny proces – restytucji praw miejskich nastąpił po 1990 roku. Jego przyczyną były zarówno zmiany demokratyczne w Polsce, jak i rozwój samorządności szczególnie widoczny w miejscowościach o silnej lokalnej tożsamości społecznej. Dzięki temu w 1991 roku odzyskały prawa miejskie Bieruń i Lędziny, w 1992 roku Rydułtowy i Wojkowice, w 1994 roku: Imielin i Pszów, w 1995 roku Miasteczko Śląskie, w 1997 roku Radlin, a w roku 1998 Radzionków. Ponadto prawa miejskie odzyskały Pilica (w 1994 roku) i Sośnicowice (w 1996 roku).

Cechą charakterystyczną urbanizacji w płaszczyźnie przestrzennej w województwie śląskim (ale też w Polsce) w latach 1950-1990 było powstawanie osiedli mieszkaniowych złożonych z zabudowy wielorodzinnej. Proces ten miał swoje apogeum w latach 70. XX wieku, kiedy wskutek gwałtownej industrializacji (np. powstanie Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej, Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Tychach, kopalni ”Piast” w Bieruniu itp.) powstawały monofunkcyjne „blokowiska” bez odpowiedniej infrastruktury handlowej, zdrowotnej, edukacyjnej, kulturowej. W niektórych przypadkach dopiero przemiany polityczne z 1989 roku spowodowały dopełnienie osiedlowych struktur ułomnych.

Dąbrowa Górnicza w latach 60. XX w.

Współczesne procesy urbanizacyjne (po 2000 roku)

Od początku XXI wieku pogłębił się proces zmniejszenia liczby ludności województwa śląskiego, jak też zmniejszenia liczby ludności miejskiej i wskaźnika urbanizacji. Spowodowane jest to kilkoma czynnikami: przemianami gospodarczymi skutkującymi zmniejszeniem liczby miejsc pracy w regionie, ujemnym saldem migracji, ujemnym w skali województwa przyrostem naturalnym (dodatni przyrost naturalny zanotowano jedynie w 2010 roku. Wyniósł on +95 osób, co w skali województwa stanowi promil mieszkańców). Na spadek ludności miejskiej wpływa także trend suburbanizacyjny i realizacja marzeń mieszkańców regionu o własnym domu ulokowanym na przedmieściach lub poza miastem. Wymienione zjawiska nie zachodzą równomiernie. Niektóre miasta przeżywają gwałtowny spadek liczby ludności. Najwyższy w przeciągu lat 1988-2011 zanotowały Katowice (liczba mieszkańców niższa o 56250 osób, czyli 15,3%), Sosnowiec (liczba mieszkańców niższa o 42214, czyli 16,3%), Bytom (mieszkańców mniej o 33057 osób, czyli 15,7%), Gliwice (liczba mieszkańców niższa o 26191, czyli 12,3%), Ruda Śląska (liczba mieszkańców niższa o 25341, czyli 15,1%) oraz Chorzów (liczba mieszkańców niższa o 22993 osoby, czyli 17,1% - to najwyższy odsetek w województwie śląskim), a więc największe miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W przypadku tych miast można wypadku mówić o depopulacji i kurczeniu się (w sensie demograficznym).

Zgodnie z logiką suburbanizacji w miastach ulokowanych w atrakcyjnych rejonach na obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego liczba mieszkańców wzrastała, choć nie równoważyło to spadku ludności największych miast województwa. Ów wzrost w latach 1988-2011 dotyczy najczęściej miast małych i czasem średniej wielkości. Widoczny bezwzględny wzrost liczby ludności zanotowały: Lędziny (wzrost liczby ludności o 1571 osób, czyli 10,5%), Bieruń (wzrost o 1499 osób, czyli 8,2%), Orzesze (wzrost liczby ludności o 1347 osób, czyli 7,4%). Z kolei największą dynamikę wzrostu ludności zanotowano w małych miastach: Strumieniu (wzrost o 22,1%, czyli 645 osób) oraz Wilamowicach (wzrost o 12,7%, czyli 333 osoby). Wzrost liczby ludności notowały też niektóre gminy wiejskie korzystnie położone w okolicy zarówno największych miast województwa. W miastach, w których wzrastała liczba ludności związane to było najczęściej zarówno z dodatnim saldem migracji jak i dodatnim przyrostem naturalnym.

Większość miast województwa śląskiego doświadcza procesu rozlewania się miasta polegającego na ekspansji miasta na tereny wiejskie. Wprawdzie proces ten nie zachodzi w takiej skali co w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 50. i 60, kiedy tworzyły się tamtejsze przedmieścia, ale jest widoczny szczególnie w dużych miastach, w których tereny zabudowane anektują obszary zielone lub dawne tereny wiejskie. Takie obszary stanowią atrakcyjny teren dla inwestorów prywatnych oraz firm deweloperskich, co powoduje powstawanie, najczęściej chaotycznej zabudowy o charakterze suburbialnym. Zjawisko to zachodzi także w granicach gmin miejskich i wiejskich położonych wokół dużych ośrodków miejskich (szczególnie wokół miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Częstochowy i Bielska-Białej). Suburbanizacja obserwowana jest w całej Polsce i niesie ze sobą określone skutki społeczne (wzrost kosztów dojazdu do pracy, separacja od życia miejskiego, realizacja marzeń o własnym domku z ogródkiem), infrastrukturalne (deficyt dróg dojazdowych na przedmieścia oraz braki w infrastrukturze edukacyjnej, zdrowotnej, kulturalnej, a czasem także handlowej), przestrzenne (anektowanie coraz większych obszarów pod zabudowę mieszkaniową), ekonomiczne (związane ze zmianą cen gruntów miejskich). Opisane zjawiska obserwowane są w całej Polsce i zgodne są z opisem stadiów urbanizacji.

Równolegle do procesu suburbanizacji, szczególnie w niektórych miastach rdzenia Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego dochodzi do degradacji obszarów centralnych oraz starych dzielnic robotniczych. Bytomskie dzielnice Rozbark i Bobrek, będziński Grodziec (w jego przemysłowej części), katowickie Szopienice, rybnickie Boguszowice to kilka z problemowych pod względem społecznym i przestrzennym dzielnic w miastach województwa śląskiego.

W ostatniej dekadzie XX wieku i pierwszej dekadzie XXI wieku większość miast województwa śląskiego stała się ośrodkami o dominacji funkcji usługowej (w różnych sektorach). Takie zmiany niosą za sobą transformację tradycyjnych społeczności górniczych (lub przemysłowych) w bardziej zróżnicowane pod względem kulturowym społeczności. Funkcję przemysłową posiadają jedynie te ośrodki, najczęściej niewielkie, w których nadal działają duże zakłady przemysłowe lub kopalnie. Takim miastem są np. Lędziny (kopalnia „Ziemowit”), Jastrzębie-Zdrój (siedziba Jastrzębskiej Spółki Węglowej i trzech działających kopalni).

Na koniec 2012 roku w 71 miastach województwa śląskiego mieszkało 3579983 osób (w całym województwie 4615870)wskaźnik urbanizacji wynosił 77,6%. Trzy największe pod względem liczby ludności miasta to Katowice 307,2 tys., Częstochowa 234,5 tys. i Sosnowiec 213,5 tys. Jak prognozuje Główny Urząd Statystyczny zarówno liczba mieszkańców województwa śląskiego jak i liczby mieszkańców miast ma się obniżyć (tabela 2). Jeżeli prognoza sprawdzi się to wskaźnik urbanizacji w 2035 roku w województwie śląskim będzie wynosił 76,2.

Bibliografia

• Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
• Gawryszewski A., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005.
• Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., Procesy urbanizacji, w: Geografia urbanistyczna, red. S. Liszewski, Łódź 2008.
• Jałowiecki B., Miasto i społeczne problemy urbanizacji, Warszawa-Kraków 1972.
• Jałowiecki B., Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa 2010.
• Jałowiecki B., Szczepański M. S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002.
• Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec 2009.
• Kajdanek K., Suburbanizacja po polsku, Kraków 2012.
• Kozina I., Chaos i uporządkowanie. Dylematy architektoniczne na przemysłowym Górnym Śląsku w latach 1763-1955, Katowice 2005.
• Lipok-Bierwiaczonek M., Etnograficzny obraz Górnego Śląska, w: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
• Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie śląskim w 2012 r, Katowice 2013.
• Ludność w województwie śląskim. Struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Katowice 2013.
• Majer A., Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa 2010.
• Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym, Warszawa 2013.
• Raport z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2012.
• Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1998, Katowice 1998.
• Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego 2012, Katowice 2012.
• Słodczyk J., Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, Opole 2001.
• Sobala-Gwosdz A., Wstęp, w: Badanie trendów rozwojowych w województwie śląskim poprzez wyznaczenie ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji, red. A. Sobala-Gwosdz, Bielsko Biała 2010.

• Sperka J., Dzieje gospodarcze Górnego Śląska w średniowieczu, w: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
• Szczepański M. S. „Miasto socjalistyczne” i świat społeczny jego mieszkańców, Warszawa 1991.
• Szymańska D., Urbanizacja na świecie, Warszawa 2007.
• Węcławowicz G., Geografia społeczna miast, Warszawa 2003.
• Węglański J., Urbanizacja. w: Encyklopedia Socjologii, red. Kwaśniewicz W., t.4, Warszawa 2002.
• Ziółkowski J., Urbanizacja, miasto, osiedle, Warszawa 1965.

Źródła on-line

ŚBC

Warunki mieszkaniowe województwa bielskiego w latach 1975-1988, Bielsko-Biała 1989

• Sobala Gwosdz Agnieszka (red.) Badanie trendów rozwojowych w województwie śląskim poprzez wyznaczenie ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji, Bielsko Biała 2010.(data dostępu: 19.09.2013)

Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, red. J. Słodczyk, R. Klimek, Opole 2006

Sebastian Skolik, Przestrzeń społeczna miasta średniej wielkości i jej uwarunkowania społeczno-kulturowe : studium monograficzne Częstochowy, Katowice 2008

PBC

Jan Rajman, Studia nad urbanizacją południowej Polski, Kraków 1989