Niemiecka Lista Narodowościowa

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Niemiecka Lista Narodowościowa (Volkslista) – administracyjne narzędzie nazistowskiej polityki narodowościowej na terenach okupowanych przez Trzecią Rzeszę podczas II wojny światowej.

ZAŁOŻENIA I UWARUNKOWANIA NAZISTOWSKIEJ POLITYKI NARODOWOŚCOWEJ NA GÓRNYM ŚLĄSKU W LATACH 1939-1940

Jeszcze przed wybuchem II wojny struktura narodowościowa terenów II Rzeczpospolitej stała się obiektem analiz władz nazistowskich. Część obywateli polskich (Górnoślązaków, Mazurów i Kaszubów) uznano wówczas za niemieckie grupy etniczne. Po kampanii wrześniowej zapadła decyzja o anektowaniu zachodnich ziem polskich, wodzących przed 1918 rokiem w skład Niemiec (Pomorze, Wielkopolska, województwo śląskie), do III Rzeszy. Jednym z argumentów propagandowych mających uzasadnić aneksję była rzekoma niemiecka przynależność narodowościowa ich mieszkańców. Aneksja dokonała się na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku. Obszar przedwojennego województwa śląskiego wszedł w skład nowoutworzonej jednostki administracyjnej – Rejencja katowicka (Regierungsbezirk Kattowitz), która stała się częścią niemieckiej prowincji śląskiej (Provinz Schlesien). Inną, późniejszą konsekwencją aneksji było przyznanie obywatelstwa członkom mniejszości niemieckiej określanych mianem „Niemców etnicznych” (Volksdeutsche). Jednocześnie przystąpiono do selekcji narodowościowej i rasowej na terenach anektowanych. Pierwszą próbą urzędowego ustalenia stosunków etnicznych był policyjny spis ludności, zwany popularnie „palcówką” (od odcisku palca, który umieszczano na formularzach spisowych) przeprowadzony na przełomie lat 1939/1940.

Wyniki „palcówki” na obszarze byłego województwa śląskiego. *Źródło: I. Sroka, Policyjny spis ludności w rejencji katowickiej (17-23 grudnia 1939 roku), „Zaranie Śląskie” 1969, z. 3, s. 368.*

Wyniki spisu na terenie byłego województwa śląskiego okazały się zaskakujące nawet dla władz niemieckich. Masowa deklarowanie narodowości niemieckiej przez ludność tego obszaru wynikała m.in. ze zastraszenia nazistowskim terrorem oraz obawami przed wysiedleniami, które miały objąć Polaków. Przyjęta przez Górnoślązaków strategia „maskowania” była zresztą popierana przez Kościół katolicki, który zyskał w tej mierze akceptacje polskiego rządu emigracyjnego. Rok 1940 przyniósł kolejny etap realizacji nazistowskiej polityki narodowościowej. Wiązał się on częściowo z narastającym konfliktem pomiędzy poszczególnymi sektorami władzy III Rzeszy. Jeszcze w 1939 roku zadanie germanizacji anektowanych terenów polskich w ciągu 10 lat Hitler powierzył najważniejszym lokalnym przedstawicielom władz partyjnych i państwowych. W przypadku Górnego Śląska funkcję taką pełnił gauleiter (kierownik okręgu partii nazistowskiej) i nadprezydent prowincji śląskiej – Josef Wagner. Jeszcze w październiku 1939 roku zwierzchność nad realizacją polityki narodowościowej uzyskał jednak Heinrich Himmler, który został mianowany Komisarzem Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny (Reichskommissar für die Festigung des deutschen Volkstums, w skrócie: RKF). Wagner dążył do masowej germanizacji Górnoślązaków, po usunięciu Polaków i Żydów, opierając się na obowiązującej jeszcze w II Rzeszy polityce „germanizacji ludzi“. Himmler, opierający się na pryncypiach polityki rasowej, dążył do realizacji zarysowanej przez Hitlera zasady „germanizacji ziemi”, co zakładało bardziej restrykcją selekcję narodowościową. Po odwołaniu Wagnera ze Śląska wiosną 1940 roku, przewagę zyskała koncepcja Himmlera. 12 września wydał on weryfikacji i wydzieleniu ludności na wcielonych terenach wschodnich (Erlass für die Überprüfung und Aussonderung der Bevölkerung in den eingegliederten Ostgebieten). Dekret zakładał m.in. możliwość germanizacji około 400-500 tys. mieszkańców pruskiej części byłego województwa śląskiego (określonych mianem Wasserpolen) oraz 120 tyś. austriackiej części województwa (nazwanych „Ślązakami” - Scholnsaken). Reszta ludności uznana za Polaków miała zostać wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa (niezależnie od tego dekretu wysiedlenia Polaków i Żydów prowadzono już od 1939 roku). W dekrecie zapowiedziano, że narzędziem administracyjnym selekcji narodowościowej miała być Niemiecka Lista Narodowościowa (Deutsche Volksliste, w skórcie: DVL) – wzorowana na rozwiązaniach wprowadzonych w Wielkopolsce przez gauleitera i namiestnika Arthura Greisera. Istotną rolę w tym procesie miały grać badania rasowe.

PODSTAWY PRAWNE

4 marca 1941 roku ukazało się zarządzenie o Niemieckiej Liście Narodowościowej i niemieckim obywatelstwie na wcielonych terenach wschodnich (Verordnung über die Deutsche Volksliste und die deutsche Staatsangehörigkeit in den eingegliederten Ostgebieten vom 4. März 1941) sygnowane podpisami Wilhelma Fricka (ministra spraw wewnętrznych Rzeszy), Rudolfa Hessa (zastępcy Hitlera) i Heinricha Himmlera (jako RKF). Zarządzenie wprowadzało cztery grupy DVL, do których mieli być wpisywani mieszkańcy terenów wcielonych do III Rzeszy. Grupa I – była przeznaczona dla członków mniejszości niemieckiej, którzy przed 1939 rokiem byli aktywistami niemieckich organizacji politycznych, kulturalnych i kościelnych. Mieli oni otrzymać obywatelstwo niemieckie z mocą obowiązywania od 26 października 1939 roku. Cieszyli się pełnią praw przysługujących innym obywatelom Rzeszy (Reichsdeutsche) m.in. mogli być przyjmowani do NSDAP. Grupa II – do tej grupy wpisywano osoby o niewątpliwej narodowości niemieckiej, które jednak nie należały przed wojną do organizacji mniejszościowych. „Dwójkowcy” otrzymywali obywatelstwo takie same prawa, jak osoby wpisane do grupy I. Wyjątkiem było członkostwo w NSDAP – przyjęcie do partii mogło nastąpić tylko drogą nadania jednostkowego. Osoby wpisane do I i II grupy otrzymywały dowody osobiste (Ausweise der DVL) w kolorze niebieski z informacją o nadaniu im niemieckiego obywatelstwa. Grupa III – w tej grupie miały znaleźć się osoby, które mogły wykazać niemieckie pochodzenie i, pomimo powierzchownej polonizacji, wykazywały cechy gwarantujące ich ponowne zniemczenie. Wpisywać tu miano też osoby żyjące w związkach małżeńskich z Niemcami. Jak wykazała praktyka, grupa ta miała objąć większość rdzennych mieszkańców Górnego Śląska. Byli oni uznawani za ludność o niewykształconej świadomości narodowościowej – za „warstwę pośrednią” (Zwischenschicht), która miała być dopiero „przyciągnięta do Niemczyzny”. W myśl zarządzenia z marca 1941 roku członkowie tej grupy nie otrzymywali niemieckiego (stawały się „podopiecznymi Rzeszy”) obywatelstwa a zakończeniu wojny miały zostać wysiedlone do Niemiec w celu dalszej germanizacji. Ich mienie było konfiskowane i oddawane pod zarząd niemieckich powierników. „Trójkowcy” otrzymywali dowody osobiste w kolorze zielonym. Grupa IV – miała obejmować osoby pochodzenia niemieckiego, które spolonizowały się i przed 1939 rokiem aktywnie współpracowały z władzami polskimi. Nie otrzymywały one niemieckiego obywatelstwa. Tylko cześć tej grupy miała zasługiwać na zniemczenie i wysiedlenie w tym celu, po badaniach rasowych, do Rzeszy. W nieoficjalnych dokumentach grupa ta była określana mianem „renegatów”. Dowody osobiste grupy IV miały kolor czerwony. Poza DVL znalazły się osoby uznane za Polaków – miały być one wysiedlone do Generalnego Gubernatorstwa. Osoby ubiegające się o wpis na volkslistę zostały zobowiązane do wypełnienia kilkustronicowych ankiet (wniosków), które zawierały m.in. pytania o narodowość, wyznanie, wykształcenie, zawód, służbę wojskową, przynależność organizacyjną przed 1939 rokiem. Dane te miały posłużyć władzom niemieckim do oceny przynależności narodowościowej poszczególnych osób. Za podanie fałszywych danych groziły surowe kary. Realizację nadzorować miał aparat RKF, jednak za jej bezpośrednie przeprowadzenie odpowiadała administracja państwowa i partyjna. W przypadku Górnego Śląska działaniami tymi kierował gauleiter i nadprezydent utworzonej na początku 1941 roku prowincji górnośląskiej (Provinz Oberschlesien) – Fritz Bracht, który został też mianowany pełnomocnikiem RKF. Organami pierwszej instancji oceniającymi wnioski były ekspozytury DVL (Zweigstelle der DVL) utworzone przy urzędach niemieckich starostów powiatowych (Landrat). W ich skład, oprócz landratów, wchodzi przedstawiciele NSDAP, policji, nazistowskiej Służby Bezpieczeństwa (SD) oraz mniejszości niemieckiej. dla prowincji górnośląskiej. Wyższym organem odwoławczym były placówki okręgowa (Bezirstelle) kierowane przez prezydentów rejencji. Najwyższą instancją odwoławczą dla obszaru prowincji górnośląskiej była centralna placówka DVL (Zentralstelle der DVL), której pracom przewodniczył gauleiter Bracht. Decyzja w sprawie najtrudniejszych przypadków była zarezerwowana dla samego Himmlera.

PRZEBIEG AKCJI SPISÓW NA VOLKSLISTĘ NA GÓRNYM ŚLĄSKU

Obszar

Utworzona w 1941 roku prowincja górnośląska składała się z dwóch rejencji: katowickiej i opolskiej. Rejencja katowicka obejmowała w większości obszary, które przed wybuchem II wojny światowej należały do II Rzeczpospolitej: województwo śląskie, Zagłębie Dąbrowskie (część przedwojennego województwa kieleckiego) oraz powiat chrzanowski i Żywiec (województwo krakowskie). Rejencja opolska obejmowała tereny Górny Śląsk, które przed 1 września 1939 roku należały do Niemiec – wyjątkiem był powiat blachowieńsko-zawierciański (część przedwojennego powiatu częstochowskiego), który także został anektowany i włączony do Rejencja opolska. Zgodnie z założeniami DVL, objęła ona tylko tereny wcielone. Największy rozmiar akacja wpisów osiągnęła na obszarze Rejencja katowicka, który przed wojną tworzył województwo śląskie, a przed 1922 rokiem był częścią państwa niemieckiego. Obowiązek złożenia wniosku o wpis spoczywał na wszystkich mieszkańcach tego terenu. Dobrowolność składania wniosków obowiązywała natomiast na zamieszkanych w większości przez Polaków terenach prowincji górnośląskiej należących przed wojną do województw częstochowskiego, kieleckiego i krakowskiego. Przymus składania przez Górnoślązaków wniosków o wpis na DVL wiązał się z uznaniem ich za ludność o pochodzeniu niemieckim.

Kolejne etapy

Wpisy na DVL rozpoczęły się w prowincji górnośląskiej wiosną 1941 roku. W pierwszym rzędzie objęły one osoby, które znalazły się w grupach I i II. Już w pierwszych miesiącach akcji władze prowincji górnośląskiej podjęły działania zmierzające do złagodzenie przepisów odnośnie osób, które miały być wpisane do III grupy. Przedstawiciele lokalnych władz niemieckich zdawali sobie sprawę, że miała ona objąć większą cześć ludności z terenu byłego województwa śląskiego. W pierwszym rzędzie przekonano Himmlera do rezygnacji z ograniczenia wpisów do narzuconej jeszcze w 1940 roku liczby około 600 tyś. ludzi określonych jako Wasserpolen i Schlonsaken. Bracht oraz jego współpracownicy zdawali sobie bowiem sprawę, że pozostawienie poza DVL kilkuset tysięcy ludzi, co wiązało się z ich wysiedleniem, oznaczałoby załamanie gospodarki regionu, którego przemysł miał ogromne znaczenie dla prowadzącej wojnę III Rzeszy. Ten pragmatyczny argument spotkał się z aprobatą Himmlera, który zgodził się na zwiększenie liczby Górnoślązaków, którzy mieli być wpisani na DVL. Zgodził się także na rezygnację z wysiedlenia grupy III do Niemiec po zakończeniu wojny. Zimą 1941 roku Wehrmacht poniósł klęskę pod Moskwą, co oznaczało, że zaplanowana na kilka miesięcy wojna z ZSRR miała się przedłużyć. W tej sytuacji jeszcze bardziej wzrosło znaczenie górnośląskiego przemysłu dla niemieckiej produkcji zbrojeniowej. Dla nazistowskiej polityki narodowościowej wobec terenów wcielony istotny okazał się także inny czynnik – wykrwawiony Wehrmacht potrzebował uzupełnień. Rekrutów postanowiono pozyskać także na terenach polskich wcielonych do Rzeszy – wśród osób wpisanych do III grupy DVL. Zapadła zatem decyzja o dalszym złagodzeniu postępowania wobec tej części ludności. 31 stycznia 1942 roku wprowadzono poprawkę do rozporządzenia o volksliście, która pozwalała nadać III grupie niemieckie obywatelstwo z możliwością odwołania przez 10 lat (Deutsche Staatsangehörigkeit auf Wiederruf). Mieli oni być jednak bacznie obserwowani przez władze pod kątem ich postępów w „zniemczaniu” i lojalności wobec reżimu. Konieczność zapewnienia lojalności Górnoślązaków, jako robotników i żołnierzy, prowadził do przyznawania im kolejnych koncesji w następnych miesiącach 1942 roku. Znacząco uproszczono wówczas procedury i kryteria związane z wpisami na DVL. Często wpisywano osoby, które wcześnie uznano za Polaków. Miały też miejsce liczne przeszeregowania z grupy IV, nie objętej obowiązkiem służby wojskowej do III. Na wielu polach, zwłaszcza ekonomicznym, właściwie zrównano prawa członków grupy III z innymi obywatelami III Rzeszy. Zrezygnowano m.in. z konfiskat majątków należących do „trójkowców” – po uzyskaniu wpisów zwracano je właścicielom. Kolejny etap otwarła klęska Wehrmachtu pod Stalingradem na początku 1943 roku. Jeszcze bardziej wzrosło wówczas zapotrzebowanie na górnośląskich rekrutów i wzrost produkcji przemysłowej. Skłoniło to gauleitera Brachta, wspieranego przed przedstawicieli niemieckiej administracji i kręgów przemysłowych, do kolejny negocjacji z Himmlerem w sprawie poprawy sytuacji III grupy. Tym razem zmierzał do rezygnacji za klauzuli odwołania obywatelstwa dla najbardziej zasłużonych na froncie i w produkcji przemysłowej „trójkowców”. Tu trafił na opór Himmlera, który dopiero pod koniec 1943 roku zgodził się na przyznanie pełnego obywatelstwa 500 osobom z grupy III (w 1944 roku zgodził się na rozszerzenie tego kontyngentu do 1500 osób). Uroczyste nadawanie obywatelstwa było szeroko wykorzystywane przez nazistowską propagandę w roku 1944, a więc w czasie, gdy niepowstrzymanie zbliżała się klęska III Rzeszy. Inną koncesją dla „trójkowców”, jaka miała miejsce była rezygnacja z poddawaniu ich badaniom rasowym. W dalszym ciągu obowiązywały one jednak w przypadku grupy IV. Akcję wpisów na DVL zakończono jesienią 1943 roku – rozpatrywanie odwołań trwało jednak do końca wojny.

Grupa DVL	Liczba osób
I	90993
II	231082
III	994482
IV	52780
Razem	1377337
Odrzucone	68766 (rodzin)

Tabela 1. Wyniki DVL w prowincji górnośląskiej według danych z 1 kwietnia 1944 roku. (Źródło: M. Węcki, Fritz Bracht (1899-1945). Nazistowski zarządca Górnego Śląska w latach II wojny światowej, Katowice 2014, s. 306.)

KONSEKWENCJE

Celem nazistowskiej polityki narodowościowej, której narzędziem była DVL, było odseparowanie ludności uznanej za niemiecką od reszty ludności traktowanej jako rasowo „mniej wartościową”. System praw i przywilejów wiążącym się z uznaniem za Niemców rzeczywiście znacząco poprawiał sytuację ludności wpisanej na DVL w stosunku do ludności polskiej także w przypadku Górnego Śląska. Ceną było, przynajmniej pozorne w przypadku większości osób wpisanych do III i IV grupy DVL, wyrzeczenie się polskości i mniej lub bardziej lojalna postawa wobec okupanta. Kolejną konsekwencją owych „przywilejów” był pobór Górnoślązaków do Wehrmachtu, który na masową skalę rozpoczął się w 1942 roku i trwał do końca wojny. Oblicza się, że około 100 tys. Górnoślązaków wpisanych do III grupy DVL zostało w okresie II wojny światowej zaciągniętych do Wehrmachtu. Dzisiaj informacje na temat ich losów można uzyskać w wyspecjalizowanych placówkach niemieckich:o losach wojennych i przynależności do poszczególnych oddziałów w Die Deutsche Dienststelle (WASt), a na temat pochówków w Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V.. Trzeba jednak pamiętać, że drugą stroną „liberalnej” polityki narodowościowej wobec Górnoślązaków był terror. Osoby odmawiające złożenia wniosków, lub żądające uznania ich za Polaków były zagrożone aresztowaniem i wywózką do obozów koncentracyjnych, w najlepszym przypadku zaś wysiedleniem do Generalnego Gubernatorstwa. Wprawdzie w okresie wojny nie przeprowadzono w prowincji górnośląskiej planowanych, masowych wysiedleń Polaków (wyjątkiem były wysiedlenia na Żywiecczyźnie jesienią 1940 roku), wynikało to jednak tylko z sytuacji wojennej Rzeszy – również Polacy byli potrzebni jako robotnicy. Należy tu jeszcze raz podkreślić przymus składania wniosków przez ludność byłego województwa śląskiego. W tej sytuacji dopasowanie się do sytuacji, i podpisanie DVL, jawiło się jako metoda uchronienia się przed grożącymi represjami. Dramatyzm sytuacji Górnoślązaków ilustruje krążący w czasie wojny wierszyk: „Jak nie podpiszesz Twoja wina, zaraz cię wyślą do Oświęcimia, a jak podpiszesz ty stary ośle, zaraz Cię Hitler na Ostfront pośle”. Należy oczywiście założyć, że część Górnoślązaków uległa fascynacji nazistowską propagandą, zwłaszcza w okresie militarnych sukcesów III Rzeszy, oraz pokusie związanej z przywilejami przysługującymi Niemcom. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim członków I i II grupy DVL. Duża część przedstawicieli mniejszości niemieckiej z entuzjazmem współpracowała z reżimem. Taką postawę przyjęła też pewna część grupy III – obecna wiedza nie pozwala jednak na dokładniejsze obliczenie skali tego zjawiska. Źródła niemieckie z okresu wojny jednoznacznie pokazują jednak, że polityka zniemczania Górnoślązaków nie przyniosła zakładanego rezultatu. Świadectwem tego są liczne raporty niemieckie mówiące o ostentacyjnym używaniu przez ludność Górnego Śląska zakazanego języka polskiego oraz słuchaniu zagranicznych stacji radiowych. Zjawisko to narastało szczególnie w ostatnich latach wojny. Władze niemieckie nigdy nie ufały do końca ludność z III grupy DVL bacznie ją obserwując. Część Górnoślązaków była członkami ruch oporu, który na Górnym Śląsku był narażony na liczne dekonspiracje. Mimo to, działał on przez cały okres wojny, a w jego szeregach znalazły się zarówno osoby uznane za Polaków, jak i wpisane do IV, III, a nawet II grupy DVL. Konsekwencje DVL nie ograniczyły się do okresu II wojny światowej. W 1945 roku, po przejęciu Górnego Śląska przez komunistyczne władze polskie przeprowadziły akcję repolonizacji tego obszaru. Jednym z jego elementów była rehabilitacja osób wpisanych na DVL.

Bibliografia

Boda-Krężel Zofia, Sprawa volkslisty na Górnym Śląsku, Opole 1978.
Izdebski Zygmunt, Niemiecka lista narodowa na Górnym Śląsku. Katowice-Wrocław 1946.
Kaczmarek Ryszard, Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na trenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
Ryszard Kaczmarek, Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010.
Serwański Edward, Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku, Warszawa 1963.
Mirosław Węcki, Fritz Bracht (1899-1945). Nazistowski zarządca Górnego Śląska w latach II wojny światowej, Katowice 2014.