Urbanizacja

Na zjawisko urbanizacji można spojrzeć wąsko lub szeroko. W tym pierwszym ujęciu „przez urbanizacje rozumie się wzrost miast i ludności miejskiej, wzrost udziału ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności” . Dla takiego ujęcia adekwatna jest klasyczna definicja urbanizacji autorstwa Hope’a Tisdale’a określająca ją jako „proces koncentracji ludności, który przebiega w dwojaki sposób. Polega, po pierwsze, na wzroście liczby punktów, w których następuje koncentracja, po drugie, na zwiększaniu się liczby ludności w tych punktach.”. Milcząco zakłada się, że takimi punktami są miasta.

W ujęciu szerokim urbanizacja rozumiana jest jako wielowymiarowy „proces społeczny i kulturowy wyrażający się w rozwoju miast, wzroście ich liczby, powiększaniu obszarów miejskich i udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia” . W takim ujęciu na proces urbanizacji należy spojrzeć z co najmniej czterech podstawowych płaszczyzn: demograficznej polegającej na przemieszczaniu się ludności ze skupisk wiejskich do miast, koncentracji ludności w miastach i stałym wzroście odsetka ich mieszkańców na danym obszarze; przestrzennej polegającej na zwiększaniu się obszaru miast, powiększaniu ich pojemności, powstaniu nowych miast i osiedli nierolniczych oraz na przekształcaniu innych środowisk mieszkalnych na wzór miejski; ekonomicznej wyrażającej się w wzroście liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych oraz postępującym różnicowaniu się zawodowym tej ludności w stosunku do ludności wykonującej zajęcia rolnicze; społecznej wyrażającej się w przyswojeniu przez przybyszów ze wsi miejskiego stylu życia, a także w przenikaniu miejskich wzorów ekonomicznych, społecznych i kulturowych na wieś.W szerokim ujęciu procesów urbanizacji zwraca się uwagę na jej związek z procesem industrializacji (szczególnie w fazie urbanizacji początkowej), modernizacji i zmianach kulturowych wyrażających się w wytwarzaniu miejskiego stylu życia w różnych jego formach. .

W modelowym ujęciu dynamiki procesów urbanizacji zaprezentowanym m.in. przez Leo van Klassena i Leo van den Berga wyróżnić można cztery stadia tego procesu:

• urbanizację związaną ze wzrostem ludności miejskiej z jej maksymalną koncentracją w centrum miasta i w otaczających je dzielnicach;
• suburbanizację związaną z szybkim rozwojem przestrzennym miasta, zmniejszaniem się liczby ludności w centrum przy równoczesnym wzroście w strefie podmiejskiej;
• dezurbanizację określaną jako stan, w którym liczba mieszkańców centralnych obszarów miasta zaczyna spadać tak dalece, że zmniejsza się ogólna liczba ludności całego ośrodka miejskiego, wzrasta zaś liczba ludności na obszarach położonych wokół miasta, ale do niego nienależących;
• reurbanizację – ponowny, najczęściej wolny napływ ludności do obszaru centralnego inspirowany przeważnie działaniami władz mającymi na celu ponowne ożywienie i odbudowę centralnych obszarów miasta.

Z prezentacją problematyki urbanizacji w województwie śląskim związane są dwa najważniejsze problemy. Pierwszy dotyczy złożoności procesu urbanizacji. W związku z faktem, że w niniejszym opracowaniu niemożliwa jest wyczerpująca analiza wszystkich płaszczyzn urbanizacji uwaga skoncentrowana zostanie głównie na wymiarze demograficznym. Problematyka związana z pozostałymi płaszczyznami zostanie jedynie wzmiankowana. Drugi problem dotyczy zmian administracyjnych województwa, które skutkują nieadekwatnością dostępnych danych liczbowych. W tekście, o ile nie zaznaczono inaczej, prezentowane dane odnoszą się do województwa śląskiego w jego obecnych granicach. Mniejszym problemem jest uzyskanie danych dotyczących liczby mieszkańców poszczególnych miast województwa śląskiego. Ich prezentację dla lat 1897/1900-2011 zawiera obszerna tabela stanowiąca aneks do zaprezentowanej analizy.

Urbanizacja w województwie śląskim przed 1945

Intensywny przebieg procesów urbanizacyjnych na Śląsku związany jest z XIX wieczną industrializacją. Nie znaczy to jednak, że wcześniej nie istniała na Śląsku sieć miast o wcześniejszym, preindustrialnym rodowodzie. Spośród nich najważniejszymi i największymi były: Racibórz i Bytom. Na przełomie XIV i XV wieku liczyły one odpowiednio około 3000 i około 1500 mieszkańców. Inne miasta leżące w obecnych granicach województwa śląskiego, które posiadały prawa miejskie w 1500 roku to: Będzin, Bielsko (obecnie Bielsko-Biała), Bieruń, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Gliwice, Kłobuck, Koniecpol, Koziegłowy, Kromołów (obecnie dzielnica Zawiercia), Krzanowice, Krzepice, Lelów (obecnie wieś), Lubliniec, Mikołów, Mrzygłód (obecnie dzielnica Myszkowa), Mysłowice, Ogrodzieniec, Pilchowice (obecnie wieś), Pilica, Pszczyna, Przyrów (obecnie wieś), Pyskowice, Rybnik, Siewierz, Skoczów, Sławków, Sośnicowice, Strumień, Szczekociny, Toszek, Wodzisław (obecnie Wodzisław Śląski), Włodowice (obecnie wieś) Woźniki, Zbrosławice (obecnie wieś), Żarki, Żarnowiec (obecnie wieś), Żory, Żywiec. Najczęściej były to niewielkie miasta (nieprzekraczające wówczas liczby 1000 mieszkańców) położone na szlakach handlowych. W kolejnych wiekach, aż do rewolucji przemysłowej sieć miejska ulegała niewielkim zmianom. W 1800 roku na w granicach obecnego województwa śląskiego znajdowały się 44 miasta. W stosunku do roku 1500 status miast utraciło 9 miejscowości, a powstało 11 nowych ośrodków, z których najważniejszym były Tarnowskie Góry. Dopiero proces XIX wiecznej industrializacji wpłynął na intensyfikację urbanizacji we wszystkich jej płaszczyznach.

Przebieg urbanizacji w XIX wieku w (a szczególnie w drugiej jego połowie) zgodny był z logiką tworzenia aglomeracji miejskich. Procesy takie „mogą się dokonywać bądź wokół istniejącej poprzednio przestrzeni centralnej (dawnego miasta), bądź poprzez zlepienie się poszczególnych obszarów, z których jeden zaczyna w pewnym momencie nabierać niektórych funkcji centralnych”.Urbanizacja według tego pierwszego wzoru zachodziła w takich miastach jak Częstochowa, Racibórz oraz Bielsko i Biała. W tym ostatnim przypadku dwa ośrodki zostały połączone w jedno miasto. Drugi wzorzec odnosił się między innymi do takich miast jak Katowice, Chorzów, Zabrze, czy już w XX wieku Ruda Śląska. Rozwój tych trzech pierwszych miast stanowi dobrą egzemplifikację tempa ówczesnych procesów urbanizacyjnych w płaszczyźnie demograficznej i przestrzennej. Andrzej Gawryszewski zauważa, że „Nienotowane w żadnym ośrodku miejskim (na ziemiach polskich – przyp. aut.) tempo wzrostu wykazała Królewska Huta (od 1934 r. Chorzów) z 779 mieszkańcami w 1855 r., 26 tys. w 1875 r. i 58 tys. w 1900 r. (7345%), która prawa miejskie uzyskała dopiero w 1869 r., a swój rozwój zawdzięczała m.in. wchłonięciu okolicznych osad fabrycznych. Podobnie przebiegał rozwój Katowic: z 2945 mieszkańców w 1855 r. do 31,7 tys. w 1900 r. (953%) i Zabrza – z 3 tys. do 29 tys. mieszkańców (867%) – które prawa miejskie otrzymało dopiero w 1902 r.”.Wzrost liczby mieszkańców skutkował także zmianami przestrzennymi. Wokół zakładów przemysłowych powstawały osiedla robotnicze, a w centrach miast (czy to starych jak np. Bytom i Gliwice), czy to nowych (jak Katowice) zabudowa kamieniczna. Miasta zyskiwały nowy kształt urbanistyczny związany między innymi z łączeniem nowych węzłów komunikacyjnych, jakimi stały się dworce kolejowe, z centrami miast. Ulica Zwycięstwa (pierwotnie Wilhelmstrasse) w Gliwicach jest tego sztandarowym przykładem.

Opisane powyżej procesy skutkowały tym, że wskaźnik urbanizacji ówczesnej Rejencji Opolskiej (obliczany w tym przypadku jako odsetek ludności miast i osiedli robotniczych w stosunku do wszystkich mieszkańców) był najwyższy spośród ziem polskich i wynosił w 1900 roku 50,6%. Dla porównania w Królestwie Polskim wynosił 23,1%, Prowincji Poznańskiej 30,7%, Prusach Zachodnich 36,3%, Galicji 18%, a na Śląsku Cieszyńskim 18,7%.

Urbanizacja i industrializacja skutkowały także zmianami kulturowymi (płaszczyzna społeczna urbanizacji). Ludność, która przybywała do miast przyjmowała nowy rytm życia dyktowany rytmem pracy przemysłowej, ale poprzez obyczajowość, język, ale także uprawianie małych ogródków, czy hodowlę drobnego inwentarza tkwiła w świecie agrarnym. Z takiego połączenia rodziła się specyficzna miejska kultura robotnicza.

Do 1914 roku dynamika urbanizacji na obszarze obecnego województwa śląskiego została wyhamowana. Wyjątkiem były miasta Zagłębia Dąbrowskiego, a szczególnie Sosnowiec, który zwiększył liczbę mieszkańców z 10,1 tysiąca w 1897 roku do 98,7 w 1910 roku.

Wówczas było to najludniejsze miasto w obecnych granicach województwa śląskiego (74,8 tys. liczyła druga w tej hierarchii Częstochowa, a 72,6 tys. trzecia Królewska Huta). Stagnację a nawet regres urbanizacji przyniosła I wojna światowa. Jej skutkiem było między innymi zmniejszenie liczby ludności niektórych miast (na przykład Sosnowca do 86,5 tysiąca, Będzina o 10,5 tysiąca, a Cieszyna o 4 tysiące). Regres ten jednak został szybko przełamany i w płaszczyźnie demograficznej do 1939 roku notowano wzrost liczby mieszkańców. Według danych ze spisów powszechnych z 1921 i 1931 roku współczynnik urbanizacji ówczesnego województwa śląskiego wynosił 28,9% dla roku 1921 i 32,3% dla roku 1931. Były to wskaźniki nieco wyższe niż średnia dla międzywojennej Polski (w 1921 roku 25,9%, a w 1931 roku 27,4%). Województwo śląskie nie było wówczas najsilniej zurbanizowanym regionem (wyższy współczynnik urbanizacji w 1931 roku notowano dla województwa łódzkiego – 42,0%, poznańskiego 39,8%. Taki sam jak w województwie śląskim wskaźnik urbanizacji – 32,3% posiadało województwo pomorskie).

W 1939 roku liczba miast na terenie województwa śląskiego w jego obecnych granicach wynosiła 40, a najludniejszymi były Zabrze (146,5 tys., wówczas w granicach Niemiec), Bytom (140 tys., wówczas w granicach Niemiec), Częstochowa (137,6 tys.) i Katowice (132,4 tys.).

W płaszczyźnie przestrzennej proces urbanizacji w największym stopniu widoczny był w budowie dalszych osiedli robotniczych oraz wzmocnienia struktury instytucjonalnej, szczególnie widocznej w stolicy województwa śląskiego. W Katowicach powstały wówczas gmachy Urzędu Wojewódzkiego, katedry, Muzeum Śląskiego, czy siedziba Urzędu Skarbowego w dwunastopiętrowym drapaczu chmur. Zniszczenia wojenne były jednym z kilku podstawowych uwarunkowań procesu urbanizacji po 1945 roku. Oprócz niego jako podstawowe determinanty wytwarzania przestrzeni Bohdan Jałowiecki wymienia: zacofanie gospodarcze, szczupłość zasobów, zmiana stosunków własnościowych, dążność do kształtowania klasy robotniczej jako siły społecznej będącej oparciem nowego ustroju, potrzeby obronne, autarkia zimnej wojny i opieranie się na doświadczeniach ZSRR. Kolejnym istotnym zjawiskiem była industrializacja w jej socjalistycznej formie. Jednak do 1950 roku procesy urbanizacyjne zachodziły bez większego udziału uprzemysłowienia, które swoje znaczenie zyskało dopiero wraz z planem 6-letnim.

W 1950 roku liczba miast w ówczesnym województwie śląskim wynosiła 44, a wskaźnik liczby miast na 10000kmm² wynosił 35,7 (najwyższy wskaźnik w Polsce przy średniej krajowej 22,3).Już w latach 50-tych województwo katowickie w ówczesnych granicach osiągnęło wysoki wskaźnik urbanizacji (w 1955 roku było to 70,5% przy średniej dla Polski poniżej 50%), a wiele miast przemysłowych (Bytom, Chorzów, Częstochowa, Gliwice, Katowice, Ruda Śląska, Sosnowiec, Zabrze) znacząco przekraczało liczbę 100 tysięcy ludności. W tych ośrodkach w kolejnych latach dynamika procesu urbanizacji w płaszczyźnie demograficznej nie była już tak intensywna. Podobna sytuacja zachodziła na obszarze województwa śląskiego w jego obecnych granicach: wskaźnik urbanizacji w latach 1950-1988 wzrósł z 74,6% do 80,2%, choć warto zauważyć, że w istniejącym do 1999 roku podziale administracyjnym w ówczesnym województwie katowickim wskaźnik urbanizacji osiągnął 87,7% (w latach 1982-1987), a następnie zaczął powoli spadać i w 1997 wynosił 86,5%.

W latach 1950-2000 znacząco wzrosła liczba miast jak i bezwzględna liczba ludności miast w województwie śląskim, choć trzeba podkreślić, że z końcem ostatniej dekady XX wieku widać już spadek liczby ludności (najwięcej osób zamieszkiwało województwo śląskie w roku 1995: 4 907 930, w tym w miastach 3 924 972).Wzrost liczby miast i ludności miejskiej obecny przez większość drugiej połowy XX wieku spowodowany był uzyskiwaniem praw miejskich przez miejscowości nie posiadające takich praw w latach wcześniejszych, procesem industrializacji, budową wielotysięcznych osiedli mieszkaniowych w miastach istniejących, a także tworzeniem nowych miast, które zapewnić miały mieszkania dla coraz liczniejszych pracowników śląskich i zagłębiowskich zakładów przemysłowych. Tu szczególne znaczenie miał proces deglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i budowa nowych osiedli mieszkaniowych w miastach już istniejących na obrzeżu GOP-u (np. w Dąbrowie Górniczej, Pyskowicach) lub tworzenie nowych miast na bazie mniejszych miejscowości (jak miało to miejsce w przypadku Tychów). Interesującym przypadkiem jest także powstawanie lub rozbudowa miast wokół Rybnika i tym samym powstanie aglomeracji rybnickiej. Tu głównym czynnikiem miastotwórczym było odkrycie nowych i zwiększenie eksploatacji starych złóż węgla. Dzięki temu powstało miasto Jastrzębie Zdrój, a znacząco rozbudowano Żory oraz Wodzisław Śląski. To właśnie w tych miastach (oraz Tychach) zanotowano w latach 1950-1993 najwyższą dynamikę przemian ludnościowych przekraczającą 1000%.