Piastowie śląscy

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Linie Piastów górnośląskich.

1. Piastowie opolsko-raciborscy (raciborsko-opolscy) w XII-XIII w.

Protoplastą książąt opolsko-raciborskich był Mieszko, w dawniejszej literaturze historycznej błędnie zwany Plątonogim, a obecnie występujący z prawidłowym przydomkiem Laskonogi. Było on synem Władysława II Wygnańca i Agnieszki z Babenbergów, a wnukiem Bolesława III Krzywoustego. Po utracie władzy pryncypackiej przez ojca w 1146 roku, przebywał wraz z rodziną na wygnaniu w Niemczech. W wyniku nacisków cesarza Fryderyka Barbarossy, Bolesław Kędzierzawy, nowy książę zwierzchni Polski, zgodził się jednak na powrót synów Władysława Wygnańca do Polski i odstąpienie im Śląska, ich ojcowizny. Najstarsi z nich, Bolesław I Wysoki i Mieszko Laskonogi, przybyli na Śląsk w 1163 roku.

Bolesław Wysoki (obraz na podstawie ryciny z XIX wieku)

Po kilku latach doszło jednak między nimi do konfliktu, w wyniku czego około 1173 roku, Mieszko wywalczył sobie dzielnicę raciborską. Część historyków uważa, że wtedy swoją dzielnicę otrzymał także Jarosław Opolski, syn Bolesława Wysokiego. Niektórzy przypuszczają jednak, że było to skutkiem dopiero drugiego buntu Jarosława i Mieszka przeciw Bolesławowi w latach 1177-1178. W 1179 roku Mieszko przyłączył do swojej dzielnicy kasztelanię oświęcimską i bytomską, którą otrzymał od księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego. Po śmierci Jarosława (zm. 22 marca 1201), biskupa wrocławskiego (od 1198), jego władztwo zostało na powrót przyłączone do księstwa śląskiego Bolesława Wysokiego. Kiedy jednak ten zmarł 8 grudnia 1201 roku, jego następca Henryk I Brodaty został zaatakowany przez Mieszka raciborskiego, który po zwycięskiej wojnie w 1202 roku wywalczył sobie Opolszczyznę. Ukształtowane w ten sposób księstwo raciborsko-opolskie przetrwało z pewnymi korektami granicy zachodniej przez następne 80 lat. W 1210 roku Mieszko wykorzystując przywróconą przez papieża Innocentego III zasadę senioratu, jako najstarszy z Piastów, opanował Kraków. Po śmierci Mieszka 16 maja 1211 roku władzę w księstwie opolsko-raciborskim przejął jego jedyny syn, z czeskiej Ludmiły, Kazimierz (1211-1230). Jego zasługą były pierwsze lokacje Raciborza i Opola, on też najpewniej wziął udział w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej u boku króla węgierskiego Andrzeja II i rozpoczął budowę zamku w Opolu.

Z małżeństwa z Wiolą (możliwe, że pochodzącą z rodziny carów bułgarskich) pozostawił dwóch synów, Mieszka Otyłego i Władysława. Początkowo opiekę na nieletnimi książętami i ich władztwem sprawował Henryk Brodaty (1230-1238). Jednak po osiągnięciu pełnoletniości władzę w księstwie przejął starszy z braci Mieszko. Przeciwnik Henryka Brodatego, związał się z księciem Konradem Mazowieckim, a sojusz przypieczętował małżeństwem z jego córką Judytą. W czasie najazdu Mongołów na ziemie polskie w 1241 roku najpierw obronił Racibórz, a następnie brał udział w bitwie pod Legnicą (9 kwietnia). Jednak w trakcie walki dał się ponieść panice i wycofując swój hufiec doprowadził do klęski wojsk Henryka Pobożnego. W następnych latach wspierał teścia w wyprawach na Kraków, ale w czasie oblężenia Lelowa został ranny, co wkrótce doprowadziło do jego śmierci w 1246 roku. Pozostał bezpotomny, a to otworzyło drogę do tronu młodszemu bratu, Władysławowi. Długie panowanie tego księcia umożliwiło nie tylko konsolidację księstwa opolskiego-raciborskiego, ale także jego rozwój gospodarczy. Prowadzona intensywna kolonizacja, w tym przekształcanie istniejących osad z prawa polskiego na prawo niemieckie, skutkowała prawie czterdziestoma udanymi lokacjami, w tym licznych miast; prawo miejskie otrzymały m.in.: Bytom, Czeladź, Gliwice, Głogówek, Kęty,Mikołów, Oświęcim, Siewierz, Wodzisław, Żory i powtórnie Opole i Racibórz. W 1261 roku Władysław zawarł układ z królem czeskim regulujący granicę między księstwem opolskim a Morawami. Natomiast po wojnie z Bolesławem Wstydliwym w latach 1273-1374 (była ona spowodowana chęcią oddania mu przez część możnych tronu krakowskiego), odstąpił księciu krakowskiemu kasztelanię chrzanowską, sam jednak zyskał od niego terytorium leżące między rzekami Skawą i Skawinką. Jego zasługą była fundacja klasztoru cystersów w Rudach k. Rybnika (ok. 1253) i benedyktynów w Orłowej (1268); zapoczątkował też kult św. Stanisława w swoim księstwie.

Książę Władysław opolsko-raciborski, umierając w 1281 roku, zostawił z małżeństwa z Eufemią, córką Władysława Odonica, księcia wielkopolskiego, czterech synów: Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysława. Jedyna córka, nieznana nam z imienia, była pierwszą żoną Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego. W wyniku podziałów przeprowadzonych między braćmi w ostatniej dekadzie XIII wieku ukształtowały się ostatecznie cztery samodzielne księstwa, a mianowicie: cieszyńskie rządzone przez Mieszka, bytomsko-kozielskie w rękach Kazimierza, raciborskie Przemysława i opolskie, w którym władzę sprawował Bolesław. Każdy z braci zapoczątkował też nową linię dynastyczną Piastów, a mianowicie: cieszyńskich, bytomskich, raciborskich i opolskich.

2. Piastowie opolscy

Bolesław I, zwany także Bolkiem, protoplasta młodszej linii książąt opolskich, starał się prowadzić politykę samodzielnie, nie oglądając się na braci. Rządził księstwem, na które składały się: Opole, Strzelce, Lubliniec, Olesno, Niemodlin i Głogówek wraz z przyległymi okręgami. Początkowo związał się z Henrykiem IV Prawym, księciem wrocławskim (zm. 1290), a później z Wacławem II czeskim, któremu złożył nawet hołd w Opolu w 1292 roku. W latach 90-tych XIII wieku Bolesław opolski utrzymywał też bliskie kontakty z Henrykiem głogowskim i wspierał go w walce z Władysławem Łokietkiem o Wielkopolskę po śmierci Przemysła II (zm. 1296). Według postanowień ugody krzywińskiej z 10 marca 1296 roku, zawartej między wspomnianymi rywalami, partycypując w układzie, uzyskał połowę ziemi kłobuckiej. Po śmierci króla Czech i Polski Wacława III (1306), w zamęcie politycznym związanym z walką o tron polski między Władysławem Łokietkiem i Henrykiem głogowskim najpewniej jesienią 1306 roku, Bolesławowi opolskiemu udało się jeszcze zagarnąć ziemię wieluńską, zwaną też w tym czasie rudzką. Natomiast żadnych korzyści nie wyniósł z zaangażowania się w konflikt (tzw. bunt wójta Alberta) między Władysławem Łokietkiem a mieszczanami Krakowa, którzy oddali mu władzę w 1312 roku. W polityce wewnętrznej Bolesław I kontynuował akcję osadniczą, prócz licznych wsi lokował na prawie niemieckim: Niemodlin (1283), Strzelce (około 1290), Krapkowice (1294), a na przełomie XIII i XIV wieku prawdopodobnie: Olesno, Lubliniec i Białą. Zainicjował też budowę zamku w Głogówku i rozbudował zamek opolski, wznosząc około 1300 roku cylindryczną wieżę.

Żoną Bolka I była bliżej nam nieznana Agnieszka, z którą miał trzech synów: Bolesława Pierworodnego niemodlińskiego (zm. 1362-1365), Bolesława II opolskiego (zm. 1356) i Alberta strzeleckiego (zm. 1370-1371). Niektórzy z historyków dopuszczali jednak ewentualność, że Bolesław był dwukrotnie żonaty, a pierwszą miała być Grzymisława, wymieniona w nekrologu opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, może córka księcia bełskiego Wsiewołoda III.

W kilka miesięcy po śmierci Bolesława I (14 V 1313), na przełomie 1313 i 1314 roku doszło do podziału księstwa opolskiego między jego synów. Bolesław starszy, zwany Pierworodnym otrzymał Niemodlin, Głogówek oraz Wieluń, Bolesław II (używający też zdrobniałej formy imienia Bolko) przejął Opole i Olesno, natomiast najmłodszemu Albertowi przypadły Strzelce i Lubliniec. Nie wiadomo, czy bracia dokonali podziału w wyniku uzgodnień, czy w wyniku losowania, ale skutkowało to powstaniem kolejnych trzech niewielkich księstw: niemodlińskiego, strzeleckiego i opolskiego. Księstwa te po złożeniu hołdów przez wspomnianych książąt w 1327 roku stały się lennami Królestwa Czeskiego.

Bolesław Pierworodny był przez wiele lat blisko związany z dworem luksemburskim. Dzięki temu udało mu się powiększyć księstwo niemodlińskie o Prudnik z okręgiem, który do tej pory był przynależny do Królestwa Czeskiego, a dokładnie do ziemi opawskiej. W 1337 roku król Jan Luksemburski sprzedał mu to terytorium za 2000 grzywien groszy praskich. Już jednak wcześniej, najpewniej w 1322 roku, książę stracił ziemię wieluńską na rzecz króla polskiego Władysława Łokietka. Książę żonaty był z Eufemią, córką Henryka VI wrocławskiego, z która miał pięć córek: Annę, Jadwigę i Elżbietę, klaryski wrocławskie, Małgorzatę żonę Ulryka, landgrafa von Leuchtenberg i Jutę, trzecią żonę Mikołaja II opawsko-raciborskiego oraz trzech synów: Bolesława, Wacława i Henryka. Najstarszy Bolesław, wzorem ojca, związał się z dworem praskim Karola IV, został nawet cesarskim sędzią nadwornym (1355), ale rozwijającą się karierę przerwała przedwczesna śmierć w 1367/1368 roku. O ile nam wiadomo wbrew poglądom starszej literatury przydającej mu za żonę córkę Karola Roberta, króla węgierskiego zrodzoną z Marii bytomskiej – nie był żonaty. W niedługi czas później, w czerwcu 1369 roku, zmarł kolejny z braci, Wacław. Nie pozostawił potomstwa, mimo, że ożeniony był z Eufemią, córką Bolesława bytomskiego. Również bezdzietnie zmarł w 1382 roku (14 IX) trzeci z braci, Henryk, żonaty z Katarzyną, córką margrabiego morawskiego Jana Henryka. Henrykowi niemodlińskiemu miasto Głogówek zawdzięczało nadanie prawa magdeburskiego (1373), oraz fundację kolegiaty św. Bartłomieja.

Albert strzelecki też nie zapisał się niczym szczególnym, jeśli chodzi o wydarzenia politycznie. Utrzymywał natomiast dobre stosunki nie tylko z dworem czeskim, ale także z węgierskim. O tym drugim świadczy m.in. małżeństwo jedynej jego córki Elżbiety (zm. 1360/1361) z Władysławem Białym, księciem gniewkowskim (zm. 1388), wujem Elżbiety bośniackiej, żony króla węgierskiego Ludwika. Albertowi przypisuje się też nadanie prawa miejskiego Strzelcom i dokończenie ojcowskiej fundacji klasztoru cysterskiego w Jemielnicy. Ożeniony był z Agnieszką, córką Burcharda I, burgrabiego Magdeburga.

Bolesław II opolski, zaradny gospodarz, starał się stopniowo powiększać swoje księstwo. W listopadzie 1321 roku udało mu się przyłączyć do niego niewielki obszar wiejski między Odrą a Stobrawą (z wyjątkiem Rybnej). Terytorium to otrzymał od księcia brzesko-legnickiego Bolesława III, w zamian za pomoc przeciw Konradowi, księciu namysłowskiemu. Natomiast w 1351 roku książę opolski kupił od księcia bytomskiego Władysława i jego syna Bolka Sławięcice z przynależnościami za 2800 grzywien groszy praskich.

Pierwszą żoną Bolesława II była Elżbieta, córka Bernarda świdnickiego i Kunegundy, córki króla Władysława Łokietka. Z małżeństwa tego pozostało trzech synów: Władysław Opolczyk (zm. 1401), Bolesław III (zm. 1382) i Henryk (zm. po 1358) oraz cztery córki: Kunegunda, klaryska w Starej Budzie, Agnieszka, klaryska w Starym Sączu, Elżbieta, cysterka w Trzebnicy i Anna, klaryska wrocławska. Książę ożenił się powtórnie (zapewne z Małgorzatą, bliżej nam nieznaną), a córką z tego małżeństwa była Agnieszka, żona Jodoka, margrabiego Moraw.

Książę opolski Bolesław II z żoną Anną (rycina na podstawie rzeźby nagrobnej)

Po śmierci Bolesława II opolskiego zmarłego w 1356 roku (21 czerwca), jego synowie Władysław Opolczyk i Bolesław III, przez kilka lat rządzili wspólnie, a podziału dokonali dopiero po 23 marca 1365 roku, a przed 26 marca 1367 roku. W jego wyniku Bolko III otrzymał zachodnią część Opola i księstwa opolskiego, natomiast Władysław wschodnią część Opola oraz północno-wschodnią część księstwa opolskiego z Olesnem, do którego to terytorium dołączył nabyty około 1363 roku, zapewne od Bolka, księcia świdnickiego, Gorzów Śląski.

Władysław Opolczyk, który zrobił błyskotliwą karierę za sprawą króla Ludwika Węgierskiego, swoje władztwo powiększył już w 1370 roku otrzymując od niego w lenno spore terytoriom (przylegające do księstwa opolskiego), składające się z ziemi wieluńskiej, części krakowskiej i sieradzkiej. Nie zaliczało się ono jednak do księstwa opolskiego, będąc kreowanym na księstwo wieluńskie. Tam w 1382 roku fundował klasztor Paulinów w Częstochowie, a dwa lata później (1384) przekazał klasztorowi obraz Najświętszej Maryi Panny. Wcześniej, w 1375 roku, kupił od Jana raciborskiego wschodnią część księstwa raciborskiego, a mianowicie okręgi mikołowski i pszczyński, ale w ich posiadaniu utrzymał się tylko do początku lat 80-tych XIV wieku, po czym wróciły one do książąt raciborsko-opawskich. Natomiast z łaski Ludwika Węgierskiego książę wcześniej pełnił urząd palatyna Węgier (1367-72), później zarządzał Rusią Czerwoną (1372-1379), a potem otrzymał w lenno Kujawy Inowrocławskie i ziemię dobrzyńską (1378), był także namiestnikiem w Królestwie Polskim (1377/78). Nie potrafił jednak ułożyć sobie dobrych stosunków z kolejnym królem polskim, Władysławem Jagiełłą. Po zastawieniu Krzyżakom zamku w Złotorii (1391), a następnie całej ziemi dobrzyńskiej (1392) stał się wrogiem Królestwa. W wyniku kilkuletniej wojny z Jagiełłą (1391-1396) stracił księstwo wieluńskie, Kujawy i część księstwa opolskiego (dystrykty oleski i lubliniecki). Władysław Opolczyk był dwukrotnie żonaty, pierwszą była Elżbieta, córka Aleksandra Basaraba wojewody wołoskiego, drugą Eufemia (Ofka), córka Siemowita III płockiego. Z obydwu małżeństw urodziły się tylko córki: z pierwszego prawdopodobnie Katarzyna, z drugiego Elżbieta, narzeczona Jodoka margrabiego Moraw, Jadwiga, żona Wigunta Aleksandra, księcia kiernowskiego i kujawskiego (brata Władysława Jagiełły), Katarzyna, żona Henryka VIII Wróbla, księcia głogowskiego i Eufemia.

Jeśli natomiast chodzi o księstwo opolskie, to poważne zmiany terytorialne nastąpiły po śmierci Alberta strzeleckiego (zm. 1370/71), oraz ostatniego z książąt niemodlińskich, Henryka niemodlińskiego (zm. 1382). Jeszcze w 1359 roku Bolko III opolski zawarł ze stryjem Albertem umowę gwarantującą mu w sytuacji, gdyby ten nie miał syna, lub wnuka po córce, ziemię strzelecką zaczynającą się od rzeki Odry. Nie znamy podobnego układu między Władysławem Opolczykiem i Albertem, ale musiało do niego dojść, skoro w 1374 roku, po śmierci stryja, Władysław władał już pozostałą częścią jego spuścizny, a mianowicie, ziemią lubliniecką. Wiadomo natomiast, że Bolko III, podzielił się z Henrykiem niemodlińskim przypadłym mu okręgiem strzeleckim. Z tym ostatnim natomiast książęta opolscy mieli zawarte układy o wzajemnym dziedziczeniu od 1372 roku. Gwarantowały one każdej ze stron połowę wszystkich posiadłości kontrahenta, z wyłączeniem w przypadku księcia niemodlińskiego - Gliwic, Sośnicowic i Prudnika, którymi mógł swobodnie dysponować. Z tego powodu te dwa ostatnie miasta po śmierci Henryka przejął król czeski i traktując je, jako opuszczone lenno nadał Przemkowi opawskiemu. Tak więc do podziału między książąt opolskich pozostały tylko Niemodlin i Głogówek z przynależnymi okręgami. Śmierć Henryka niemodlińskiego, zbiegła się jednak ze śmiercią Bolka III opolskiego (21 IX 1382), po którym z bliżej nieznanej Anny pozostała córka Anna, cysterka w Trzebnicy i czterech synów: Jan Kropidło, później kolejno biskup: poznański, kujawski, arcybiskup gnieźnieński, biskup kamieński, chełmiński i ponownie kujawski (zm. 1421), Bolko IV (zm. 1437), Bernard (zm. 1455) i Henryk (zm. 1394). Do wspomnianego podziału między młodymi książętami opolskimi, a ich stryjem, Władysławem Opolczykiem doszło w wyniku losowania 10 listopada 1383 roku. Władysławowi przypadł Głogówek, natomiast jego bratankom Niemodlin; w akcie podziału szczegółowo określono też granice obu części. Głogówek książę przejął jednak dopiero w 1386 roku, po śmierci Eufemii, wdowy po stryju Bolesławie Pierworodnym niemodlińskim, gdyż księżna miała na nim zabezpieczone dożywocie.

Monety księcia Władysława Opolczyka (tzw. kwartniki ruskie)

W końcu 1382 roku lub na początku 1383 roku Władysław Opolczyk nabył natomiast od Przemka opawskiego, za 11 tysięcy grzywien groszy praskich, pozostałą część wspomnianej spuścizny po Henryku niemodlińskim, a mianowicie: Prudnik, Gryżów i Sośnicowice. Kupionym terytorium podzielił się jednak z bratankami, sprzedając im ziemię sośnicowicką (10 listopada 1383). Zapewne w styczniu 1385 roku, Władysław Opolczyk kupił od Jana II Żelaznego raciborskiego Karniów (Jägerndorf), Bruntál (Freudental) oraz zamek Fürstenwalde (koło Vrbna pod Pradědem) z przynależnymi ziemiami. Terytoria te okazały się jednak czasowym nabytkiem, gdyż w 1390 roku Jan raciborski odkupił Bruntal, natomiast Karniów kupił margrabia morawski Jodok. Jeśli chodzi natomiast o Prudnik, to w 1388 roku książę opolski zapisał go (wraz Głogówkiem i Karniowem) swojemu zięciowi, Henrykowi VIII głogowsko-kożuchowskiemu, mężowi Katarzyny. Po śmierci Henryka (14 marca 1397) miasto z okręgiem, w bliżej nieznanych okolicznościach, przeszło w ręce spokrewnionych z nim książąt oleśnickich. Władysław Opolczyk w 1393 roku (26 październik) będąc w konflikcie z królem polski, a chcąc utrzymać przy sobie bratanków (Jana Kropidłę, Bolka i Bernarda) zapisał im wszystkie swoje posiadłości w księstwie opolskim (Opole, Głogówek, Chrzelice, Prudnik i Gryżów) i wieluńskim (Bolesławiec, Wieluń, Kłobuck, Krzepice, Olsztyn, Brzeźnicę, Ostrzeszów), chociaż te ostatnie (poza Bolesławcem) utracił już na rzecz króla polskiego w wyniku wojny w 1391 roku. W zapisie zastrzegł jednak, że wejdą w ich posiadanie po jego śmierci oraz, że Głogówek i Prudnik pozostaną w dożywociu jego żony Eufemii.

W 1396 roku, Jan Kropidło, Bolesław IV i Bernard, po przegranej wojnie z królem polskim, podpisując pokój 6 VIII tego roku, zgodzili się odstąpić stronie polskiej miasta należące do ich stryja, Władysława Opolczyka, a mianowicie: Lubliniec, Olesno i Gorzów Śląski z okręgami, które przejął wojewoda krakowski, Spytek z Melsztyna. Ten w 1397 roku zastawił je za 1000 grzywien (wyłączając Boronów i Koszęcin), książętom cieszyńskim, Przemysławowi Noszakowi i jego synowi Bolesławowi. Po pewnym czasie dług musiał jednak zostać spłacony, a ziemię lubliniecką i oleską, Jadwiga, córka Spytka z Melsztyna wniosła, jako posag, kiedy w 1401 roku, wyszła za mąż za księcia Bernarda opolskiego. Natomiast po śmierci Władysława Opolczyka (1401) jego bratankowie przejęli pozostałą po nim połowę dystryktu opolskiego, natomiast w Głogówku i na połowie Opola panowała do śmierci żona Władysława Eufemia (zm. 1418), która miała zapisane tam dożywocie.

Już wcześniej, w 1400 roku, Bolesław IV (zm. 1437) i Bernard (zm. 1455) podzielili się spadkiem po ojcu, co 6 maja tego roku potwierdził najstarszy z braci, Jan Kropidło, biskup chełmiński. Bernardowi przypadły Strzelce i Niemodlin, do których dołączył dystrykt oleski i lubliniecki, wniesione w posagu przez żonę Jadwigę Melsztyńską (Bolko IV w 1401 zrzekł się roszczeń do tych ziem), natomiast Bolesław IV otrzymał połowę Opola z okręgiem. W 1416 roku z roszczeniami do dawnych posiadłości Władysława Opolczyka, stanowiących teraz w części dożywocie Ofki (okręg głogówecki i połowa okręgu opolskiego z połową Opola) wystąpili jego wnukowie, książęta głogowsko-żagańscy, Jan I, Henryk IX, Henryk X Rumpold i Wacław. Książęta powoływali się na dawne przywileje Karola IV Luksemburga (1367), który zgodził się, aby po Władysławie Opolczyku w sytuacji braku męskiego potomka dziedziczyły córki. W 1417 roku zapadł w Pradze wyrok uwzględniający ich roszczenia, a król Wacław IV zatwierdził go rok później. Wyrok sądu nie doczekał się jednak realizacji, a kolejny król czeski, Zygmunt Luksemburski, na prośbę Bolka IV, uchylił go w 1435 roku, chociaż nie zakończyło to wznawiania tych roszczeń.

Po śmierci księżnej Eufemii w 1418 roku, jej bratankowie, Jan Kropidło, Bernard i Bolko IV, przejęli pozostałe po niej dobra, a mianowicie: Nowy Zamek i połowę miasta Opola oraz Głogówek z okręgiem. Z późniejszego dokumentu wiemy, że Jan Kropidło i Bolko IV podzielili się Nowym Zamkiem opolskim po połowie, natomiast miasto Opole zostało podzielone zostało między trzech braci i bez zgody ich wszystkich nie można było nałożyć nowych zobowiązań na mieszczan. W 1420 roku Jan Kropidło i Bernard kupili od Konrada oleśnickiego, biskupa wrocławskiego, Prudnik z okręgiem (biskup miał prawo odkupu przez 3 lata). Kiedy rok później Jan Kropidło zmarł (3 III 1421), Bolko i Bernard postanowili nie stosować się do postanowień testamentu brata i podzielili się schedą po nim w równych częściach, z tym, że należąca do Jana część Prudnika przypadła Bolkowi IV. Z późniejszych źródeł wynika, że w rękach Bolka IV były jeszcze Stary Zamek i połowa Nowego Zamku w Opolu, połowa tego miasta i okręgu opolskiego z połową Krapkowic i Chrzelic, połowa Głogówka z połową okręgu. Po śmierci Bolesława IV, zmarłego 6 maja 1437 roku, terytoria te przeszły na jego trzech synów: Bolesława V, Jana i Mikołaja I (ich siostra Małgorzata wyszła za Ludwika III lubińskiego), zrodzonych z jedynej małżonki, Małgorzaty, hrabianki Gorycji. Bracia początkowo rządzili wspólnie, a do podziału księstwa doszło po śmierci Jana (1439). W jego wyniku Mikołajowi I przypadła część opolska (w 1443 r. powiększył ją o zastawiony mu Brzeg w związku z zawarciem małżeństwa z Magdaleną brzeską), natomiast Bolesławowi V część prudnicko-głogówecka.

Jeśli natomiast chodzi o księcia Bernarda, brata Bolka IV, to w jego rękach były następujące terytoria: druga połowa Nowego Zamku, miasta Opola i okręgu opolskiego, druga połowa Głogówka, Chrzelic i Krapkowic z przynależnymi okręgami oraz Niemodlin, Strzelce, Sławięcice, Lubliniec, Olesno, Leśnica z przynależnościami. W 1434 roku powiększył swoje władztwo biorąc w zastaw od księcia brzeskiego, Kluczbork i Byczynę z okręgami. Nie mając własnego syna, dokumentem z 17 czerwca 1437 roku odstąpił bratankowi Bolesławowi V — z uwagi na jego wielką i godną podziwu miłość i wierność — połowę Głogówka z przynależnym okręgiem, połowę Prudnika z okręgiem, połowę Krapkowic z przynależnościami i połowę zamku w Chrzelicach. Natomiast drugiemu bratankowi, Mikołajowi I, podobnie motywując, 16 stycznia 1449 roku zapisał posiadaną połowę Opola z połową Nowego Zamku i wszystkie swe posiadłości w ziemi opolskiej z wyjątkiem wsi Węgry. Rok później, 6 maja 1450 roku, Bernard zawarł przymierze z Bolkiem V, który zobowiązał się pomóc stryjowi w spłacie długów, dając mu na ten cel w określonych terminach 3500 florenów. W zamian za to stryj odstąpił mu od razu ziemię niemodlińską i zapisał na wypadek śmierci Strzelce, Sławięcice, Lubliniec i Leśnicę, a do swej dyspozycji zachował zatrzymał tylko Olesno z okręgiem, które po jego śmierci też miało przypaść Bolkowi V. Młody książę przejął też po śmierci Bernarda (zm. 1455) trzymane w zastawie Kluczbork i Byczynę. W ciągu swego panowania powiększył swoje władztwo o obszary, które nigdy do księstwa opolskiego nie należały, a mianowicie dwie części księstwa opawskiego, zamek Edelstein i miasto Zlat&eacute Hory i prawo zastawu na mieście Bilowcu. Od biskupa wrocławskiego Konrada wziął w zastaw (między 1435 a 1447 r.) miasto Ujazd z przynależnościami.

Bolesław V zapisał się w historii nie tylko, jako zaradny gospodarz, ale także sympatyk husytyzmu. Zaznajomiony z nowinkami religijnymi podczas studiów w Pradze, kiedy w 1428 roku husyci dotarli do jego księstwa przyłączył się do nich. Cofnął nadania dla kolegiaty głogóweckiej, wypędził księży i zagarnął dobra kościelne. W jego ręku znalazły się także liczne dobra m.in. w biskupim księstwie nyskim. Z husytami wyprawiał się w kolejnych latach pod Kluczbork i Namysłów (1430) oraz pod Żory i Rybnik (1433), gdzie jednak poniósł klęskę. Za swe czyny wobec Kościoła w 1443 roku został nawet obłożony ekskomuniką. Pierwszą jego żona została Elżbieta, córka Elżbiety Granowskiej, trzeciej żony Władysława Jagiełły; wniosła mu w posagu Pilicę z kluczem wsi. Po raz drugi ożenił się, po odsunięciu Elżbiety ok. 1450 roku, z Jadwigą, córką Hinczy Bessa. Obydwa małżeństwa pozostały bezdzietne.

Po śmierci Bolesława V (29 V 1460) jego brat Mikołaj I przejął po nim spuściznę, mimo, że król czeski, Jerzy z Podiebradów, chciał je zagarnąć, jako opuszczone lenno. Mikołaj prócz własności zmarłego przejął także trzymane tytułem zastawu: Byczynę i Kluczbork, przynależne do księstwa brzeskiego oraz biskupi Ujazd. Musiał jednak zrezygnować z pretensji do księstwa opawskiego, zamku Edelstein i miast Zlaté Hory i Bilowiec. Mimo tego, księstwo opolskie, dotąd rozbite na kilka części, zostało zjednoczone. W latach 1463-1464 Mikołaj I usilnie działał, aby odrzucić pretensje księcia Henryka IX głogowsko-żagańskiego, który ponownie wystąpił z roszczeniami do spadku po dziadku, Władysławie Opolczyku; ostatecznie Henryk IX zrzekł się roszczeń za 14 tysięcy florenów. W 1472 roku odrzucił też pretensje księcia toszeckiego Przemysława do warowni i wsi Łabędy w ziemi sośnicowickiej; sędzia polubowny, biskup wrocławski Rudolf orzekł, że miejscowość należy do księstwa opolskiego.

Mikołaj I żonaty był z Magdaleną, córką Ludwika II brzeskiego, z którą miał pięciu synów: Ludwika (zm. 1475-76), |Jan Dobrego (zm. 1532), Mikołaja II (zm. 1497), Bolesława i Bernarda (zm. przed 1477) oraz córki: [Machna Opolska|Małgorzatę]], żonę Przemysława toszeckiego, Elżbietę, klaryskę wrocławską, Magdalenę, żonę Jana V raciborskiego i Katarzynę, klaryskę wrocławską.

Po śmierci Mikołaja I (3 VII 1476) księstwo opolskie przeszło na jego dwóch synów Mikołaja II i Jana II Dobrego, którzy rządzili wspólnie. W 1478 roku w układzie małżeńskim ich siostry Magdaleny z Janem V raciborskim zapewnili sobie perspektywy przejęcia tegoż księstwa w razie bezpotomnej śmierci ich szwagra. Dwa lata później (1480) utracili zastawiony Brzeg wskutek wykupienia go przez książąt brzeskich, ale udało im się utrzymać zastaw kluczborsko-byczyński. Swoje władztwo poszerzyli natomiast o Gliwice w 1492 roku (kupione od Wylema z Pernštejna), o Toszek w 1496 roku i Bytom w 1498 roku. Po bezpotomnej śmierci Mikołaja II (został ścięty w Nysie w 1497 roku, po tym, jak na zjeździe książąt zranił sztyletem księcia cieszyńskiego Kazimierza II i próbował zaatakować biskupa wrocławskiego Jana Rotha), Jan Dobry nabył jeszcze Koźle (1509) i przejął Bohumin z 8 wsiami (1509), a po Karolu ziębickim odziedziczył Ziębice. W 1511 roku uzyskał od króla Władysława Jagiellończyka prawo dysponowania swoim księstwem na wypadek bezpotomnej śmierci, wtedy też zwarł układ o przeżycie z Walentynem, księciem raciborskim. Rok później (1512) do układu przystąpił jeszcze Jerzy Hohenzollern, książę karniowski, a król czeski potwierdził to w 1517 i 1519 roku. Po bezpotomnej śmierci Walentyna (13 XI 1521), Jan Dobry przejął jego księstwo raciborskie, przywracając tym samym do życia księstwo opolsko-raciborskie.

Jan II Dobry popierał rozwój miast i górnictwa; w 1524 roku wydał Ordunek Górny (72 artykuły prawa górniczego), a w 1531 roku tzw. [[Przywilej Hanuszowy]], tj. wielki przywilej ziemski dla księstwa, który normował stosunki między stanami. W zakresie sądownictwa odbierał miastom prawo karania szlachty za zbrodnie popełnione w mieście i oddawał takie sprawy sądom złożonym z 6 ławników wybranych spośród szlachty i 2 z mieszczan. Przywilej gwarantował, że księstwa, opolskie i raciborskie, są częścią Korony Czeskiej i nie mogą być rozdzielone. W razie zagrożenia ich przez wroga, każdy mieszkaniec zobowiązany jest do obrony granic pod karą utraty dóbr i przywilejów. Oba księstwa miały posługiwać się wspólnym herbem, złotym orłem z koroną na niebieskim polu. Po śmierci księcia najwyższą władzą w księstwie miał być sejmik, a króla reprezentować miał starosta krajowy mianowany przez niego spośród miejscowej szlachty. Najwyższą instancją sądową dla szlachty miał być natomiast sąd ziemski, a językiem urzędowym język czeski, w którym został spisany przywilej.

Zawarty w 1512 roku układ między Janem Dobrym i Jerzym Hohenzollernem o wzajemnym dziedziczeniu nie zyskał jednak aprobaty nowego króla czeskiego, Ferdynanda I Habsburga. W 1528 roku wezwał on do siebie Jana i zmusił do jego unieważnienia, a następnie do przekazania swych posiadłości Koronie Czeskiej. Jan Dobry zmarł w stanie bezżennym 27 marca 1532 w Raciborzu, pochowany został w kolegiacie (dziś katedrze) św. Krzyża; był ostatnim z Piastów opolskich.

3. Piastowie bytomscy

Krótką linię Piastów bytomskich zapoczątkował Kazimierz, drugi syn Władysława opolskiego. Jego dziedzictwo składało się z Bytomia, Koźla, Gliwic, Toszka i Siewierza. W przeciwieństwie do swych braci nie brał udziału w sojuszu z Henrykiem IV Prawym (zawartym jeszcze przez ich ojca ok. 1280) i nie szukał z nim zbliżenia. Kiedy Henryk Prawy w latach 1282-1287 toczył spór z biskupem wrocławskim Tomaszem II, stanął po stronie biskupa. Książę bytomski 10 stycznia 1289 roku hołdem złożonym w Pradze (za zgodą synów i możnych) uznał swoje księstwo za lenno Wacława II władcy czeskiego, przyrzekając mu wierność i służenie pomocą zbrojną. Było to pierwsze ustrojowe połączenie części Polski z państwem czeskim i to na zasadzie dobrowolnego stosunku lennego. Przyczyną, która skłoniła go do takiego czynu była najpewniej obawa przed zbrojnym najazdem księcia wrocławskiego. Kazimierz wspierał później Wacława II w jego zabiegach zmierzających do opanowania Krakowa i pokonania głównego rywala, księcia kujawskiego Władysława Łokietka. Po upadku Przemyślidów książę bytomski zmienił front i za pośrednictwem Łokietka - zbliżył się ok. 1306 roku do króla węgierskiego Karola Roberta. Wydał za niego swoją córkę Marię (1306), a dwaj synowie, Bolesław i Mieszko, doszli wkrótce na Węgrzech do wysokich godności kościelnych.

Kazimierz ożeniony był z bliżej nieznaną Heleną (możliwe, że córką, księcia halickiego Lwa), z której zostawił wspomnianą córkę Marię (zm. 1317) oraz 5 synów: Bolesława (zm. 1328), księcia toszeckiego (1304), później arcybiskupa ostrzyhomskiego (1321), Mieszka (zm. 1344), biskupa nitrzańskiego (1328), a potem (1334) weszpremskiego, Władysława bytomsko-kozielskiego (zm. 1351-52), Jerzego (zm. po 1327) i Siemowita (zm. po 1342), księcia bytomskiego, a później gliwickiego.

Z synów Kazimierza (zm. 1312) najważniejszą rolę odegrał Władysław, który przygotowywany był przez ojca na swego następcę. Dopuszczony do współrządów od 1303 roku, otrzymał Koźle, którym władał do śmierci ojca. Później stopniowo przejmował części po braciach, którzy udali się na Węgry, Toszek po Bolesławie i Siewierz po Mieszku; w 1316 roku zajął także Bytom przeznaczony Siemowitowi. Około 1327 roku dokonał nowego podziału księstwa, dla siebie zatrzymując Bytom, Toszek i Siewierz, a Siemowitowi odstępując Gliwice. W 1334 roku za 4 tysiące grzywien zastawił Leszkowi, księciu raciborskiemu dystrykt kozielski. Wrócił on w jego ręce po śmierci księcia raciborskiego (1336), ale wtedy oddał go najstarszemu synowi Kazimierzowi, a po śmierci tegoż, przekazał go kolejnemu z synów, Bolesławowi. Potrzebując gotówki sprzedał w 1337 roku dystrykt siewierski Kazimierzowi cieszyńskiemu za 720 grzywien, a w 1351 roku Sławięcice odstąpił Bolesławowi II opolskiemu za 2800 grzywien.

Politycznie Władysław bytomski lawirował między Pragą i Krakowem. W lutym 1327 roku w Opawie złożył hołd Janowi Luksemburskiemu, jednak w 1345 roku po klęsce Karola IV króla czeskiego pod Lelowem zadeklarował się po stronie króla Kazimierza Wielkiego, by ostatecznie podporządkować się władcy czeskiemu.

Władysław bytomski był dwukrotnie żonaty. Z pierwszej żony, Beatrycze, córki Ottona V Długiego, margrabiego brandenburskiego, miał Kazimierza (zm. po 1342), Eufemię, żonę Konrada I oleśnickiego i zapewne Agnieszkę i Katarzynę, które zostały cysterkami w Trzebnicy. Z drugą żoną, Ludgardą, córką Henryka II Lwa księcia meklemburskiego pozostawił Bolesława, Beatrycze, żonę Bertolda, hrabiego von Hardeck i Elenczę, dominikankę raciborską.

Spadkobiercą Władysława zmarłego w 1351-52 roku został Bolesław. Ten zabiegając o względy króla czeskiego Karola IV Luksemburskiego wyruszył w 1354 roku u jego boku na wyprawę koronacyjną do Rzymu, w licznym gronie książąt śląskich. Przebywając w Venzone niespodziewanie jednak zmarł 15 grudnia 1355 roku. Został pochowany w tamtejszej katedrze, gdzie do dziś zachowała się jego płyta grobowa.

Bolesław, ostatni z książąt bytomskich, z małżeństwa z Małgorzatą, córka Jarosława ze Šternberka pozostawił trzy córki: Elżbietę, który wyszła za Przemysława Noszaka, cieszyńskiego, Eufemię, żonę Wacława niemodlińskiego, a później Bolka III ziębickiego i Bolkę, żonę Čenka z Wartemberka. Ponieważ Bolesław nie pozostawił męskiego potomstwa z prawami do spadku wystąpili wkrótce książęta cieszyńscy i oleśniccy. Pierwsi wysuwali roszczenia na podstawie małżeństwa Przemysława Noszaka z Elżbietą, córką Bolesława bytomskiego, natomiast drudzy, na podstawie małżeństwa Konrada I oleśnickiego z Eufemią, córką Władysława bytomskiego. Długoletnie spory, w których, jako arbiter występował cesarz Karol IV, zakończyły się ostatecznie w 1369 roku. Ustalono, że część kozielska z Koźlem przypadnie książętom oleśnickim, natomiast bytomska wraz z Bytomiem i Gliwicami zostanie podzielona po połowie. Zachodnia część przypadła książętom oleśnickim, wschodnia książętom cieszyńskim, a wspomniane miasta podzielono po połowie.

4. Piastowie raciborscy

Protoplastą młodszej linii Piastów raciborskich był najmłodszy syn Władysława opolskiego, Przemysław (Przemko). Początkowo współrządził z najstarszym z braci, Mieszkiem, w dzielnicy raciborsko-cieszyńskiej, ale w końcu 1289 lub na początku 1290 roku ostatecznie rozdzielili posiadłości. Mieszko zatrzymał dla siebie Cieszyn i Oświęcim, natomiast Przemysław przejął Racibórz. Książę ożenił się z Anną, córką Konrada II księcia czerskiego, której w dożywocie zapisał Wodzisław Śląski. Z małżeństwa pozostał syn Leszek, oraz trzy córki: Anna, wydana za Mikołaja II opawskiego z dynastii Przemyślidów, Eufemia, ksieni u dominikanek raciborskich i zapewne Konstancja, niezamężna, po śmierci matki, księżna wodzisławska. Przemysława raciborskiego uważa się za jednego z nielicznych książąt śląskich, któremu być może udało się oprzeć naciskom czeskim i nie złożyć hołdu lennego Wacławowi II, chociaż był jego stronnikiem. Stolicy swego księstwa, Raciborzowi, nadal w 1299 roku prawo magdeburskie. Ufundował też w mieście klasztor dominikanek pod wezwaniem. Św. Ducha.

Po śmieci Przemysława w 1306 roku schedę po nim przejął Leszek, jak się miało okazać ostatni niezależny książę raciborski. Samodzielność utracił jak zresztą większość książąt śląskich – w 1327 roku. Hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu złożył 19 lutego tego roku w Opawie. W aktach lennych książąt górnośląskich obok zwykłych formuł dotyczących oddania i przyjęcia w dziedziczne lenno – znalazły się także obwarowania dotyczące kwestii następstwa, choć nie wszystkie później były respektowane. Jeśli chodzi o Leszka raciborskiego, to uzyskał on uznanie następstwa tronu tak dla synów, jak córek i krewnych, względnie prawo wyznaczenia następcy. Książę raciborski był żonaty z Agnieszką, córką Henryka IV Wiernego, księcia głogowskiego, z którą nie miał jednak potomstwa. To spowodowało, że w 1336 roku postanowił przekazać swoje księstwo, szwagrowi, Mikołajowi II, księciu opawskiemu. Po śmierci Leszka w 1337 roku, król czeski Jan Luksemburski, stojąc na gruncie prawa lennego, mimo protestów krewnych zmarłego, nadał księstwo raciborskie władcy opawskiemu, co dało początek nowemu księstwu noszącemu odtąd nazwę księstwa opawsko-raciborskiego.

5. Piastowie cieszyńscy

Protoplastą Piastów cieszyńskich był Mieszko, najstarszy syn Władysława I opolskiego. Po śmierci ojca (1281) początkowo współrządził z najmłodszym z braci, Przemkiem, w dzielnicy raciborsko-cieszyńskiej. Do ostatecznego podziału między nimi doszło w końcu 1289 lub na początku 1290 roku i w jego wyniku Mieszko zatrzymał Cieszyn i Oświęcim, natomiast Przemysław przejął Racibórz. W rozgrywającym się wtedy na Śląsku głośnym sporze między Henrykiem IV Prawym, księciem wrocławskim a tamtejszym biskupem Tomaszem II, książę cieszyński poprał biskupa. Po śmierci Prawego związał się natomiast w 1291 roku sojuszem z władcą czeskim Wacławem II. Rok później złożył mu nawet hołd, kiedy ten wyprawiał się na Kraków przeciw Władysławowi Łokietkowi. Po śmierci Wacława II (1305) dochował wierności Wacławowi III, który poślubił córkę Mieszka Wiolę (1305); W polityce wewnętrznej książę wykazywał troskę o swoje władztwo; wybijał monetę, dokonał lokacji Zatora (1292), Oświęcim obdarował przywilejami ustanawiając tam skład soli i ołowiu (1291), a w Cieszynie dokonał fundacji klasztoru dominikanów. Z nieznanej nam żony, pozostawił Władysława i Kazimierza. Przed śmiercią (zm. przed 27 VIII 1315) podzielił księstwo na dwie dzielnice: oświęcimską, którą otrzymał starszy Władysław (dał początek nowej linii Piastów oświęcimskich) i cieszyńską, którą przypadła młodszemu Kazimierzowi.

Kazimierz początkowo pozostawał w dobrych stosunkach z królem polskim Władysławem Łokietkiem, później jednak zbliżył się do Czech, czego efektem był hołd złożony Janowi Luksemburskiemu w Opawie w lutym 1327 roku. Poszerzając terytorialnie swoje władztwo nabył za 720 grzywien od książąt bytomskich w 1337 roku ziemię siewierską, natomiast od księcia legnickiego Bolesława Rozrzutnego, wziął w zastaw Namysłów. Po wymarciu książąt bytomskich (1355), w związku z tym, że jego syn Przemysław był żonaty z Elżbietą, córką Władysława bytomskiego, wysunął roszczenia do spadku; spór z sukcesem zakończył już jego syn. Kazimierzowi przypisuje się też lokację miejską Bielska (przed 1327). Z małżeństwa z Eufemią mazowiecką pozostawił liczne potomstwo, a mianowicie 5 synów: Przemysława Noszaka, który przejął księstwo, Siemowita przeora joannitów (zm. 1391), Jana, kleryka diecezji wrocławskiej (zm. ok. 1359), Bolesława, kanonika krakowskiego i kapelana cesarza Karola IV (zm. 1356), Władysława (zm. w 1355 roku we Włoszech w Venzone po zjedzeniu nieświeżego węgorza), oraz 4 córki: Agnieszkę, żonę Konrada II oleśnickiego, Annę, żonę Wacława I legnickiego, Elżbietę, cysterkę w Trzebnicy i Jolantę, klaryskę krakowską.

Strona tytułowa dzieła A.F.Loewe opisującego już w XVIII wieku dzieje Piastów na Śląsku

Po śmierci Kazimierza w 1358 roku niepodzielną władzę w księstwie przejął Przemysław I Noszak. Ten, jak się okazało najwybitniejszy z Piastów cieszyńskich doby średniowiecza, swoją karierę od początku związał z dworem Karola IV Luksemburga, króla czeskiego i jednocześnie cesarza, a następnie jego następcy, Wacława IV. Nie wchodząc w szczegóły, należy podkreślić, że książę cieszyński odegrał doniosłą rolę w kształtowaniu polityki czeskiej w obliczu wielkich wydarzeń epoki, schizmy w Kościele katolickim i wojny stuletniej. W 1384 roku Wacław IV w nagrodę za doprowadzenie do małżeństwa między jego siostrą Anną a królem Anglii, Ryszardem II, nadał władcy cieszyńskiemu w lenno część dawnego księstwa głogowsko-ścinawskiego, czyli połowę Głogowa i Góry z okręgami. Wcześniej książę w wyniku długiego sporu (1357-1369) o spadek po książętach bytomskich uzyskał połowę ziemi bytomskiej z połową Bytomia i Gliwic. Ponadto w 1385 roku kupił od księcia Bolka ziębickiego Strzelin, a po śmierci Jana III oświęcimskiego (1405), za zgodą króla Wacława IV, przejął to księstwo.

Przemysław Noszak żonaty był z Elżbietą, córką Bolesława bytomskiego. Z tego małżeństwa pozostała córka Anna, żona Henryka IX lubińskiego oraz dwóch synów, Przemysław II i Bolesław. Kiedy w 1405 roku Noszak przejął księstwo oświęcimskie, przekazał je Przemysławowi II, który zapoczątkował nową linię Piastów oświęcimskich. Drugi z synów, Bolesław I, zanim przejął cieszyńską schedę po śmierci ojca w 1410 roku, rządził już wcześniej w Toszku (1404), a od 1407 roku w księstwie oświęcimskim, po śmierci brata Przemysława. Dopiero w 1414 roku księstwo oświęcimskie (wraz z Toszkiem i połową Gliwic) oddał swemu bratankowi, Kazimierzowi. Sprawując władzę w księstwie cieszyńskim Bolesław I utrzymywał dobre stosunki z królem polskim Władysławem Jagiełłą, czego wyrazem był udział w wyprawie przeciw Krzyżakom w 1414 roku, a także nawiązanie związków rodzinnych. Mianowicie, po rychłej śmierci pierwszej żony Małgorzaty, córki Jana I raciborskiego, poślubił w 1412 roku Eufemię (Ofkę), siostrzenicę Jagiełły, a córkę Siemowita IV mazowieckiego i Aleksandry, córki Olgierda wielkiego księcia Litwy.

Umierając 6 maja 1431 roku zostawił córkę Aleksandrę, która wyszła za Władysława Garę, palatyna węgierskiego oraz czterech synów: Wacława, Władysława, Przemysława i Bolesława. Ponieważ w tym czasie wszyscy bracia byli jeszcze nieletni, władzę w księstwie cieszyńskim przejęła księżna wdowa, natomiast do podziału doszło dopiero w 1442 roku. W jego wyniku najstarszemu Wacławowi przypadł Bytom i Siewierz. Ten jednak już w grudniu 1443 roku, za zgodą braci i matki, sprzedał ziemię siewierską biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu za 6 tysięcy grzywien groszy szerokich czeskich. Z Bytomia natomiast zrezygnował 6 II 1452 roku, wymieniając go na Bielsko z bratem Bolesławem II. Po śmierci tego ostatniego (4 X 1452) opiekował się jego dziećmi, a w 1459 roku sprzedał księciu oleśnickiemu Konradowi IX Czarnemu część bytomską. Żonaty z Elżbietą Hohenzollern, 16 lat od niego starszą, nie doczekał się potomstwa (zresztą z żoną rozstał się już w 1445/46), zmarł w 1474 roku.

Kolejny z braci, Przemysław II (Przemko) w podziale księstwa otrzymał część cieszyńską. W polityce popierał króla czeskiego Jerzego z Podiebradów, ale jednocześnie utrzymywał bliskie stosunki z Królestwem Polskim. Po śmierci Jerzego, w rywalizacji o tron czeski między Władysławem Jagiellończykiem, a królem Węgier Maciejem Korwinem, opowiedział się po stronie tego drugiego. Uczestniczył w zwalczaniu opozycyjnych wobec króla Macieja książąt śląskich; m.in. w 1473 roku wziął udział w wyprawie przeciw księciu Wacławowi rybnickiemu. Szybko jednak rozczarował się do nowego władcy, kiedy ten nie przekazał mu zabranej księciu rybnickiemu Pszczyny. Zmarł w 1477 roku. Z małżeństwa z Anną, córką Bolesława IV mazowieckiego miał tylko córkę Jadwigę, który wyszła za Stefana Zapolylę, palatyna Węgier.

Władysław otrzymał natomiast dolnośląską cześć władztwa książąt cieszyńskich, z połową Głogowa i Góry. Ożeniony z Małgorzatą, hrabianką Cylii, zmarł bezpotomnie w 1460 roku, w wyniku ran odniesionych w czasie oblężenia Wrocławia wspierając króla czeskiego Jerzego z Podiebradów.

Ostatni z synów Bolesława I, Bolesław II w wyniku podziału otrzymał część księstwa z Bielskiem, do której, po śmierci matki (1447), dołączył część jej wiana (16 miejscowości w południowo-zachodniej części księstwa). Tuż przed śmiercią – 6 II 1452 – zamienił się z bratem Wacławem oddając mu Bielsko, a biorąc od niego Bytom. Zastrzegł jednak, że ten nie odstąpi nikomu Bielska z pominięciem jego lub jego synów. W przeciwieństwie do brata Przemysława, Bolesław II opowiadał się za ścisłym związkiem z Polską. Jego żoną była Anna, córka Iwana księcia na Bielsku (Podlaskim), a siostrzenica Zofii Holszańskiej, królowej Polski; jako wiano otrzymała od niego Frydek i Frysztat. Przedwcześnie zmarły książę (8 X 1452) pozostawił syna Kazimierza II. Ten wychowywany przez stryja Przemysława II już w 1460 został dopuszczony do współrządów. Natomiast pełnię władzy w całym księstwie cieszyńskim przejął po jego śmierci w 1477 roku. W czasie walk o tron czeski między Jagiellonami, a Maciejem Korwinem, Kazimierz II złożył hołd królowi węgierskiemu, ale potem przeszedł na stronę Władysława Jagiellończyka. Skutkowało to tym, że kiedy ostatecznie w 1490 roku Jagiellończyk, jako król czeski przejął władzę na Śląsku, Kazimierz został mianowany starostą generalnym. Funkcję tę pełnił dwukrotnie, do roku 1504; i w latach 1506-1528. Był żonaty z Joanną, córką Wiktoryna z Podiebradów, z którą miał dwóch synów; duchownego Fryderyka (zm. 1507) i Wacława II (zm. 1524). Obydwu synów jednak przeżył, gdyż sam zmarł dopiero w 1528 roku.

Cieszyńską linię Piastów przedłużył pogrobowy syn Wacława II, Wacław III Adam. Zwolennik reformacji, którą ostatecznie wprowadził w księstwie w 1540 roku; skutkowało to m.in. rozwiązaniem klasztorów dominikanów i bernardynów w Cieszynie i benedyktynów w Orłowej. Pierwszą żoną Wacława Adama była Maria, córka Jana z Pernstejnu (wcześniej regenta księstwa), z której pozostawił syna Fryderyka Kazimierza (zm. 1571) i córki Annę i Zofię. Drugą małżonką została Katarzyna Sydonia, księżna saska, która urodziła mu trzech synów: Chrystiana Augusta (zm. 1571), Jana Albrechta (zm. 1579) i |Adama Wacława oraz dwie córki: Marię Sydonię (żonę Fryderyka IV legnickiego) i Annę Sybillę.

Z synów Wacława III Adama, który zmarł w 1579 roku, przeżył go tylko Adam Wacław. Początkowo gorliwy zwolennik protestantyzmu (kilkakrotnie wydał rozporządzenia dotyczące zwalczania katolicyzmu), w 1610 roku zmienił wyznanie na katolickie, a swoim poddanym nakazał powrót na łono Kościoła katolickiego i jednocześnie zarządził wypędzenie ewangelików z księstwa. Działania te niewątpliwie zbliżyły go cesarza Macieja Habsburga, któremu w 1611 złożył hołd we Wrocławiu. Pewnie nagrodą za taką postawę była późniejsza nominacja na starostwo generalne Śląska (1617). Z małżeństwa z Elżbietą, córką księcia kurlandzkiego Gotarda Kettlera, miał trzech synów: Adama Gotrada (zm. 1597), Chrystiana Adama (zm. 1602) i Fryderyka Wilhelma (zm. 1625), który jak jedyny przeżył ojca, oraz dwie córki: Annę Sydonię (zm. 1619), żonę Jakuba II von Hohenhembs i Elżbietę Lukrecję, żonę Gundakera księcia Liechtensteinu. Książę pozostawił jeszcze syna Wacława Gotfryda (zm. 1672) ze związku ze szlachcianką Małgorzatą Koschlinger. Ten jednak, mimo że legitymowany (1604), ze względu na pochodzenie matki, nie mógł dziedziczyć po ojcu księstwa; w 1640 roku otrzymał tytuł barona von Hohenstein.

Po śmierci Adama Wacława w 1617 roku, rządy w księstwie w imieniu nieletniego Fryderyka Wilhelma sprawowała początkowo jego starsza siostra, Elżbieta Lukrecja. Fryderyk, po odbyciu studiów w Niemczech w 1624 roku wrócił na krótko do Cieszyna, ale rok później niespodziewanie zmarł w Kolonii w wieku 24 lat. Pozostawił nieślubną córkę Magdalenę (legitymowana w 1640 roku, otrzymała tytuł barona Hohenstein). Po jego śmierci rządy w księstwie, po burzliwym procesie z Habsburgami, za specjalną zgodą cesarską, objęła ponownie Elżbieta Lukrecja. Była ostatnim Piastem rządzącym księstwem cieszyńskim. Po jej śmierci (19 V1653) księstwo objął w posiadanie cesarz Ferdynand II, którzy przekazał je w synowi, Ferdynandowi III.

6. Piastowie oświęcimscy

Linię Piastów oświęcimskich zapoczątkował Władysław, syn Mieszka cieszyńskiego, który przy podziale księstwa otrzymał Oświęcim, drugi z braci Kazimierz otrzymał Cieszyn. Władysław I oświęcimski, pozostawał w bliskich kontaktach z księciem, a następnie z królem polskim Władysławem Łokietkiem. W 1315 roku występował nawet, jako jego sojusznik przeciw Brandenburgii. Żoną księcia była Eufrozyna, córka Bolesława II płockiego z której pozostawił syna Jana Scholastyka, córkę Annę, żonę możnowładcy węgierskiego Tomasza Szechenyego i nieznaną z imienia dominikankę raciborską. Po śmierci Władysława (zm. 1321/24), jego następca Jan Scholastyk nie cieszył się długo niezależnością, już bowiem 24 lutego 1327 w Bytomiu złożył hołd królowi Janowi Luksemburskiemu, otrzymując w lenno imiennie wymienione miasta: Oświęcim, Zator, Kęty, Żywiec, Wadowice i Spytkowice wraz z przynależnościami.

Po śmierci Jana Scholastyka w 1372 roku, jego następca, Jana II, tuż po objęciu rządów, w październiku tego roku, uzyskał od króla czeskiego Wacława IV zmianę warunków układu lennego. Dokument zawierał klauzulę, że w razie jego bezpotomnej śmierci księstwo przejdzie na Przemysława Noszaka, księcia cieszyńskiego, najbliższego krewnego. Panowanie Jana II trwało bardzo krótko, gdyż książę zmarł na początku 1376 roku. Z małżeństwa z Jadwigą, córką Ludwika, księcia legnicko-brzeskiego, pozostawił dwie córki: Annę (żonę Puty z Častalowic) i Katarzynę oraz syna Jana III. Małoletniość tego ostatniego spowodowała, że początkowo rządy w księstwie oświęcimskim sprawował Przemysław I Noszak. Po dojściu do pełnoletniości (od ok. 1380 roku) Jan III prowadził w pełni samodzielną politykę, opierając ją na dobrych stosunkach z Królestwem Polskim. Jego żoną była siostra króla polskiego Władysława Jagiełły, Jadwiga, którą poślubił w 1394 roku. Małżeństwo było jednak bezdzietne i po śmierci Jana III w 1405 roku, zgodnie z wcześniejszymi układami, księstwo oświęcimskie przeszło na Przemysława I Noszaka (zm. 1410), który przekazał je synowi Przemysławowi II. Ten zapoczątkował drugą, młodszą linię książąt oświęcimskich, sam jednak panował bardzo krótko, gdyż 1 stycznia 1406 roku został zamordowany. Jak podawał Jan Długosz, miało do tego dojść z podpuszczenia księcia raciborskiego Jana II Żelaznego, a zbrodni dokonał niejaki Marcin Czech, zwany Chrzanem, na trakcie z Gliwic do Cieszyna. Zabójcę wkrótce ujęto i zgładzono w Cieszynie, zadając mu tortury na tzw. spiżowym koniu.

Przemysław II, z pierwszej żony, nieznanej nam z imienia, pozostawił syna Kazimierza. Zanim jednak ten przejął schedę po ojcu, 22 II 1407 roku król czeski Wacław IV, nadał księstwo oświęcimskie Przemysławowi I Noszakowi i jego potomkom. W wyniku tego władzę tam przejął młodszy syn Noszaka, Bolesław. Dopiero w końcu 1414 roku stryj oddał Kazimierzowi należące do jego ojca księstwo składające się z ziemi oświęcimskiej, toszeckiej i połowy gliwickiej. W 1416 roku Kazimierz wymógł na Bolesławie nadanie mu jeszcze Strzelina i wypłacenie odszkodowania w wysokości 300 grzywien srebra, a w 1421 roku władztwo powiększył jeszcze o Pyskowice

W trakcie swego panowania Kazimierz starał się utrzymywać dobre stosunki, tak ze swoimi seniorami, królami Czech, Wacławem IV Luksemburskim, a potem jego bratem Zygmuntem Luksemburskim, jak i z królem polskim, Władysławem Jagiełłą. Na czas jego rządów przypada początek wojen husyckich, które objęły także Śląsk. W kwietniu 1430 roku kolejny najazd dotknął także posiadłości Kazimierza, a husyci splądrowali Toszek i Pyskowice oraz zajęli Gliwice. Wśród nielicznych dokumentów wystawionych przez Kazimierza na uwagę zasługuje przywilej z 1430 roku odnawiający po pożarze prawa miejskie Wadowicom i nadający miastu prawo chełmińskie. Książę zmarł w 1434 roku w Oświęcimiu, pozostawiając swoje władztwo trzem synom, Wacławowi I, Przemysławowi i Janowi IV, zrodzonym z pierwszej żony, Anny, córki Henryka VIII Wróbla, księcia żagańskiego; drugą żoną była Małgorzata, córka Jana II Żelaznego raciborskiego.

Rządy w księstwie oświęcimskim objął początkowo najstarszy z braci, niespełna 20-letni Wacław I. Wraz z dojściem do lat sprawnych młodszych braci zgodził się na podział ojcowizny, do czego doszło na początku 1445 roku. Podział przeprowadził Mikołaj V, książę opawsko-raciborski wraz z gronem 9 szlachciców z księstwa oświęcimskiego. W wyniku losowania najstarszemu Wacławowi przypadła część zatorska z Zatorem i Wadowicami, średniemu, Przemysławowi, część toszecka z Toszkiem, natomiast najmłodszemu, Janowi IV (Januszowi) cześć z Oświęcimiem, Kętami i Żywcem oraz część ziemi gliwickiej z połową Gliwic. Każdy z braci miał zachować tytuł księcia oświęcimskiego; uregulowano także kwestie emisji monet, które dla księstwa oświęcimskiego, jak i zatorskiego miały być bite w mennicy w Oświęcimiu. Wszyscy książęta zobowiązali się też partycypować w budowie zamku w Zatorze dla Wacława, który z tego powodu miał jeszcze prawo przez 3 lata rezydować na zamku oświęcimskim.

Jan IV, ostatni z książąt oświęcimskich, od początku swoich samodzielnych rządów prowadził awanturniczą politykę wobec swoich sąsiadów. Najpierw w 1444 roku włączył się w wojnę o księstwo siewierskie, które książę cieszyński Wacław, sprzedał biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Konflikt zakończył się w 1447 roku podpisaniem przez Jana IV (wraz z kilkoma innymi książętami górnośląskimi) zobowiązania, że nie zwiąże się z wrogami Królestwa Polskiego. Jednak w 1452 roku ponownie wszczął wojnę z Polską, popierając swego brata Przemysława toszeckiego, który wcześniej złupił okolice Siewierza oraz Włodka Skrzyńskiego z Barwałdu, który był sprawcą licznych rozbojów na pograniczu. Skutkowało to niestety wyprawą wojsk koronnych w 1453 roku pod Oświęcim i zmuszeniem Jana IV do rokowań, które zakładały złożenie hołdu królowi polskiemu i pokrycie kosztów wysłania przeciw niemu wyprawy. Nieudane próby odzyskania władzy w księstwie, zakończyły się zawarciem jesienią tego roku nowej umowy, która zakładała sprzedaż księstwa Koronie Polskiej. Umowę ostatecznie sfinalizowano 21 lutego 1457 roku w Gliwicach, gdzie Jan IV wystawił dokument, w którym oznajmił, że za zgodą braci, Wacława i Przemysława, sprzedał królowi polskiemu za 50000 grzywien księstwo oświęcimskie, w skład którego wchodziły: zamki Oświęcim i Wołek, miasta: Oświęcim i Kęty i 45 wsi.

Jan IV zaciągnął się następnie na służbę króla polskiego i uczestniczył w wojnie z Zakonem Krzyżackim. Po sprzedaży księstwa oświęcimskiego książę przeniósł się do Gliwic, które wykupił od brat Przemysława, a po ich sprzedaży w 1482 roku Janowi Bielikowi z Kornic, staroście Górnego Śląska, osiadł w Karniowie, skąd pochodziła jego druga żona, Barbara, córka Mikołaja II, księcia karniowskiego. Zmarł między 1495 a 1497 rokiem. Jedyną córkę Helenę wydał za Jana z Šelmberka, możnego czeskiego.

Przemysław toszecki, który początkowo razem z Januszem IV prowadził awanturniczą politykę na pograniczu polsko-śląskim i uczestniczył w opisywanych wyżej wydarzeniach, po sprzedaży księstwa oświęcimskiego przez brata wyłagodził swe zachowanie. Brał potem udział w wojnie trzynastoletniej, jako zaciężny króla polskiego, był powoływany na arbitra w sporach między książętami górnośląskimi. Ożenił się z córką Mikołaja I opolskiego, która wniosła mu w posagu Łabędy i okręg sośnicowicki. Z tego małżeństwa była tylko córka Małgorzata, która później została klaryską we Wrocławiu. Książę zmarł w 1484 roku.

7. Piastowie zatorscy

Krótka linia Piastów zatorskich wyodrębniła się, kiedy doszło do podziału księstwa oświęcimskiego między synów księcia Kazimierza I oświęcimskiego (zob. wyżej). W wyniku losowania przeprowadzonego 19 stycznia 1445 roku najstarszemu z braci, Wacławowi I, przypadła część zatorska z Zatorem i Wadowicami.

Jeszcze w 1440 roku książę Wacław I pod naciskiem wojsk zawarł przymierze z Królestwem Polskim, a rok późnej (1441) zobowiązał się złożyć hołd lenny królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Ostatecznie Wacław I, jako książę zatorski złożył go 26 VI 1456 roku.

Książę był żonaty z Marią, córką szlachcica z ziemi siewierskiej Urbana Kopczowskiego zwanego Świrczyną. Z tego małżeństwa pozostały trzy córki, Zofia, Katarzyna i Agnieszka oraz czterech synów: Kazimierz, Wacław II, Jan V (Janusz) i Władysław (Włodek). Po śmierci Wacława I w 1465 roku jego synowie rządzili początkowo wspólnie. Do podziału doszło dopiero 28 maja 1474 roku, na mocy którego Kazimierz wraz z Wacławem otrzymali część wschodnią księstwa (na wschód od rzeki Skawy po granicę z Polską), natomiast Władysław z Janem zachodnią część księstwa (na zachód od rzeki Skawy). Część wschodnia księstwa nie uległa dalszemu podziałowi, ponieważ najpierw była rządzona wspólnie przez Kazimierza i Wacława, a po śmierci Wacława ok. 1487 roku, całość dostała się w ręce Kazimierza. W tym roku książę wraz żoną Małgorzatą (córką Mikołaja V księcia karniowskiego) zapisali swe dobra księciu raciborskiemu Janowi I (młodszemu), który miał je objąć po ich śmierci. Na ten zapis nie zgodził się jednak król polski Kazimierz Jagiellończyk, zwierzchnik książąt zatorskich. Kazimierz zatorski utrzymywał bliskie kontakty z dworem królewskim i mieszczaństwem krakowskim, był dobroczyńcą tamtejszych kościołów. Zmarł zapewne w 1490 roku, a małżeństwo z Małgorzatą (zm. 1508) było bezdzietne; księżna miała dożywocie zapisane na Spytkowicach i Bachowicach.

Władysław i Jan V, którzy otrzymali część zachodnią księstwa zatorskiego po pewnym czasie zapewne podzieli się wydzieloną częścią księstwa w związku z ich małżeństwami. Władysław (Włodek) był żonaty z bliżej nie znana Anną, a ich córką była Agnieszka (zm. 1505), żona Jana Kobierzyckiego, której ojciec w 1492 roku zapisał dożywocie na Wadowicach; król Polski nie respektował jednak tego zapisu po śmierci Włodka (zm. 1494). Jan V jeszcze w 1477 roku zawarł traktat o wzajemnym dziedziczeniu w razie braku męskiego potomstwa z bratem swej żony Barbary, Kazimierzem II, księciem cieszyńskim, ale król polski też tego nie zaaprobował (jak się okazało jedynym potomkiem księcia był pozamałżeński syn Jan zm. 1519-21).

Jan V przeżył swoich braci, a w związku z tym, że nie pozostawili męskich potomków przejął po nich ich części i zjednoczył na powrót księstwo zatorskie. Jednak już w 1494 roku sprzedał swoje księstwo za 80 000 florenów i dostawy pewnej ilości soli, królowi Polski Janowi Olbrachtowi, zachowując dożywotnio tytuł księcia oświęcimskiego i pana Zatora; dokument potwierdzający transakcję król polski wydał 21 września tego roku w Radomiu. Po śmierci Jana V 17 VIII 1513 roku (został zabity przez Wawrzyńca Myszkowskiego, z którym toczył spór o odpływ wody ze stawów z Laskowej koło Spytkowic) księstwo zostało włączone do Królestwa Polskiego edyktem Zygmunta Starego z 26 września tego roku.

Bibliografia

Baczkowski K., Walka Jagiellonów z Maciejem Korwinem o koronę czeską w latach 1471-1479, Kraków 1980.
Dominiak W., Ostatni władca Górnego Śląska. Władysław I, pan na Opolu i Raciborzu (1225-1281), Racibórz 2009.
Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, red. S. Kutrzeba, t. 1, Kraków 1933 (wydanie II Kraków 2013).
Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002.
Horwat J., Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV wieku, Gliwice 1993,
Książęta i księżne Górnego Śląska, red. A. Barciak, Katowice 1995.
Mika N., Mieszko, syn Władysława II Wygnańca, książę raciborski i pan Krakowa – dzielnicowy władca Polski, Racibórz 2006.
Dziewulski W., Terytorialne podziały Opolszczyzny w XIII-XV w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1973, z. 3.
Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
Panic I., Poczet Piastów i Piastówien cieszyńskich, Cieszyn b.d.w.
Dzieje Śląska Cieszyńskiego, red. I. Panic, t. 2-3, Cieszyn 2010-2011.
Sperka J., Władysław książę opolski, wieluński, kujawski, dobrzyński, pan Rusi, palatyn Węgier i namiestnik Polski (1326/1330 – 8 lub 18 maja 1401), Kraków 2012.
Opole. Dzieje i tradycja, red. B. Linka, K. Tarka, U. Zajączkowska, Opole 2011.