Śląsk
Autor: Prof.zw.dr hab.Ryszard Kaczmarek
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 1 (2014)
Śląsk (łac. Silesia, czes. Slezsko, niem. Schlesien) - region geograficzno-historyczny na południu Polski, istniejący jako pojęcie historyczne od epoki średniowiecza.
Pochodzenie nazwy
Nie potrafimy precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie skąd wzięła się nazwa Śląsk. Już w epoce prahistorycznej był to obszar transgraniczny, na który przenikały różne wpływy kulturowe. Polski historyk i językoznawca, Władysław Semkowicz, wywodził nazwę od rzeki Ślęza (ewentualnie od góry Ślęży/Sobótki, będącej prastarym miejscem kultowym). Etymologicznie pochodzić miała od słowiańskiego słowa ślęg/śląg, oznaczającego wilgoć.
Tę interpretację powszechnie i później przyjmowali polscy historycy. W niemieckiej historiografii od XIX wieku mocno ugruntowana była inna hipoteza, autorstwa Johanna Gottloba Worbsa i Ignaza Imsiega, wywodząca nazwę Śląsk od germańskiego plemienia Silingów, przemieszczających się w okresie wędrówek ludów wzdłuż Odry. We współczesnej nauce zdania na temat pochodzenia nazwy Śląsk nadal są podzielone. Nadal można znaleźć zwolenników obydwu "historycznych" hipotez, powstają jednak także nowe, niekiedy o charakterze eklektycznym. Niemiecki historyk Norbert Conrads twierdzi, że nazwa pochodzi zapewne od dawnej nazwy góry Sobótka (Zobten), ale etymologia tego słowiańskiego słowa jest dla niego niejasna, wywodzi ją albo od słowiańskiego selo – mieszkanie, albo ślęgnąć – wilgotny, bądź od łacińskiej nazwy Ślęży - mons Silencii, mogącej nadać najpierw nazwę okolicy, a potem jego mieszkańcom. Conrads nie neguje przy tym możliwości wywodzenia nazwy góry Ślęża także od Silingów. Z kolei Jürgen Udolph, odrzucając obie skrajne interpretacje, nazwę Śląsk wywodzi nie ze słowiańskiego albo germańskiego dziedzictwa językowego, ale z indoeuropejskiego: przedrostka sil- (oznaczającego morze, jezioro, spokojną wodę, kraj bogaty w wodę) i końcówki – ing (często przechodzącej w –ąg, -ąża, -ęza). Pojawiła się także interpretacja celtycka, wywodząca nazwę od góry Ślęży, ale jako solarnego ośrodka kultowego. Stąd nazwa całego Śląska nawiązywałaby do celtyckiego słowa sulis – słońce.
Terytorium
W czasach historycznych pojęcie Śląska funkcjonowało w dwóch interpretacjach: 1. terytorialnej, jako obszaru lub kraju z wyodrębnionymi granicami; 2. wspólnoty kulturowej mieszkańców, z odrębnymi miejscami pamięci, zwyczajami i instytucjami. W tym pierwszym przypadku Śląsk postrzegany jest zazwyczaj jako kraj leżący nad górną i środkową Odrą z centralną rolą góry Ślęży. Poczucie spoistości tego terytorium ukształtowało się po przyłączeniu do państwa wczesnopiastowskiego i utworzeniu diecezji wrocławskiej z nowym centrum religijnym i społeczno-politycznym, jakim stał się Wrocław. Zwolennicy definiowania Śląska jako dzielnicy geograficzno-historycznej skupiali się najczęściej nad dyskusjami o granicach. Najwcześniej wytyczano je w oparciu o skąpe i nieprecyzyjne informacje na temat podziałów plemiennych. Oznaczało to pierwotnie identyfikację Śląska z grupą plemion wymienianych przez Geografa Bawarskiego i Thietmara: Dziadoszan, Trzebowian i Bobrzan, na zachodzie zasiedlających obszar później identyfikowany ze Śląskiem Dolnym; Ślężan, odnotowanych w części centralnej utożsamianej później z Śląskiem Środkowym; Opolanie, Golęszyców oraz może także Głubczyców/Lupiglaa(?), mieszkających na wschód od tzw. Przesieki Śląskiej, czyli na terytorium później nazywanym Górnym Śląskiem. Geograficznie granice wytyczały na południu pasma górskie Sudetów i części Karpat przedzielone Bramą Morawską, na zachodzie międzyrzecze Bobru i Nysy Łużyckiej, na północy Warta, Barycz i Prosna, a na wschodzie mało precyzyjnie rzeki: Warta, Przemsza, Brynica, Soła i Biała.
Dokładniej granice Śląska wytyczyły późniejsze linie graniczne odnoszące się do podziałów administracyjnych: najpierw biskupstwa wrocławskiego (w granicach Śląska znajdowały się także niewielkie obszary biskupstw ołomunieckiego i praskiego), a potem księstw śląskich należących do potomków Władysława II Wygnańca z linii Piastów wrocławskich i opolsko-raciborskich oraz do książąt lennych innych rodów panujących, którzy pojawili się na Śląsku już po zhołdowaniu księstw śląskich przez władców czeskich (m.in. Podiebradowie, Wettynowie, Hohenzollernowie).
Historia polityczna
Od średniowiecza Śląsk znajdował się przez wiele wieków na skrzyżowaniu wpływów przede wszystkim trzech państw - Czech, Polski i Niemiec, a w konsekwencji podlegał wielu wpływom kulturalnym, między innymi: czeskim, polskim, niemieckim,węgierskim, saksońskim, frankońskim, włoskim, czy żydowskim. Śląska identyfikacja była rezultatem pograniczności, stąd często przywoływany przykład pomostu/mostu, na którym krzyżowały się różnorakie wpływy: etniczne, narodowe i wyznaniowe. Ujmowano niekiedy również różnorodność kulturową Śląska szerzej, jako bądź epizod w starciu germańskiego Zachodu ze słowiańskim Wschodem, bądź część procesu kształtowania się między Zachodem a Wschodem Europy Środkowej (środkowo-wschodniej), gdzie łączenie różnych elementów kulturowych było powszechne. W średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym Śląsk uznawano za zwarty terytorialnie obszar. Ślady tej jedności odnajdujemy już w kronikach średniowiecznych („Chronicon Polonorum”/”Kronika śląsko-polska”, powstałej w cysterskim klasztorze w Lubiążu; „Chronica principum Polonie” opracowanej w Brzegu). Używa się w nich obok odrębnych nazw księstw także ogólnego pojęcia Śląsk, oznaczającego oddzielną krainę historyczną. To pojęcie dodatkowo utrwaliło się, kiedy Śląsk stał się obok Czech, Moraw i Łużyc jedną z czterech części Korony św. Wacława. Śląsk jako odrębny kraj, uległ rozpadowi na początku XVIII wieku, po wojnach śląskich i wojnie siedmioletniej. Podział wytyczyły granice państwowe, najpierw między Prusami i Austrią, a w XX wieku między Niemcami, Czechosłowacją (Czechami) i Polską. Jedność terytorialna Śląska od tej pory zanikła. Pojawiły się nowe jednostki administracyjne, najpierw, do I wojny światowej, Śląsk Pruski i Śląsk Austriacki, a po traktacie wersalskim Czechosłowacki Śląsk, Niemiecki Śląsk i Polski Śląsk. Po II wojna światowa Śląsk Niemiecki został prawie w całości przyłączony do państwa polskiego. Ciągłe przemieszczenia granic w okresie nowożytnym i najnowszym sprzyjały procesowi zmiany tożsamości mieszkańców Śląska w zależności od koniuktury politycznej. Już na przełomie wieków XII i XIII efektem aspiracji politycznych młodszej linii Piastów śląskich był stopniowo postępujący podział Śląska na część wschodnią z Opolem i Raciborzem oraz część środkową i zachodnią, której centrum nadal znajdowało się we Wrocławiu. Podział miał nie tylko charakter czysto administracyjny. Już w XVI brzeski humanista i topograf Barthel Stein zauważał również różnice językowe pomiędzy Śląskiem Dolnym i Górnym i dla tego drugiego ukuł już wtedy nazwę Polski Śląsk (Polonica Silesia). Upowszechnienie nazwy Górny Śląsk (Silesia Superior/Oberschlesien) nastąpiło jednak dopiero w XVI wieku, dzięki głogowskiemu humaniście i historiografowi Joachimowi Cureusowi, piszącemu w swoim dziele „Gentis Silesiae annales” o: Dolnym Śląsku (Silesia Inferior) i Górnym Śląsku (Silesia Superior). Ten podział nie zakłócał jednak w okresie nowożytnym poczucia śląskiej wspólnoty. Jej symbolami były instytucje ogólnośląskiej samorządności, stworzone na mocy przywileju wydanego przez Władysława Jagiellończyka w 1498 roku dla stanów śląskich: zjazd książąt (później conventus publicus), trybunał książęcy, urząd nadstarosty krajowego (później Urząd Zwierzchni), komora śląska.
Poczucie jedności Śląska zanikło wraz z podziałem w XVIII wieku. W polskich dyskusjach politycznych XIX wieku, toczonych od Wiosny Ludów, utrwalono odmienne traktowanie zachodniego (Dolnego) Śląska i wschodniego (Górnego) Śląska. Ten drugi wyodrębniano ze względów etnograficznych. Triumfowała polska myśl narodowa, w której granice Polski definiowano nie tylko w oparciu o podziały zaborowe, ale również etniczne, a więc wysuwano roszczenia do wszystkich ziem uznawanych za etnicznie polskie. Do tych ostatnich zaliczono także Górny Śląsk (pruski) i Księstwo Cieszyńskie (austriackie). Takie podejście głosił również niepodległościowy polski ruch socjalistyczny, gdzie akceptowano poglądy Bolesława Limanowskiego o konieczności „unarodowienia“ Górnoślązaków. Z tego powodu w pierwszych projektach granic Polski, które przedstawił Roman Dmowski w Paryżu jeszcze w 1917 roku, wymieniono osobno, oprócz ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku, także: Górny Śląsk oraz Śląsk Cieszyński. Po Konferencji Paryskiej konsekwencją arbitralnego podziału pruskiego Górnego Śląska i austriackiego Księstwa Cieszyńskiego było ukształtowanie się nowych nazw, wyraźnie odwołujących się do idei państw narodowych i zrywających z tradycją odrębności regionalnej Śląska. Nazwę Polski Śląsk utożsamiano z wschodnią, mniejszą częścią historycznego Górnego Śląska, czyli używano go dla województwa śląskiego, mającego w przedwojennej Polsce status autonomiczny. Jednak polskie aspiracje polityczne sięgały nadal po inne części historycznego Górnego Śląska. Stąd upowszechnienie się jednocześnie nazw: Zaolzie, na określenie tej części Śląska Cieszyńskiego, który nie został włączony do Polski w 1920 roku (stało się tylko tak na krótko w latach 1938-1939) i Śląsk Opolski dla niemieckiej Prowincji Górnośląskiej (Provinz Oberschlesien), która po plebiscycie z 1921 roku pozostała wprawdzie w państwie niemieckim, ale zamieszkiwana była w dużej części przez ludność etnicznie polską. Jej przedstawiciele o polskiej świadomości narodowej byli aktywni politycznie i społecznie w ramach Związku Polaków w Niemczech, działającego pod znakiem „rodła”. Nazwa Czechosłowacki Śląsk (powiaty: Czeski Cieszyn, Frydek, Frysztat, Hulczyn, Biłowiec, Opawa, Karniów, Bruntal, Jesenik) stała się obiektem sporu polsko-czechosłowackiego. W Polsce powszechnie zaczęto używać pojęcia Zaolzia (za graniczna rzeką Olzą, gdzie mieszkała polska mniejszość narodowa). Czesi odrzucali to określenie, stosując konsekwentnie dla wschodniej części Śląska Czechosłowackiego termin Cieszyńskie (Tešinsko). Podkreślali przy tym, że nie może to być synonimem Zaolzia, ponieważ obszar ten rozciąga się także na powiat frydecki, będący poza aspiracjami polskimi. Niemiecki Śląsk po I wojnie światowej dalej zajmował największą część historycznego Śląska. Podział Górnego Śląska traktowano w Rzeszy Niemieckiej jako niesprawiedliwy dyktat, a stworzona w 1919 roku nowa jednostka administracyjna – Prowincja Górnośląska - miała o tym fakcie stale przypominać. Niemiecki Śląsk scalono na powrót w 1938 roku, już w okresie rządów nazistowskich. W czasie II wojny światowej powrócono jednak po aneksji Polskiego i Czechosłowackiego Śląska do podziału na dwie prowincje (ze stolicami we Wrocławiu i w Katowicach). Po II wojnie światowej Niemiecki Śląsk przyłączono do Polski. W żadnym z państw komunistycznych nie starano się po 1945 roku wracać do historycznych granic Śląska. W Polsce tylko w latach 1945-1950 utrzymało się województwo nazwane śląskim (lub śląsko-dąbrowskim), jednak w swych granicach obejmujące tylko część wschodnią tego regionu. Następne reformy administracyjne w Polsce z lat 1950 i 1975 całkowicie zerwały z historyczną tradycją nazewniczą, odwołując się w nazwach województw do miast – siedzib władz administracyjnych. Śląsk pozostał od tej pory aż do końca istnienia PRL tylko pojęciem historyczno-geograficznym. Podobnie stało się w Czechosłowacji, gdzie usunięto z map administracyjnych nazwę Śląsk, włączając dawny obszar Czechosłowackiego Śląska do kraju „północnomorawskiego”.
Podziały etniczne w okresie nowożytnym i najnowszym
Wraz z podziałami politycznymi , a także nasileniem się procesów migracyjnych w okresach nowożytnym i najnowszym, zarówno dobrowolnych, zazwyczaj motywowanych względami ekonomicznymi (Ostflucht, napływ ludności z Niemiec i Polski, osiedlającej się na Górnym Śląsku), jak i przymusowych (optanci po przesiedleniach po I wojnie światowej, wysiedleni i osadnicy po II wojnie światowej), poczucie wspólnoty Ślązaków zaczęło słabnąć, a nawet zanikać. Na wschodnim pruskim Śląsku w miejsce nazwy Ślązak (Schlesier) pojawiło się w XIX wieku określenie Górnoślązak (Oberschlesier), a na Śląsku Austriackim wyraźnie odróżniano już poddanych (potem obywateli) Cesarstwa Austriackiego (Slezan). Wszystkie te grupy podkreślały przy tym swoją odrębność regionalną od Dolnoślązaków (Niederschlesier), którzy z kolei zawsze używali w stosunku do samych siebie tylko pierwotnego terminu Ślązak (Schlesier). W ślad za tymi podziałami, zarówno politycznymi jak i etnicznymi, szło w drugiej połowie XIX wieku coraz częściej identyfikowanie narodowe Górnoślązaków jako Polaków, w odróżnieniu od mieszkających tutaj Niemców. Na Dolnym Śląsku niewielkie grupy polskojęzyczne nie odgrywały większej roli i tam ten proces nie miał wobec tego miejsca. W ten sposób w XX wieku stoczono walkę o „duszę Górnoślązaka”. Najbardziej konsekwentna była strona polska, uznającą Górnoślązaków po prostu za Polaków. Znacznie bardziej skomplikowany był ten proces po stronie niemieckiej. Opierając się na argumentach etnicznych (oddzielenia dialektu górnośląskiego przed ukształtowaniem się literackiego języka polskiego, stąd pojawiło się określenie wasserpolnisch) oraz historycznych (pruski i niemiecki lojalizm państwowy) budowano obraz Górnoślązaków jako grupy etnicznej stanowiącej część narodu niemieckiego o nieskrystalizowanej jeszcze świadomości narodowej. Z kolei w okresie rządów nazistowskich w Niemczech starano się uwiarygodnić tezę o niemieckości Górnoślązaków odwołując się do ideologii rasowej. W ten sposób jeszcze przed wybuchem wojny pojawiła się koncepcja włączenia do niemieckiej wspólnoty narodowościowej (Volksgemeinschaft) Ślązaków/Górnoślązaków, nazywanych jednak Schlonsaken/Oberschlesier, by nie używać zastrzeżonej dla Ślązaków niemieckich nazwy Schlesier.
W czasie II wojny światowej to nabywanie niemieckości przez Górnoślązaków grupę miało odbywać się za pomocą masowych wpisów na Niemiecką Listę Narodowościową (Deutsche Volksliste). Po II wojnie światowej na skutek wysiedleń na Śląsku pozostała tylko część Górnoślązaków, jako tzw. ludność rodzima (autochtoni), której bądź przywrócono po wojnie polskie obywatelstwo (po tzw. rehabilitacji osób zamieszkujących terytorium przedwojennego polskiego Śląska i wpisanych w czasie wojny na Niemiecką Listę Narodowościową, bądź nadano obywatelstwo polskie po raz pierwszy (po tzw. weryfikacji osób należących do przedwojennej mniejszości polskiej w Niemczech). Dzisiaj rodzimi mieszkańcy Górnego Śląska stanowią mniejszość na obszarze historycznego polskiego Górnego Śląska, chociaż bardzo żywotną pod względem kulturowym. Na Śląsku czeskim w ostatnich spisach powszechnych Ślązacy (Slezanie) występują także jako odrębna mniejszość. Na Śląsku Dolnym, na skutek wysiedleń, obszary przedwojennej Prowincji Śląskiej stały się terytorium etnicznie wyłącznie polskim, zamieszkiwanym przez osoby wysiedlone z polskich Kresów Wschodnich, bądź przesiedlone z Polski Centralnej.
Śląsk częścią europejskiej wspólnoty kulturowej
Śląsk w wymiarze kulturowym wydaje się obszarem typowym dla Europy Środkowej. Trudno dzisiaj postrzegać go jako integralną całość. Dzielą go przede wszystkim granice państwowe i administracyjne (większość historycznego Śląska znajduje się obecnie w granicach państwa polskiego w czterech województwach: lubuskim, dolnośląskim, opolskim i śląskim; dawny Czechosłowacki Śląsk obecnie znajduje się w strukturze dwóch krajów: ołomunieckiego (Ołomuniec) i północnomorawskiego (Ostrawa); niewielka część dawnego pruskiego Śląska należy dzisiaj w Niemczech do dwóch powiatów: Budziszyn i Görlitz). Bardzo widoczne są także skutki procesów migracyjnych i wysiedleń oraz przesiedleń po II wojnie światowej. Mamy wobec tego do czynienia na Śląsku z tak typowym w Europie środkowo-wschodniej rezultatem skrzyżowania historii (l’historire croisee). Ponieważ na Śląsku nie ma stabilnych granic, to trwa od wielu stuleci ciągły transfer kulturowy, sprzyjający pojawianiu się form hybrydalnych (wielojęzyczność, zmienność identyfikacji narodowych, eklektyczne dziedzictwo kulturowe, wieloznaczne miejsca pamięci), widocznych do dzisiaj. Identyfikowanie się większości mieszkańców z tak rozumianym regionem wychodzi poza znaną triadę: Europa - Państwa Narodowe – Regiony. Region hybrydalny nie jest zamknięty i homogeniczny, ale przeciwnie, otwarty i heterogeniczny. W tym wzorcu kulturowym zachowuje się elastyczność w kontaktach ze światem zewnętrznym (państwo narodowe, Europa). Dla naszego kontynentu skazanego na krzyżowanie się historii, a traktującej się jako oblężona twierdza, Śląsk jako region hybrydalny może być nową jakością. Z różnorodnym, ale wspólnym dla mieszkańców dziedzictwem kulturowym, zarówno w jego części zachodniej, mimo gwałtownego zerwania ciągłości historycznej po II wojnie światowej, jak i we wschodniej, gdzie ludność autochtoniczna niesie wzorce kulturowe często chętnie przyjmowane również przez napływających przybyszy. Fenomen Śląska polega na przetrwaniu wspólnoty kulturowej jego mieszkańców, mimo od dawna nie istniejących wspólnych instytucji oraz granic politycznych i administracyjnych.
Bibliografia
Deutsche Geschichte im Osten Europas Schlesien, hrsg. V. N. Conrads, Berlin 1994.
Geschichte Schlesiens, L. Petry, J. J. Menzel, W. Irgang, Sigmaringen 1988, Bd. 1-2.
Historia Śląska, red. K. Maleczyński, W. Długoborski, S. Michalkiewicz, Wrocław 1960-1985, t.1-3.
Czapliński M., Kaszuba E., Wąs G., Żerelik R., Historia Śląska, Wrocław 2002.
Slezsko v dĕjinách Českého Státu, pod vedením Z. Jiráska, Opava 2012, t.1-2.
