Muzea przemysłowej części województwa śląskiego z okresu międzywojennego

Autor:dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

Muzea stanowią instytucje publiczne, które osadzone są pomiędzy przeszłością (do której się odnoszą i którą prezentują), teraźniejszością (w której funkcjonują) i przyszłością (którą mają kreować). Obok uwarunkowań czasowych każde muzeum odnosi się do określonego obszaru – terytorium, które pośrednio (poprzez eksponaty) lub bezpośrednio (jako miejsce działań muzealników) wpływa na kierunki rozwoju muzealnictwa. Lokalna specyfika nadaje instytucjom muzealnym charakterystycznego ducha, który oparty jest na specyfice przedmiotów, ludzi i krajobrazu, do których nawiązuje przekaz placówek. Tym samym rzeczywistość każdego z muzeów to splot rozmaitych czynników, które w zależności od sytuacji z różną siłą oddziałują na aktualne trendy myśli muzealnej.

Początków myśli muzealnej na Śląsku należy doszukiwać się wśród popularnych w XVII i XVIII wieku gabinetów osobliwości oraz prywatnych kolekcji sztuki i naturaliów. Ówcześni kolekcjonerzy, tacy jak chociażby Johann Christian Kundmann (1684-1751), Conrad Ernst Maximilian Graf von Hochberg (1682-1742) czy Leonard David Hermann (1670-1736), byli pionierami tworzenia zbiorów opartych na przedmiotach powiązanych z regionem.

W drugiej połowie XIX wieku do rozkwitu regionalnej myśli muzealnej przyczynił się klimat kulturowy epoki, który pociągał za sobą wzmożone zainteresowanie dziejami poszczególnych „małych ojczyzn”. Pod koniec wieku swoistą modą w państwie pruskim, w ramach którego znajdowała się wówczas większość terenów Górnego Śląska, stało się zakładanie stowarzyszeń miłośników kultury regionalnej oraz muzeów ziemi ojczystej, tzw. Heimatmuseum, które obrazowały bogactwo konkretnych ziem, prezentując całą gamę eksponatów z różnych okresów i z różnych dziedzin życia.

W okresie międzywojennym jednym z zadań autonomicznego województwa śląskiego, utworzonego z terenów włączonych do odradzającego się państwa polskiego, było stworzenie miejscowych instytucji muzealnych (takowe istniały jedynie w Cieszynie i Bielsku). Zadanie to było tym trudniejsze, iż w przemysłowej części województwa proces przeprowadzany był od podstaw, gdyż na terenach tych brak było tego typu placówek o stricte polskim charakterze – istniejące muzea w Gliwicach i Bytomiu znalazły się po niemieckiej stronie regionu.

Tło społeczno-polityczne

Oficjalne przyłączenie śląskich ziem do II Rzeczypospolitej nastąpiło na przełomie czerwca i lipca 1922 roku. Polskie władze przejmowały kolejno poszczególne powiaty. Przyznane tereny, wraz z częścią włączonego wcześniej do państwa polskiego Śląska Cieszyńskiego, utworzyły województwo śląskie. Na mocy ustawy konstytucyjnej z 15 lipca 1920 roku, w której zawarto Statut Organiczny Województwa Śląskiego, tereny te uzyskały status autonomiczny.

Przyznane obszary Górnego Śląska powracały w ramy państwowości polskiej po kilkuwiekowej egzystencji w granicach innych państw, co pociągało za sobą rozdźwięk pomiędzy systemem wartości i kulturą tutejszej ludności a resztą społeczności II Rzeczypospolitej. Nowa rzeczywistość administracyjno-polityczna wymagała podjęcia szeregu działań, mających na celu unifikację województwa śląskiego z resztą kraju. Integracja regionu była procesem, który wymagał inicjatyw na wielu płaszczyznach. Wpajanie ducha polskości nasiliło się po przejęciu władzy przez rządy sanacyjne, co dokonało się w wyniku przewrotu majowego, który miał miejsce między 12 a 15 maja 1926 roku.

28 sierpnia 1926 roku stanowisko wojewody śląskiego objął Michał Grażyński, który reprezentował myśl polityczną obozu sanacji. Polityka wojewody zakładała walkę z wpływami niemieckimi w zakresie śląskiej gospodarki oraz wzmacnianie propolskich postaw społeczno-kulturowych wśród społeczności regionu. Wojewoda kładł szczególny nacisk na działania w sferze kultury, inicjując wiele ważnych inwestycji, które służyć miały idei wychowania państwowego. Za jego kadencji powstały w Katowicach takie instytucje jak: Instytut Śląski, Instytut Pedagogiczny, Konserwatorium Muzyczne, Śląska Biblioteka Publiczna im. Józefa Piłsudskiego, Śląskie Biuro Statystyczne, Dom Oświatowy czy liczne uniwersytety ludowe. Wszystkie te inicjatywy miały na celu wielopłaszczyznowe kształtowanie patriotycznych postaw propolskich wśród mieszkańców Górnego Śląska.

Rozwój międzywojennych muzeów województwa śląskiego odbywał się w klimacie zaciekłego sporu polsko-niemieckiego i trudnej sytuacji gospodarczej (zwłaszcza po kryzysie światowym, który wybuchł w 1929 roku), co miało swoje odzwierciedlenie w charakterze ich pracy. Każda placówka miała przy tym swoją specyfikę.

Muzeum Powiatowe w Świętochłowicach / Muzeum Ziemi Bytomskiej w Chorzowie

Pierwsza instytucja muzealna przemysłowej części województwa śląskiego utworzona została 12 marca 1925 roku w ówczesnym powiecie świętochłowickim. Jej powstanie stało się możliwe dzięki wsparciu organizacyjnym starosty powiatu świętochłowickiego – Józefa Potyki (sprawującego urząd w latach 1922-1927) – oraz wcześniejszej aktywności kolekcjonerskiej Łukasza i Stanisława Wallisów, których zbiory etnograficzne dały początek placówce muzealnej. Świętochłowickie muzeum gromadziło eksponaty, które klasyfikowane były w działach: etnografii (m.in. sprzęty domowe i gospodarcze, stroje ludowe, sztuka ludowa, zabawki dziecięce), pamiątek z powstań śląskich, plebiscytu i I wojny światowej, przemysłu powiatu świętochłowickiego, literatury śląskiej (książki, gazety i ulotki), geologii oraz numizmatyki. Intencją twórców było gromadzenie obiektów, które w ich odczuciu kojarzone były z przejawami polskiej kultury. Do 1934 roku placówka zgromadziła około 3000 przedmiotów, które były przechowywane w budynku należącym do Wydziału Powiatowego w Świętochłowicach i bezpłatnie udostępniane dla zainteresowanych osób.

„Polonia” 1930, nr 2207, s. 9

Osobą odpowiedzialną za rozwój świętochłowickiego muzeum był Stanisław Wallis (1895-1957), który swoją pasję kolekcjonerską odziedziczył po ojcu – Łukaszu (1863-1940), autorze zbioru kilkuset śląskich pieśni ludowych, przysłów, podań i legend. Rozbudował on zbiory ojca, a także, oprócz samego kolekcjonowania, rozszerzył swą aktywność o działalność badawczą i interpretatorską. Z jego inicjatywy w ramach świętochłowicko-chorzowskiego muzeum utworzono Archiwum Pieśni Ludowych i Archiwum Tańców Ludowych, co stanowiło swoiste novum w ówczesnej myśli muzealnej. Bogata spuścizna archiwalna po Łukaszu i Stanisławie Wallisach udostępniana jest współcześnie w Muzeum Hutnictwa w Chorzowie, w Oddziale Historii Miasta i Regionu (placówka ta jest spadkobiercą kolekcji dawnego Muzeum Ziemi Bytomskiej).

Stanisław Wallis (1895-1957), własność Muzeum Hutnictwa w Chorzowie

W 1934 roku, z uwagi na brak miejsca dla ciągle rozrastającej się kolekcji, placówkę postanowiono przenieść do sąsiedniego Chorzowa i jednocześnie przemianowano ją na Muzeum Ziemi Bytomskiej. Pierwszym kierownikiem muzeum w nowej odsłonie był nauczyciel Teodor Rudnicki, którego w 1937 roku zastąpił Stanisław Wallis. Kilkukrotnie zmieniano lokalizację zbiorów – w latach 1935-1939 udostępniane były w salach szkoły przy ul. Dąbrowskiego. Stale powiększana kolekcja wymagała jednak własnej, większej siedziby. Władze Chorzowa w sierpniu 1939 roku postanowiły przeznaczyć na potrzeby muzeum budynek dawnego ratusza w Chorzowie Batorym. Otwarcie placówki w nowej siedzibie uniemożliwił jednak wybuch II wojny światowej.

Muzeum Śląskie w Katowicach

Główną międzywojenną instytucją muzealną całego województwa śląskiego, o największym rozmachu działań, było katowickie Muzeum Śląskie. Polsko-niemiecka rywalizacja propagandowa, której celem było pozyskanie dla własnej opcji narodowościowej „dusz Ślązaków”, przyczyniła się do postępowych przekształceń muzeum bytomskiego po niemieckiej stronie oraz powstania i intensywnego rozwoju muzeum katowickiego w polskiej części regionu. Kształtowanie instytucji odbywało się od zera, co biorąc pod uwagę jego późniejszy rozmach, było ewenementem w ówczesnym polskim muzealnictwie.

Pierwszym krokiem ku utworzeniu Muzeum Śląskiego było zatrudnienie dra Tadeusza Dobrowolskiego w lipcu 1927 roku, który początkowo zajmował stanowisko konserwatora zabytków w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. Niedługo później utworzono Oddział Sztuki, którego kierownictwo mu powierzono, zlecając jednocześnie akcję organizowania przyszłego muzeum oraz rozpoczęcie pozyskiwania eksponatów. Sanacyjny wojewoda śląski – Michał Grażyński – nakreślił wówczas plan ideowy przyszłej instytucji, który podsumował jako „monografia Śląska na tle ogólnopolskiej syntezy”.

Uroczyste otwarcie Muzeum Śląskiego w Katowicach w gmachu Sejmu Śląskiego, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/11/42

Ostateczne administracyjno-prawne ukonstytuowanie się instytucji Muzeum Śląskiego w Katowicach dokonało się 23 stycznia 1929 roku na mocy Ustawy Sejmu Śląskiego. Powołanie placówki wpisano w propagandową akcję obchodów 10-lecia II Rzeczypospolitej. Jednocześnie pod koniec 1928 roku, gdy kończono budowę Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (przy dzisiejszej ul. Jagiellońskiej 25), Muzeum Śląskie otrzymało tymczasową siedzibę na piątym piętrze tego gmachu, gdzie miało do dyspozycji czterdzieści pomieszczeń. Placówka eksponowała tam swoje zbiory do 1939 roku.

Katowickie muzeum było instytucją wielosekcyjną – posiadało działy: prehistorii, etnografii, sztuki kościelnej, przemysłu artystycznego, sztuki XIX-wiecznej i współczesnej (galeria obrazów i rzeźb prezentująca przykłady sztuki polskiej), przyrodniczy oraz pamiątek z okresu powstań górnośląskich i plebiscytu. Organizacyjnie placówka podlegała autonomicznemu województwu śląskiemu i stanowiła własność Skarbu Śląskiego.

Dział sztuki kościelnej tworzony był w porozumieniu z katowicką Kurią Diecezjalną – najpierw z biskupem Arkadiuszem Lisieckim, a później z biskupem Stanisławem Adamskim. Celem pozyskiwania eksponatów prowadzono poszukiwania w wielu wiejskich śląskich kościołach. Ich efektem było m.in. zebranie zabytków gotyckiego malarstwa sakralnego i rzeźby, prezentujących rozwój śląskiej sztuki sakralnej od końca XIV do początków XVI wieku. Formalnie zbiory były własnością katowickiej Kurii i trafiały do Muzeum Śląskiego w charakterze depozytów. Oficjalną umowę o współpracy podpisano dopiero 9 maja 1938 roku. Kolekcja zebrana w okresie międzywojennym stanowi trzon ekspozycji Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, otwartego w 1983 roku.

Fragment ekspozycji Muzeum Śląskiego w Katowicach w gmachu Sejmu Śląskiego, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/11/43

Najważniejszym wyzwaniem organizacyjnym międzywojennego Muzeum Śląskiego w Katowicach była kwestia budowy nowego gmachu. Zagadnienie to wzbudzało najwięcej emocji oraz wymagało największych nakładów finansowych – miało być zwieńczeniem funkcjonowania instytucji w okresie międzywojennym. Katalizatorem rozwoju tego zamysłu była budowa nowej siedziby dla muzeum bytomskiego (działającego po niemieckiej części Górnego Śląska), która trwała w latach 1928-1931. We wrześniu 1934 roku powołano Biuro Budowy Muzeum podległe Wydziałowi Komunikacyjno-Budowlanemu Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz utworzono Radę Artystyczną. Latem 1936 roku przystąpiono do pierwszych plac budowlanych.

Budynek zaprojektowany przez Karola Schayera miał stanąć na działce między ulicami Jagiellońską, Lompy, Reymonta oraz Wojewódzką. Zaprojektowany gmach składał się z trzech głównych części: dwóch czteropiętrowych skrzydeł tworzących południową fasadę od strony Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, ośmiokondygnacyjnego korpusu głównego, zorientowanego wzdłuż osi północ-południe oraz dwóch czteropiętrowych skrzydeł, zamykających północną część budynku. Kształt gmachu, widziany od góry, przypominał literę „H”. Całość zamysłu architektonicznego budowanego gmachu posiadała swój wydźwięk ideologiczny – obiekt miał integrować śląskich odbiorców wokół polskich wartości narodowych i budzić odwołania do przyszłości i rozwoju. Wiosną 1939 roku budynek był już w końcowej fazie budowy, w związku z czym rozpoczęto jego wyposażanie oraz szykowano się do przenoszenia zbiorów. Otwarcie dla publiczności planowano na połowę 1940 roku. Zamierzenia te zweryfikował wybuch wojny. W okresie II wojny światowej władze nazistowskie zlikwidowały placówkę, wyburzyły niemal doszczętnie nowy gmach i rozproszyły jego zbiory.

Nowy gmach międzywojennego Muzeum Śląskiego w Katowicach, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/131/0/-/593

Wartym wspomnienia jest fakt, iż międzywojenne Muzeum Śląskie dało również zaczątek górnośląskiej myśli skansenowskiej. Wysunięta przez Tadeusza Dobrowolskiego inicjatywa utworzenia skansenu, zlokalizowanego w katowickim Parku Kościuszki, doczekała się dwóch konkretnych działań – najpierw pod koniec 1933 roku przeniesiono spichlerz dworski z Gołkowic (datowany na 1688 rok), a następnie w 1938 roku przystąpiono do przenosin drewnianego kościoła św. Michała Archanioła z Syryni (datowanego na połowę XVII wieku), który uroczyście poświęcono 11 czerwca 1939 roku. Ze wspomnień T. Dobrowolskiego wynika, iż planowano przenieść kolejne obiekty, w tym: typowe wiejskie chaty wraz z obejściem gospodarskim, wiatrak, szałas góralski, owczarnię, folusz czy kaplice przydrożne.

Muzeum Miejskie w Mysłowicach

Swój krótki epizod muzealny posiadają również międzywojenne Mysłowice. Już pod koniec XIX wieku miasto za 10 tys. marek zakupiło zbiór około 10 tys. minerałów i skamieniałości, należący do miejscowego proboszcza ks. Edwarda Kleemanna. Przez dziesięciolecia kolekcja ta nie była jednak udostępniana publicznie. Dopiero w 1928 roku mysłowicki radca miejski Emil Caspari podjął się misji utworzenia Muzeum Miejskiego. Dzięki jego staraniom, przy wsparciu sekretarza miejskiego Jana Ryszki, 15 września 1930 roku nastąpiło oficjalne otwarcie placówki.

Mysłowickie muzeum mieściło się w budynku Królewskiego Katolickiego Seminarium Nauczycielskiego (zwanym Preparandą) przy dzisiejszej ul. Sienkiewicza 4. Kolekcja instytucji obejmowała: bibliotekę (kilkaset tomów o treści historycznej, prawniczej i regionalnej, w tym księgozbiór po Jacobie Lustigu), dział mineralogiczny (spuścizna po ks. Kleemannnie), dział ornitologiczny, dział numizmatyczny (przede wszystkim zbiory przekazane przez Emila Caspariego), dział archiwalny (prasa, stare akta i księgi miejskie, w tym m.in. tzw. „Czerwona Księga” z końca XVI wieku) oraz dział pod nazwą różne (w tym m.in. pamiątki z powstań śląskich i plebiscytu, broń palna, fotografie, mapy śląskie, dawne pieczęcie i herby miasta czy dwa potężne kły mamuta).

Dawny gmach Preparandy w Mysłowicach, siedziby miejscowego muzeum – stan współczesny, źródło: archiwum autora

Muzeum było otwarte dla publiczności jedynie dwa razy w tygodniu, w godzinach 16-18. Od początków nie cieszyło się ono zbyt wysoką frekwencją, w związku z czym władze miejskie dość powściągliwie podchodziły do kwestii jego dalszego utrzymywania. W 1935 roku zmarł główny orędownik placówki – Emil Caspari – zaś jego śmierć przyczyniła się do zawieszenia działalności muzeum. Ostatecznie zlikwidowano je w maju 1937 roku. Budynek byłej Preparandy wydzierżawili salezjanie, a lokal przeznaczony dotychczas na salę muzealną zaadaptowano na kaplicę. Część eksponatów przeniesiono na strych ratusza miejskiego, część przekazano do Muzeum Śląskiego w Katowicach, część znalazła się w piwnicach byłej Preparandy.

Muzeum Misyjne w Rybniku

Międzywojenną mozaikę muzealną przemysłowej części województwa śląskiego dopełnia instytucja prowadzona przez zakon werbistów w Rybniku. Placówka ta powstała z inicjatywy o. Emila Drobnego, na bazie eksponatów zgromadzonych przez niego m.in. w trakcie misji w Nowej Gwinei oraz w Chinach. Kolekcja tworzona była od momentu przybycia o. Emiliana Drobnego do Rybnika w 1922 roku i była udostępniana zwiedzającym w Domu Misyjnym werbistów przy dzisiejszej ul. Kościuszki 52 (obecnie siedziba Centrum Kształcenia Ustawicznego, filii Politechniki Śląskiej). Z czasem zbiory o. Drobnego wzbogacane były o nowe nabytki i dary innych członków zakonu (z misji rozsianych po całym świecie).

Rybnickie muzeum koncentrowało się na dwóch głównych tematach. Pierwszym była kolekcja prezentująca bogactwo kulturowe regionów, w których swoje misje prowadził zakonu werbistów (prezentowano eksponaty, takie jak m.in. tkaniny, maty, ceramika, broń, narzędzia do rybołówstwa itp.). Druga część skupiała się na specyfice Górnego Śląska – zgromadzono tu bogaty zbiór starodruków i książek, numizmatów, sztuki sakralnej czy różnego rodzaju eksponaty etnograficzne.

„Polska Zachodnia”, 1938, nr 309, s. 9

Wybuch II wojny światowej oznaczał kres działalności rybnickiego muzeum – część zbiorów została wówczas wywieziona, zaś część zniszczona. Twórca placówki – o. Emil Drobny opuścił Rybnik 1 września 1939 roku i nigdy już do niego nie powrócił (zmarł w wypadku samochodowym na misji w Rodezji w 1948 roku). Współczesne muzeum miejskie w Rybniku w uznaniu dla jego zasług na polu aktywności muzealnej nosi jego imię.

Bibliografia

1. Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół akt nr 82 Akta Miasta Mysłowic.
2. Barańska K., Muzeum w sieci znaczeń. Zarządzanie z perspektywy nauk humanistycznych, Kraków 2013.
3. Brachaczek Z., Muzeum Miejskie w Świętochłowicach, [w:] „Rocznik Świętochłowicki” 1999, t. I, s. 134-163.
4. Dobrowolski T., Oddział Sztuki i Muzeum Śląskie w Katowicach. Zarys programu działania, [w:] „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1929, R. 1, s. 90-109.
5. Dobrowolski T., Działalność Muzeum Śląskiego w Katowicach. Od chwili założenia Muzeum do końca 1930 r., [w:] „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1930, R. 2, s. 170-208.
6. Haubold-Stolle J., Mythos Oberschlesien: Der Kampf um die Erinnerung in Deutschland und Polen, 1919-1956, Osnabrück 2008.
7. Król H., Zbiory Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, [w:] Zbiory Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, red. H. Pyka, Katowice 1995, s. 11-17.
8. Kuźnicka L., Muzeum Miasta Mysłowice. Dzieje, ludzie, dorobek, Mysłowice 2016.
9. Marcoń W., Unifikacja województwa śląskiego z II Rzecząpospolitą, Toruń 2007.
10. Masnyk M., Prowincja górnośląska (1919-1922), [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 219-237.
11. Matuszczak J., Muzeum Śląskie w Katowicach (1927-1939), [w:] Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, red. J. Ligęza, Bytom 1963, s. 113-126.
12. Mencfel M., Skarbce natury i sztuki. Prywatne gabinety osobliwości, kolekcje sztuki i naturaliów na Śląsku w wiekach XVII i XVIII, Warszawa 2010.
13. Modrzyński J., Muzeum w Chorzowie, [w:] Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, red. J. Ligęza, Bytom 1963, s. 69-78.
14. Nowosielska-Sobel J., Od ziemi rodzinnej ku ojczyźnie ideologicznej. Ruch ochrony stron ojczystych (Heimatschutz) ze szczególnym uwzględnieniem Śląska (1871-1933), Wrocław 2013.
15. Odorowski W., Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922-1939, Katowice 1994.
16. Palica M. M., Wielki Drobny. O. Emil Stanisław Drobny SVD (1889-1948), Pieniężno 2016.
17. Pochmara W., Muzeum w Mysłowicach, w: Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, red. J. Ligęza, Bytom 1963, s. 236-237.
18. Pochmara W., Zbiory rybnickie, Muzea na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, red. J. Ligęza, Bytom 1963, s. 237-238.
19. Polak-Springer P., Recovered Territory. A German–Polish Conflict over Land and Culture, 1919–1989, New York-Oxford 2018.
20. Rygus P., Muzeum na wolnym powietrzu w Katowicach (1929–1955). Idee, plany i realizacja, [w:] „Rocznik Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” 2013, nr 1, s. 83-98.
21. Rygus P., W cieniu Muzeum Śląskiego. Muzealnictwo województwa śląskiego w okresie międzywojennym, [w:] „Czasypismo” 2014, nr 1 (5), s. 123-131.
22. Skoczek R., Muzeum w Chorzowie, [w:] Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. 100 lat dziejów. Kontakty z muzeami, instytucjami kultury i towarzystwami, red. J. Drabina, Bytom 2012, s. 59-81.
23. Sulik A., Historia Mysłowic. Tom II. 1922-1945, Mysłowice 2011.
24. Szaliński T., Muzeum Powiatowe w Świętochłowicach, [w:] Powiat świętochłowicki. Monografia, red. T. Szaliński, Katowice 1931, s. 367-368.
25. Wądołowski M., Lekarze duszy: 200 lat działalności muzealników na Śląsku. Katalog wystawy czasowej eksponowanej w Muzeum Miejskim w Siemianowicach Śląskich w dniach 07.10 – 20.12.2022, Siemianowice Śląskie 2022.
26. Wądołowski M., Muzeum Śląskie w Katowicach. Idea a rzeczywistość, Katowice 2022.

Źródła online

M. Wądołowski, Lekarze duszy: 200 lat działalności muzealników na Śląsku. Katalog wystawy czasowej eksponowanej w Muzeum Miejskim w Siemianowicach Śląskich w dniach 07.10 – 20.12.2022, Siemianowice Śląskie 2022

Zobacz też

Kultura artystyczna na Górnym Śląsku

Przejęcie Górnego Śląska przez Polskę w 1922 roku

Województwo śląskie 1922-1939