Gleby województwa śląskiego

Autor: dr Maria Fajer

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Pokrywa glebowa województwa śląskiego została ukształtowana przez zespół czynników glebotwórczych, do których należą: skała macierzysta, klimat, szata roślinna, wody gruntowe i powierzchniowe, ukształtowanie terenu i działalność człowieka. Decydują one o właściwościach fizycznych i chemicznych gleb, ich dużym zróżnicowaniu typologicznym i zmienności przestrzennej oraz wartości użytkowo-rolniczej.

Typy gleb

Rys 1. Typy gleb użytków rolnych w województwie śląskim (źródło danych: Opracowanie ekofizjograficzne ..., 2003).

Wśród czynników glebotwórczych największy wpływ na zróżnicowanie pokrywy glebowej ma skała macierzysta. Warunki klimatyczne odgrywają lokalnie dużą rolę, zwłaszcza na terenach górskich. Na klimat i charakter procesów glebotwórczych Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej wywierają wpływ cieplejsze masy powietrza napływające z południowego zachodu przez Bramę Morawską.

Przeważająca część powierzchni województwa śląskiego pokryta jest osadami czwartorzędowymi, które stanowią najważniejsze skały macierzyste gleb tego obszaru. Największe powierzchnie zajmują osady akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej (gliny i piaski lodowcowe, piaski fluwioglacjalne). Lokalnie utworami pokrywowymi są piaski eoliczne i zwietrzeliny, a w dolinach rzecznych – osady akumulacji rzecznej, miejscami osady organogeniczne (torfy). Skały starszego podłoża i pokrywająca je zwietrzelina jedynie lokalnie tworzą utwory macierzyste gleb. Utwory pokrywowe charakteryzują się zróżnicowaną wartością jako skały macierzyste.

Gleby terenów górzystych charakteryzują się nieco odmiennymi cechami w porównaniu z glebami terenów wyżynnych i nizinnych województwa. Trudniej wietrzejąca skała macierzysta, duże nachylenie zboczy i nasilone procesy erozji, a także wyższe opady sprawiają, że gleby są płytsze i bardziej kamieniste, uboższe i kwaśniejsze. Niższe temperatury średnie oraz krótszy okres wegetacyjny są mniej sprzyjające także dla rolnictwa. Z tego względu na terenach górskich gleb przydatnych rolniczo jest niewiele, zazwyczaj tworzą one niewielkie płaty wśród terenów zalesionych.

W różnych jednostkach fizycznogeograficznych panują nieco inne warunki dla rozwoju gleb i możliwości ich wykorzystania.

Wśród gleb użytkowanych rolniczo w województwie śląskim największe powierzchnie zajmują kompleksy gleb brunatnych i płowych (49,5%) oraz gleby bielicowe i rdzawe (19,32%), stosunkowo niewielką powierzchnię zajmują mady, rędziny i czarne ziemie. Niewielki udział mają gleby organiczne i organiczno-mineralne (torfowe, mułowe torfowo-murszowe) oraz czarnoziemy (rys. 1).

Na terenach leśnych przeważają gleby bielicowe i rdzawe, które wytworzyły się pod roślinnością borów. Największe powierzchnie tych gleb występują w dużych kompleksach leśnych (Lasy Lublinieckie, Lasy Raciborskie, Lasy Pszczyńskie i Kobiórskie), a także w północnej części województwa (zlewnia górnej Liswarty). Udział siedlisk leśnych z odpowiadającymi im typami gleb zamieszczono w tabeli 1.

Typ siedliskowy lasu	Typy i podtypy gleb	% powierzchni leśnej
bór suchy	bielicowe, bielicowe właściwe	0,4
bór świeży	bielicowe, bielicowe właściwe, bielicowane, bielice, rdzawe	12,5
bór wilgotny	bielicowe, torfiasto-mineralne, glejowe	2,9
bór bagienny	torfowo-murszowe, torfowe	0,1
bór mieszany świeży	bielicowe właściwe, rdzawe	23,0
bór mieszany wilgotny	bielicowe oglejone, bielicowe torfiaste	14,6
bór mieszany bagienny	torfowo-murszowe, torfowe	0,3
las mieszany świeży	brunatne, brunatne wyługowane, płowe, rdzawe	11,5
las mieszany wilgotny	glejowe, murszowo-glejowe, brunatne oglejone, czarne ziemie	9,7
las mieszany bagienny	murszowo-torfowe, murszowo-mineralne, murszowo-glejowe, torfowe	0,2
las świeży	brunatne, płowe, rdzawe, czarne ziemie	5,4
las wilgotny	brunatne oglejone, murszowo-glejowe, glejowe, czarne ziemie	2,1
ols	torfowo-murszowe, torfowe, mułowo-murszowe, murszowo-mineralne	2,9
ols jesionowy	torfowo-murszowe, mułowo-murszowe, mułowo-glejowe, murszowo-mineralne, torfowe	0,4
las łęgowy	mady, czarne ziemie	0,6
bór mieszany wyżynny	bielicowe, brunatne kwaśne	0,1
las mieszany wyżynny	brunatne (kwaśne i bielicowane)	1,0
las wyżynny	gleby brunatne (właściwe, kwaśne i wyługowane), rędziny (brunatne i właściwe), płowe	2,0
bór górski	bielicowe murszowate	0,0
bór wysokogórski	bielicowe właściwe, bielicowe murszowate, brunatne bielicowane, inicjalne	0,1
bór mieszany górski	bielicowe, bielicowe murszowate, brunatne kwaśne	1,4
las mieszany górski	brunatne (kwaśne, bielicowane i wyługowane)	6,7
las górski	brunatne (kwaśne i wyługowane), płowe	4,1
las łęgowy górski	mady (brunatne i inicjalne), gleby mułowo-glejowe, mułowo-murszowe, torfy	0,0

Tabela 1. Gleby siedlisk leśnych województwa śląskiego (źródło danych: Opracowanie ekofizjograficzne..., 2003).

Rozmieszczenie gleb

Na obszarze województwa śląskiego dominują kompleksy gleb brunatnych i płowych wraz z kompleksami gleb bielicowych i rdzawych. Wśród nich, w środkowej i północnej części regionu, rozmieszczone są gleby innych typów.

Gleby brunatne i płowe powstały najczęściej z glin, piasków gliniastych i z utworów pyłowych różnego pochodzenia pod wpływem roślinności lasów liściastych i mieszanych. Wśród gleb brunatnych dominującym podtypem są gleby brunatne wyługowane, duży udział mają gleby brunatne kwaśne, natomiast gleby brunatne właściwe zajmują niewielkie powierzchnie (wśród użytków rolnych zaledwie 2,9%).

Największe powierzchnie gleb brunatnych i płowych występują w południowej i środkowej części województwa. W strefie Pogórza Śląskiego utworami macierzystymi tych gleb są głównie osady pyłowo-ilaste przypominające lessy, czasem podścielone zwietrzelinami ilasto-marglistymi. Wykazują one dobre i bardzo dobre właściwości glebotwórcze. Na Płaskowyżu Rybnickim i Wysoczyźnie Pszczyńskiej gleby te wytworzyły się z osadów pyłowych i pyłowo-ilastych, lessopodobnych oraz z pokryw gliniastych. W środkowej części regionu powstały one z utworów pyłowych i gliniastych (na zachód od Tarnowskich Gór). W północnej części województwa utworami macierzystymi gleb płowych i brunatnych są piaski gliniaste i gliny oraz iły różnej genezy. Większe płaty tych gleb ciągną się w pasie od Zawiercia do Lublińca.

Gleby bielicowe i rdzawe powstały głównie z przepuszczalnych osadów piaszczystych, ubogich w próchnicę i składniki pokarmowe Charakteryzują się one silnym zakwaszeniem, słabymi właściwościami buforowymi i niską pojemnością sorpcyjną. Gleby te przeważają w północnej części województwa, gdzie uformowały się na piaskach wodnolodowcowych, w mniejszym stopniu eolicznych (Dolina Małej Panwi, Dolina Górnej Liswarty). W środkowej części województwa duże kompleksy gleb bielicowych i rdzawych powstały na osadach o uziarnieniu piasków luźnych i słabogliniastych w zlewniach Rudy, Bierawki, Gostyni i Pszczynki (Lasy Raciborskie, Pszczyńskie i Kobiórskie). Na terenie Beskidów gleby bielicowe wytworzyły się z rumoszy piaskowcowych fliszu karpackiego (piaskowców godulskich i istebniańskich budujących bloki Beskidu Śląskiego i Małego, piaskowców magurskich Beskidu Żywieckiego).

Mady są glebami dolin rzecznych, wytworzonymi ze współczesnych aluwiów w warunkach nie sprzyjających procesowi torfotwórczemu. Pozostawiony przez wody płynące na terasach zalewowych materiał charakteryzuje się budową warstwową i dobrym wysortowaniem w warstwach. W wyższych partiach terasy zalewowej powstają mady brunatne, natomiast w najniżej położonych, płaskich partiach dolin, gdzie nagromadziły się aluwia drobnoziarniste, formują się mady próchniczne (czarnoziemne), swą budową przypominające czarne ziemie. Mady zajmują największe powierzchnie w szerokich dolinach rzecznych Odry (powiat raciborski, wodzisławski) i Wisły (od Skoczowa do wschodniej granicy województwa). Mady Wisły są zazwyczaj pyłowe, gliniaste, natomiast Odry są bardziej ilaste i próchniczne, zawierają też często węglany. Mady północnej części województwa są zwykle bardziej piaszczyste i zajmują niewielkie powierzchnie, największe w dolinie Warty koło Częstochowy i Liswarty koło Krzepic. W dolinach mniejszych rzek mady występują w kompleksach z glebami mułowo-bagiennymi, torfowymi, murszowymi i czarnymi ziemiami. Mady górskie są z reguły lżejsze i szkieletowe. Występują w górnym biegu rzek, m.in. Wisły, Soły i ich dopływów. Zwykle są użytkowane jako łąki i pastwiska. Rędziny tworzą się ze zwietrzelin wapieni, dolomitów i margli różnych formacji geologicznych. Znaczna część rędzin zawiera często domieszkę materiału obcego (eolicznego, lodowcowego), są to tzw. rędziny mieszane. Rędziny są zwykle glebami płytkimi, ich miąższość do warstwy rumoszu skalnego nie przekracza 50 cm. Poziom próchniczny zawiera pewną ilość okruchów skały macierzystej o różnym stopniu zwietrzenia i rozdrobnienia. Gleby te mają odczyn zasadowy.

Rędziny występujące na Wyżynie Częstochowskiej (powiaty: częstochowski, myszkowski i zawierciański) powstały na wapieniach jurajskich. Są to zazwyczaj rędziny brunatne, szkieletowe, często rędziny mieszane i pararędziny. Rędziny właściwe zawierają węglan wapnia w całym profilu, natomiast w rędzinach brunatnych węglany zostały wyługowane. Przy wschodnich krańcach województwa, na Progu Lelowskim, występują rędziny rozwinięte na marglach i wapieniach kredowych. Na Płaskowyżu Bytomskim, w okolicach Lędzin, Chełma i Dziećkowic, w powiatach tarnogórskim, będzińskim i Dąbrowie Górniczej, rędziny uformowały się na niewielkich wzniesieniach utworzonych z wapieni i dolomitów triasowych. W Beskidach rędziny występują w okolicach Cieszyna i Skoczowa, gdzie rozwinęły się na wapieniach cieszyńskich (Wzgórza Goleszowskie). Niewielkie płaty tych gleb uformowały się też koło Bielska-Białej oraz na południe od Żywca. Z utworów fliszowych zasobnych w węglan wapnia (piaskowców, łupków marglistych) wytworzyły się pararędziny. Część tych gleb jest użytkowana jako pola orne.

Czarne ziemie wytworzyły się osadów bardziej zwięzłych i zasobnych w węglan wapnia, w warunkach dość dużej wilgotności, przy udziale roślinności łąkowej. W południowej części województwa powstały z reguły na utworach pyłowych i ilastych, w północnej – na glinach i piaskach gliniastych. Odznaczają się ciemno zabarwionym poziomem próchnicznym o dużej miąższości (średnio około 60 cm). Występują w dolinach Wisły i Odry oraz innych mniejszych rzek, tworzą się także w obniżeniach terenu. Na ogół nie zajmują dużych powierzchni.

Czarnoziemy wytworzyły się z lessów i utworów pyłowych. Charakteryzują się poziomem próchnicznym o znacznej miąższości i ciemnej barwie oraz dużą zawartością próchnicy (3-4%). Występują na Płaskowyżu Głubczyckim i zajmują zaledwie 1% użytków rolnych. Należą do najżyźniejszych gleb w województwie.

Gleby organiczne tworzą się w warunkach nadmiernego uwilgotnienia spowodowanego stałym lub okresowo wysokim poziomem wody gruntowo-glebowej lub w miejscach z utrudnionym odpływem wód powierzchniowych. Są to często kompleksy gleb torfowych, torfowo-mułowych, mułowo-torfowych, murszowych. Zwykle są glebami łąkowymi lub leśnymi, a po zmeliorowaniu również dobrymi glebami uprawnymi. Większe kompleksy tych gleb występują na wschód od Częstochowy (Koniecpol, Dąbrowa Zielona, Janów), na południowy zachód od Częstochowy, koło Kłobucka, na północ od Kozłowej Góry, w dolinach Mlecznej i Gostyni. Mniejsze kompleksy występują na terenie całego województwa. W dolinach rzecznych gleby te występują w kompleksach z madami.

W Beskidach, w wyższych partiach grzbietów górskich występują gleby szkieletowe (frakcja kamieni stanowią ponad 50% masy gleby) i grubokamieniste. Duże powierzchnie gleb szkieletowych występują w Beskidzie Śląskim i Żywieckim. Gleby te są zwykle zalesione.

Gleby województwa śląskiego ulegają procesom degradacji, zarówno pod wpływem czynników antropogenicznych, jak i naturalnych. Głównym zagrożeniem jest postępująca urbanizacja, działalność przemysłowa i eksploatacja kopalin, oddziaływanie transportu czy wreszcie niewłaściwie stosowane nawozy sztuczne i środki ochrony roślin oraz niewłaściwie prowadzone zabiegi agrotechniczne. Naturalną degradację powodują przede wszystkim procesy erozji wodnej i wietrznej.

Charakterystyczną cechą pokrywy glebowej województwa śląskiego jest duży udział gleb antropogenicznych. Występują one na terenach zurbanizowanych i zabudowanych, które zajmują 12,1% powierzchni województwa. Do gleb antropogenicznych zaliczane są również hortisole oraz rigosole, tj. gleby ukształtowane pod wpływem wieloletniej intensywnej uprawy ogrodniczej lub rolniczej, posiadające miąższy poziom próchniczny, zasobne w próchnicę i składniki mineralne. Są to gleby typowe dla starszych ogrodów działkowych, ogrodów przydomowych i gospodarstw ogrodniczych.

Bibliografia

1. Komornicki T., Gleby województwa bielskiego. Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, "Folia Geographica, series geographica-physica" 1983, nr XV, s. 67-74.
2. Lazar J., Gleby województwa katowickiego, wyd. PWRiL, Warszawa 1962, s. 250.
3. Mapa glebowo-rolnicza w skali 1:100000, województwo bielskie, częstochowskie, katowickie, wyd. IUNG, Puławy.
4. Mapa gleb Polski 1:300000, wyd. IUNG, Warszawa 1957-1960.
5. Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice 2003, s. 522.
6. Systematyka gleb Polski, "Roczniki Gleboznawcze" 2011, t. LXII, nr 3, s. 1-193.