Karpaty Zachodnie, regiony geomorfologiczne

Autor:dr Jolanta Pełka-Gościniak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Tab. 1. Jednostki geomorfologiczne Zachodnich Karpat w województwie śląskim (wg Klimaszewskiego, 1972).

Tab. 3. Jednostki geomorfologiczne województwa śląskiego wg Gilewskiej (1986, 1999).

Rys. 1. Jednostki geomorfologiczne Karpat Zachodnich w województwie śląskim (wg Gilewskiej, 1986, 1999).

Rys. 2. Jednostki geomorfologiczne Zachodnich Karpat Zewnętrznych (fliszowych) w województwie śląskim (wg Starkla, 1983 ).

Rys. 3. Jednostki geomorfologiczne Zachodnich Karpat Zewnętrznych (fliszowych) w województwie śląskim (wg Starkla, 1972 b).

Rys. 4. Typy rzeźby Karpat Zachodnich w województwie śląskim (wg Starkla, 1972b).

W granicach województwa śląskiego znajduje się podprowincja Karpaty Zachodnie, w obrębie której wyróżnia się makroregion Karpaty Zewnętrzne. Góry te zbudowane są z utworów fliszowych wieku kredowego i paleogeńskiego, sfałdowanych w czasie orogenezy alpejskiej w neogenie. W obrębie Zachodnich Karpat Zewnętrznych różna dojrzałość rzeźby, kontrasty w odporności skał i zróżnicowana tektonika oraz intensywność ruchów górotwórczych zdecydowały o wyróżnieniu pasa górskiego w postaci Beskidów oraz pasa wyżynnego Pogórza Karpackiego. Taki zasadniczy podział został zaproponowany przy regionalizacji geomorfologicznej przez M. Klimaszewskiego (1972) i L. Starkla (1972 a, b). (tab. 1, 2 Plik:Tab 2 .pdf, rys. 1, 2). Natomiast S. Gilewska (1986) wprowadziła literowo-cyfrowy system oznaczania jednostek geomorfologicznych, który w miarę możliwości nawiązuje do systemu regionalizacji fizycznogeograficznej opracowanej przez J. Kondrackiego (2002) i do Karpat Zachodnich zaliczyła również Kotliny Podkarpackie Zachodnie: Kotlinę Ostrawską i Oświęcimską z mezoregionami: Płaskowyż Rybnicki, Równina Pszczyńska, Dolina Górnej Wisły – odcinek zachodni oraz Dział Wilamowicki (tab 3., rys. 3).

Wyróżnione w obrębie karpackiej części województwa śląskiego typy rzeźby: pogórzy, den dolin rzecznych i kotlin oraz gór niskich i średnich z elementami rzeźby wysokogórskiej tworząc różnorodne układy przestrzenne są przyczyną zróżnicowania sąsiadujących ze sobą obszarów i podstawą wydzielenia jednostek regionalnych niższego rzędu. Podział ten uwzględnia piętrowość krajobrazów, etapy ewolucji rzeźby Karpat oraz wpływ odporności skał i tektoniki na styl rzeźby (Starkel, 1972b).

Pogórze Karpackie

Pogórze Śląskie

W województwie śląskim do mezoregionu Pogórze Karpackie należy region Pogórze Śląskie, stanowiące wąską, opadającą ku północy platformę u stóp Beskidów Morawsko-Śląskich. Pogórze rozciąga się od okolic Cieszyna w dolinie Olzy na zachodzie po dolinę Soły w okolicach Wilamowic na wschodzie. W granicach województwa osiąga szerokość od około 15 km (W) do około 5 km (E). Budują je głównie mało odporne łupki płaszczowiny cieszyńskiej i lokalnie odsłonięte łupki płaszczowiny podśląskiej i fliszu zewnętrznego z niewielkim udziałem skał bardziej odpornych. Falistą powierzchnię pogórza o długich wypukło-wklęsłych stokach urozmaicają pojedyncze wzgórza zbudowane z twardszych piaskowców i wapieni. Doliny rzek wychodzących z Beskidów (Olza, Wisła, Biała, Soła) rozcinają Pogórze Śląskie na kilka działów o odmiennych cechach rzeźby. Są to Dział Cieszyński, Bielski i Pisarzowicki.

Dział Cieszyński składa się z dwóch części: wyższej w postaci Wzgórz Goleszowskich (500-551 m n.p.m.) oraz niższej w postaci płaskich garbów o wysokości 360-330 m n.p.m. Wzgórza Goleszowskie zbudowane są z wapieni cieszyńskich i tworzą monoklinalne grzbiety z fragmentami poziomu pogórskiego. Dolina Wisły w tej strefie rozszerza się, tworząc Kotlinę Ustronia, której kształt sugeruje założenia tektoniczne. Kotlinę wypełniają osady stożków napływowych Wisły i jej dopływów z okresu ostatniego glacjału i zlodowaceń środkowopolskich. Dział Bielski (po dolinę Białej) tworzy równinę, łagodnie opadającą ku Wiśle. Ma charakter czynnego akumulacyjnego przedgórskiego piedmontu w poziomie przydolinnym, na który nakładają się równiny stożków sypane przez potoki rozcinające krawędź Beskidu Śląskiego. Dolina Białej jest wysłana grubą serią osadów typu zastoiskowo-kemowego. Dział Pisarzowicki (po dolinę Soły) ma charakter zwartego płaskowyżu rozciętego na głębokość około 50 m. Pogórze pokryte jest warstwami żwirów zakumulowanych podczas zlodowaceń plejstoceńskich i miąższą zwietrzeliną przypominającą pokrywy lessowe. Występują tu liczne głazy narzutowe.

Beskidy

Granica między Pogórzem Śląskim a Beskidami jest morfologicznie bardzo wyraźna, gdyż tworzy ją próg o wysokości względnej 500-800 m, mający charakter progu denudacyjnego, twardzielowego. Zachodnią część Beskidów tworzą dwie zwarte grupy górskie Beskidów Morawsko-Ślaskich i Beskidu Żywieckiego, oddzielone ciągiem kotlin i bram Obniżenia Jabłonkowskiego. Rzeźba Beskidów wyraźnie nawiązuje do litologii i tektoniki. Zróżnicowanie odporności skał na wietrzenie i erozję decyduje o kontrastach w ukształtowaniu terenu.

Beskidy Morawsko-Śląskie

W skład Beskidów Morawsko-Śląskich wchodzi wyższy blok Beskidu Śląskiego oraz niższy i mniejszy Beskidu Małego. Dzieli je wąska Brama Wilkowicka, mająca założenia tektoniczne. Cechuje je monoklinalne ułożenie warstw zapadających ku południowi. Występują tu odporne piaskowce lgockie i godulskie oraz mniej odporne piaskowce i łupki istebniańskie płaszczowiny śląskiej. Najwyższym szczytem Beskidów Morawsko-Śląskich jest Skrzyczne (1257 m n.p.m.). Grzbiety mają układ widlasty. Rzeźba Beskidów kształtowana jest głównie przez procesy rzeczne i stokowe, ma zatem charakter fluwialno-denudacyjny. Skutkiem cyklicznego rozwoju rzeźby jest schodowy profil stoków i występowanie powierzchni zrównania. Stoki górskie są młode i strome a wierzchowiny mają zaokrąglone, łagodniejsze kształty. Głębokie doliny rzeczne mają V-kształtny profil poprzeczny, niewyrównany profil podłużny oraz strome, często skaliste zbocza. Osuwiska, cokoły skalne oraz progi wodospadowe w korytach wskazują na współczesne podnoszenie i rozcinanie bloku Beskidu Śląskiego. Beskid Mały cechuje się obecnością wąskich grzbietów urozmaiconych skałkami. Przez Beskid Mały przełamuje się Soła płynąca z Kotliny Żywieckiej, tworząc przełom strukturalny.

Obniżenie Jabłonkowskie

Obniżenie Jabłonkowskie wykształciło się w mało odpornych seriach skalnych. Tworzy ciąg kotlin i bram o przewadze rzeźby pogórskiej o biegu SWW-NEE znajdujący się pomiędzy Beskidami Morawsko-Śląskimi a Beskidem Żywieckim. Ma cechy rzeźby inwersyjnej. W granicach województwa tworzą je: Brama Koniakowska, Kotlina Żywiecka i Brama Krzeszowska. W jego obrębie charakter pogórza ograniczonego górami ma obszar Bramy Koniakowskiej, zaś Kotlina Żywiecka i Kotlina Jeleśni są kotlinami erozyjnymi.

Brama Koniakowska obejmuje szereg garbów i grzbietów leżących na poziomie średnich i wysokich pogórzy (do 900 m n.p.m.). Rozcięta jedynie na głębokość 100-300 m stanowi typowy obszar wododziałowy między Beskidem Śląskim a grupą Wielkiej Raczy. Dzięki dużym kontrastom w odporności w obrębie stropu płaszczowiny śląskiej i łuski przedmagurskiej dominuje układ pasmowy a w miękkich łupkach powstała Kotlina Istebnej, zamknięta przełomowym odcinkiem Olzy o charakterze epigenetycznym.

Kotlina Żywiecka o kształcie trójkąta ma charakter okna tektonicznego. Od zachodu ograniczona jest linią uskoku (uskok nożycowy). Dno kotliny leży na wysokości 350-400 m n.p.m. a w jej dnie występują osady jednostki podśląskiej. Znaczną część dna kotliny zajmują terasy i stożki napływowe Soły i jej dopływów.

Brama Krzeszowska obejmująca międzyrzecze Soły i Skawy tworzy wąską strefę pogórskich garbów (500-600 m n. p. m), znajdującą się pomiędzy Beskidem Małym i Żywieckim. Nad tymi garbami w poziomie pogórskim, założonymi na mniej odpornych skałach, wznoszą się twardzielcowe grzbiety zbudowane z piaskowców magurskich (Łosek - 871 m n.p.m., Bąków – 766 m n.p.m). Grzbiety są rozcięte dolinkami o głębokości około 100 m.

Beskid Żywiecki

Masyw Beskidu Żywieckiego budują serie odpornych piaskowców magurskich i częściowo inoceramowych płaszczowiny magurskiej. Piaskowce magurskie o miąższości do 1600 m tworzą pasma o charakterze inwersyjnym. Głębokości rozcięcia sięgają do 800 m, stoki wypukłe i wypukło-wklęsłe mają nachylenie 20-35º. Beskid Żywiecki nie tworzy jednolitego pasma górskiego. Składa się z szerokich, zwartych pasm górskich oddzielonych wąskimi obniżeniami dolinnymi. Na terenie województwa śląskiego wyróżnia się Grupę Wielkiej Raczy oraz Grupę Pilska.

Grupa Wielkiej Raczy (1236 m n.p.m.) o widlastym układzie grzbietów rozcięta jest przez dopływy górnej Soły. Składa się z wyższego stopnia- kilku grzbietów o przebiegu SW-NE (Pasmo Wielkiej Raczy-Rycerzowej), które ma charakter inwersyjny ale ze względu na upady na południe osie grzbietów mają cechy monoklinalne. Od północy przylega doń niższy stopień - Pasmo Zwardońskie złożone z kilku kopulastych gór wyspowych .

Grupa Pilska obejmuje wysoką kopułę Pilska (1557 m n.p.m. – kulminacja po stronie słowackiej) i równoległy doń grzbiet inwersyjny Lipowskiej-Romanki (1324 m n.p.m-1366 m n.p.m.). Duża odporność (scementowanie) stref poprzecznych uskoków powoduje, że na nich założyły się poprzeczne grzbiety a nie doliny. Grzbiety podlegały działaniu selektywnych procesów w plejstocenie. Niektóre formy przyjmowano za formy glacjalne oraz peryglacjalne (gołoborza). Obecnie na stokach na dużą skalę występują ruchy masowe.

Bibliografia

1. Gilewska S., 1986: Podział Polski na jednostki geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny, 58 (1-2):16-40.
2. Gilewska S., 1999: Rzeźba. (w:) L. Starkel (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 243-287.
3. Klimaszewski M. (red.), 1972: Geomorfologia Polski, t. 1, Góry i wyżyny, PWN, Warszawa, s. 387.
4. Starkel L., 1972a: Karpaty Zewnętrzne. [w:] M. Klimaszewski (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa: 52-115.
5. Starkel L., 1972b: Charakterystyka rzeźby polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, KZZG PAN, PWN, Warszawa Kraków, 10: 75-150.
6. Starkel L., 1983: Rzeźba województwa bielskiego. Folia Geographica, Ser. Geogr. - Phys., vol. XV: 5-21
7. Starkel L., Baumgart-Kotarba M., Kramarz K., Niemirowski M., Partyka J., 1973: Cechy morfologiczne terenów reprezentacyjnych Karpat (uzupełnienie charakterystyki rzeźby Polskich Karpat). Problemy #Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN KZZG, PWN, Warszawa, Kraków 12: 77-92.

Źródła on-line

http://geosilesia.us.edu.pl/294,geoslask__jednostki_geomorfologiczne__zachodnie_karpaty_zewnetrzne.html

http://geosilesia.us.edu.pl/307,geoslask__jednostki_geomorfologiczne_wg_klimaszewskiego_i_innych_1972.html

http://geosilesia.us.edu.pl/310,geoslask__jednostki_geomorfologiczne_wg_gilewskiej_-_mapa.html

http://www.slaskie.pl/przest_plan/ekofiz/2_char_stanu/3_char_elem/3_2_geomorf/ii_3_2_uksztaltowanie_powierzchni.pdf