1918 rok na ziemi częstochowskiej

Autor: prof. dr hab. Dariusz Złotkowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Artykuł pierwotnie ukazał się w ramach projektu Debaty IBR

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Zbliżająca się setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości jest okazją do upowszechnienia rezultatów badań historycznych, w tym tych prowadzonych przez historyków regionalistów. Inicjatywa podjęta przez Bibliotekę Śląską w Katowicach w zakresie zbliżenia historyków do internautów jest przedsięwzięciem ważnym. Odniesiona do terenu województwa śląskiego pozwala uwzględnić specyfiką regionalną obszarów mających jakże odmienne drogi do niepodległości. Należy przypomnieć, że dzisiejsze województwo śląskie obok Górnego Śląska (do 1922 obszar Niemiec) obejmuje: w północnej części ziemię częstochowską i położone na południe od niej Zagłębie Dąbrowskie (wschodnia część województwa) należące przed 1918 do Imperium Rosyjskiego. Są to więc ziemie o odmiennej tradycji historycznej. Bezsprzecznie czynnikiem wspólnym było dążenie do przynależności do Państwa Polskiego.

Odmienna do 1914 roku była nie tylko przynależność państwowa ziemi częstochowskiej, Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska. Różny był także stan rozwoju przemysłowego, a co za tym idzie warunki życia mieszkańców, stan ich świadomości narodowej. Zdecydowanie lepiej był rozwinięty przemysłowy Górny Śląsk z wyższym poziomem życia jego mieszkańców. Okręg częstochowski jak i Zagłębie Dąbrowskie, mimo iż poczynając od lat 80. XIX wieku a na okresie przed rokiem 1914 kończąc, były terenem intensywnego rozwoju gospodarczego i tak pozostawały w cieniu uprzemysłowionego Górnego Śląska.

Kilka przykładów mogących uświadomić, zwłaszcza współczesnej młodzieży zdecydowanie chętniej korzystającej z Internetu niż czytającej książki, istniejące różnice. Pierwszy przykład, linia kolejowa łącząca Lubliniec z Częstochową na osi wschód-zachód (do 1914 roku granica rosyjsko-niemiecka przebiegała w Herbach) po stronie pruskiej została zbudowana w 1892 roku, a po rosyjskiej dopiero w 1903 roku.

Przykład drugi. Przemysł Częstochowy jak i Zagłębia intensywnie zaczął się rozwijać dzięki carskim ustawom celnym z 1877 roku. Przemysł włókienniczy blisko 80% swej produkcji lokował na chłonnym rynku rosyjskim. Branża hutnicza np. Huta B. Hantkego w Częstochowie zbudowana w latach 1895-1901, pracująca w oparciu o miejscową rudę żelaza była rozwijana przez kapitał niemiecki i specjalistów ze Śląska. Krwioobiegiem gospodarki była sieć kolejowa, zdecydowanie lepiej rozwinięta na Górnym Śląsku. Po rosyjskiej stronie granicy najważniejsze miejsce dla gospodarczego rozwoju ziemi częstochowskiej miała Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska i dla najszybszego kontaktu Częstochowy ze Śląskiem wspomniana kolej Herby-Częstochowa, od 1911 przedłużona do Kielc.

Ważnym czynnikiem łączącym (pomimo granicy prusko-rosyjskiej do 1914 roku) była płaszczyzna religijna. Względnie jednolita w wymiarze religijnym ziemia częstochowska i Zagłębie, a z drugiej strony dominujący na Górnym Śląsku katolicyzm, stwarzały poczucie wspólnoty. Ludność śląska w częstochowskim wizerunku Czarnej Madonny znajdowała pokrzepienie serc. Mimo wysiłków zaborców, po wojnie światowej z lat 1914-18, okazało się jak ważnym czynnikiem w budzeniu polskiej świadomości narodowej jest religia. Stąd, gdy ludność górnośląska podjęła w latach 1919, 1920 i 1921 walkę o polską przynależność państwową, spotkała się z pomocą i sympatią mieszkańców Częstochowy i okolic.