Bonitacja gleb

Autor: dr Maria Fajer

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Bonitacja gleb sporządzana dla użytków rolnych określa ich wartość pod względem przydatności rolniczej. Klasy bonitacyjne są ustalone oddzielnie dla gruntów ornych i użytków zielonych. Bonitacja gleb sporządzana dla użytków rolnych określa ich wartość pod względem przydatności rolniczej.

Na gruntach ornych wydzielono dziewięć klas bonitacyjnych:

• klasa I – gleby orne najlepsze
• klasa II – gleby orne bardzo dobre
• klasa IIIa – gleby orne dobre
• klasa IIIb – gleby orne średnio dobre
• klasa IVa – gleby orne średniej jakości, lepsze
• klasa IVb – gleby orne średniej jakości, gorsze
• klasa V – gleby orne słabe
• klasa VI – gleby orne najsłabsze
• klasa VIz – gleby orne pod zalesienia

Rys. 1. Użytki rolne wg klas bonitacyjnych (źródło danych: Rocznik statystyczny rolnictwa 2012, GUS).

Na trwałych użytkach zielonych wydzielono sześć klas bonitacyjnych (I-VI) oraz klasę VIz, tj. użytki zielone pod zalesienie.Podstawą zaliczania gleb ornych do danej klasy bonitacyjnej jest ocena ich właściwości oraz warunków przyrodniczych terenu decydujących o ich urodzajności (m.in: składu granulometrycznego, miąższości poziomu próchnicznego i zawartości próchnicy, struktury, odczynu i zawartości węglanu wapnia, właściwości wodnych, ukształtowania terenu). Bonitację gleb przeprowadzono w Polsce w latach 1956-1968. Obecnie klasyfikację bonitacyjną prowadzi się tylko w przypadku zmiany użytkowania gleby i po zmeliorowaniu lub rekultywacji gleby.

Obszar województwa śląskiego jest zróżnicowany pod względem warunków przyrodniczo-glebowych. Gleby gruntów ornych charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem typologicznym oraz zróżnicowaniem wartości i przydatności rolniczej. Na terenach województwa wykorzystywanych rolniczo dominują gleby brunatne i płowe, które stanowią 49,5% użytków rolnych oraz gleby bielicowe i rdzawe – około 19,3%. Do najżyźniejszych gleb w województwie należą czarnoziemy występujące w okolicach Raciborza, zajmujące zaledwie 1% powierzchni użytków rolnych. Długość okresu wegetacyjnego jest zróżnicowana – najkrótszy w górach (do 180-190 dni na wysokości 1000 m n.p.m.), najdłuższy na terenie Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej (220-230 dni). Na większości obszaru województwa, na północ od pasa Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej nie notuje się większych różnic w długości okresu wegetacyjnego, wynosi on 210-220 dni, jedynie w północno-wschodniej części województwa (Wyżyna Częstochowska) obserwuje się skrócenie okresu wegetacji do 200-210 dni.

Użytki rolne stanowią 51,6% powierzchni województwa śląskiego i są główną formą wykorzystania ziemi. Największy odsetek gruntów rolnych (ponad 60%) występuje w powiatach: wodzisławskim, myszkowskim, kłobuckim, raciborskim, częstochowskim, zawierciańskim i bieruńsko-lędzińskim. Województwo śląskie wyróżnia w skali kraju wysoki odsetek użytków rolnych znajdujących się w granicach administracyjnych miast (24%). Większość użytków rolnych zajmują grunty orne, aż 72,2% (do 83 % w regionie rybnicko-jastrzębskim). Udział łąk i pastwisk wynosi 21,9% i należy do jednego z wyższych w Polsce. Łąki i pastwiska są zlokalizowane głównie w regionach górskich i podgórskich województwa. Na sady przypada 1,2% powierzchni użytków rolnych. Znaczący udział sadów (3-11%) notuje się w gminach: Psary, Łazy, Bobrowniki, Wojkowice, Radzionków, Będzin, Piekary Śląskie, Cieszyn, Kozy i Jaworze. Lesistość województwa śląskiego jest wyższa od średniej krajowej, wynosi 31,8% (Rocznik statystyczny województw 2012; Leśnictwo 2012).

Biorąc pod uwagę klasy bonitacyjne użytków rolnych, jakość gleb w województwie śląskim pod względem przydatności do produkcji rolniczej jest zróżnicowana, jednak stosunkowo niska. Procentowy udział gleb w poszczególnych klasach bonitacyjnych przedstawiono na rys. 1. Przeważają gleby klasy IV, które stanowią prawie 44% powierzchni ogólnej użytków rolnych.

Większe kompleksy gleb o najwyższej wartości (klasy bonitacyjne I, II, IIIa i IIIb) występują:

• na obszarze Płaskowyżu Głubczyckiego, pokrytego utworami pyłowymi lessopodobnymi, w gminach powiatu raciborskiego (Krzanowice, Pietrowice Wielkie, Krzyżanowice, Rudnik, częściowo Racibórz),
• w powiatach: wodzisławskim, pszczyńskim, bielskim i cieszyńskim (Zebrzydowice – Pawłowice – Mszana oraz Pszczyna – Miedźna – Wilamowice),
• w zachodniej części województwa w rejonie Wielowsi, Toszka i Zbrosławic oraz między Gliwicami i Gierałtowicami,
• we wschodniej części województwa w powiatach zawierciańskim, myszkowskim i częstochowskim (okolice Lelowa, Niegowej, Irządze, Pilicy i Żarnowca),
• w północnej części województwa (Mykanów, Kruszyna, Rędziny, Kłomnice), a także w powiecie lublinieckim (Ciasna).

Gleby średniej jakości (klasy IVa i IVb), stanowiące około 44% gruntów ornych, dominują w północnej części województwa, w powiatach częstochowskim i kłobuckim a także w powiatach: zawierciańskim, lublinieckim, gliwickim i cieszyńskim. Gleby słabe i najsłabsze (klasy V-VI) stanowią około 36% gruntów ornych. Gleby te występują głównie w północnej części województwa. Największy udział gleb najsłabszych notuje się w powiatach: częstochowskim, zawierciańskim i kłobuckim.

W środkowej części województwa śląskiego (powiaty: będziński, gliwicki, mikołowski, pszczyński, rybnicki i wodzisławski), w większości miast aglomeracji górnośląskiej, a także w Zawierciu gleby są zanieczyszczone chemicznie oraz przekształcone mechanicznie w efekcie działalności przemysłowej i górniczej.

Kompleksy przydatności rolniczej

Klasy bonitacyjne dostarczają cennych informacji o potencjalnej urodzajności gleb, jednak nie informują dostatecznie o ich przydatności rolniczej. W tym celu wydzielono kompleksy przydatności rolniczej. Kompleks przydatności rolniczej to zespół różnych jednostek taksonomicznych gleb, które wykazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być podobnie użytkowane. Wydzielenie kompleksów przydatności rolniczej opiera się na następujących kryteriach: charakter i właściwości gleby, warunki klimatyczne, rzeźba terenu i stosunki wilgotnościowe. Na gruntach ornych wydzielono 14 kompleksów przydatności rolniczej. Kompleksy 1-9 dla terenów wyżynnych i nizinnych, kompleksy 10-13 dla terenów górskich, a kompleks o numerze 14 obejmuje gleby uprawne przeznaczone na użytki zielone. Udział poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej gleb gruntów ornych na terenie województwa śląskiego zamieszczono w tabeli 1.

Kompleks przydatności rolniczej	% gruntów ornych
1 – pszenny bardzo dobry	1,62
2 – pszenny dobry	18,00
3 – pszenny wadliwy	7,09
4 – żytni bardzo dobry	4,87
5 – żytni dobry	12,78
6 – żytni słaby	23,03
7 – żytni bardzo słaby	8,09
8 – zbożowo-pastewny mocny	9,37
9 – zbożowo-pastewny słaby	4,03
10 – pszenny górski	2,97
11 – zbożowy górski	3,72
12 – owsiano-ziemniaczany górski	2,51
13 – owsiano-pastewny górski	1,92

Tabela 1. Kompleksy przydatności rolniczej gleb gruntów ornych w województwie śląskim (źródło danych: Opracowanie ekofizjograficzne ..., 2003).

Kompleksy pszenne (1, 2 i 3) obejmują gleby najlepsze, o zwięzłym składzie granulometrycznym, przy czym gleby kompleksu 3 – pszennego wadliwego są okresowo za suche. Gleby kompleksów żytnich (4, 5, 6 i 7) wytworzone są z osadów piaszczystych o różnej zawartości frakcji pyłowych i ilastych. Gleby kompleksu 4 wytworzyły się z piasków gliniastych mocnych, niekiedy z glin piaszczystych lub pyłów. Wraz ze wzrostem numeracji kompleksów zmniejsza się zawartość frakcji spławialnych (poniżej 0,02 mm), a ponadto gleby są coraz uboższe w składniki pokarmowe roślin i stają się coraz bardziej suche. Gleby kompleksu żytniego dobrego i słabego przeważają w części północnej województwa. Kompleksy zbożowo-pastewne (8 i 9) są okresowo zbyt wilgotne. Gleby kompleksu 8 są bardziej zwięzłe pod względem uziarnienia. W przypadku kompleksów gleb górskich (10-13) o rolniczej przydatności gleb w dużej mierze decyduje rzeźba terenu, wysokość nad poziomem morza i klimat. Kompleks pszenny górski (10) odpowiada kompleksom pszennym 1-3, kompleks zbożowy górski (11) obejmuje gleby wytworzone ze skał masywnych i charakteryzuje się gorszymi warunkami klimatycznymi, a kompleks owsiano-ziemniaczany górski (12) obejmuje gleby różnej jakości, ale położone w takich warunkach klimatycznych, gdzie uprawa zbóż ozimych jest bardzo ograniczona. Kompleks owsiano-pastewny (13) obejmuje najwyżej położone gleby orne terenów górskich. Do kompleksu 14 zaliczane są gleby użytkowane jako grunty orne, ale ze względu na zbyt silne uwilgotnienie nadające się tylko pod użytki zielone. W obrębie użytków zielonych wyróżniono 3 kompleksy: 1z (użytki zielone bardzo dobre i dobre, zaliczane do I i II klasy bonitacyjnej), 2z (użytki zielone średnie, zaliczane do III i IV klasy bonitacyjnej) i 3z (użytki zielone słabe i bardzo słabe, zaliczane do V i VI klasy bonitacyjnej).

Wśród użytków zielonych w województwie zdecydowanie przeważa kompleks 2z – użytki zielone o średniej przydatności rolniczej, jest to aż ponad 73% powierzchni użytków zielonych (tab. 2).

Kompleks przydatności rolniczej	% użytków zielonych
1z - użytki zielone bardzo dobre i dobre	1,08
2z - użytki zielone średnie	73,33
3z - użytki zielone słabe i bardzo słabe	25,59

Tabela 2. Kompleksy przydatności rolniczej gleb użytków zielonych w województwie śląskim (źródło danych: Opracowanie ekofizjograficzne ..., 2003).

Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Jakość i przydatność rolnicza gleb w poszczególnych jednostkach administracyjnych i regionach województwa znalazła odzwierciedlenie w wynikach waloryzacji czyli kompleksowej ocenie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, obejmującej wszystkie elementy środowiska przyrodniczego, które decydują o efektach produkcji rolnej, tj. jakość gleb, agroklimat, stosunki wodne i rzeźba terenu. Na zróżnicowanie wskaźnika waloryzacji największy wpływ ma jakość gleb (około 75%), wpływ pozostałych czynników jest znacznie mniejszy i wynosi łącznie około 25%. Wykorzystując waloryzację opracowaną przez IUNG w Puławach można stwierdzić, że wartość rolniczej przestrzeni produkcyjnej województwa śląskiego jest zróżnicowana.

Tabela 3. Wybrane wskaźniki jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (źródło danych: Waloryzacja rolniczej ...).

Pod względem jakości i przydatności gleb najwyższy wskaźnik waloryzacji mają gleby powiatu raciborskiego (70,2 pkt) oraz powiatu Bielsko-Biała (62 pkt), pozostałe powiaty uzyskały poniżej 50 pkt. Najniższą punktację jakości i przydatności uzyskały gleby w powiecie żywieckim (37,7 pkt) przy średniej dla województwa 46,8 pkt (dla Polski 49,5 pkt).

Syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla województwa śląskiego wynosi 64,2 pkt (w skali 123 punktowej) i jest niższy od średniej dla Polski (66,6 pkt). Najkorzystniejsze warunki do produkcji rolnej ma powiat raciborski (91,5 pkt), wysokie wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (powyżej 70 pkt) uzyskały też powiaty położone w południowej części województwa – pszczyński (79,3 pkt) i wodzisławski (74 pkt). W dużej mierze wynika to z występowania na tym obszarze dobrych gleb kompleksu pszennego, sprzyjających warunków agroklimatycznych i rzeźby terenu. Dobre warunki istnieją też w północno-wschodniej części województwa, na terenach położonych w obrębie lelowskiego płata lessowego (gminy Lelów i Irządze). Nieco gorsze warunki istnieją w pozostałych gminach powiatu zawierciańskiego i częstochowskiego oraz w powiatach kłobuckim, będzińskim, i myszkowskim. Przeciętnymi warunkami charakteryzuje się centralna część województwa – powiaty: gliwicki, tyski, tarnogórski, mikołowski, lubliniecki i rybnicki.

Najtrudniejsze warunki panują na terenach położonych w powiecie żywieckim (46,7 pkt), który charakteryzują się znacznym udziałem gleb słabych i zakwaszonych oraz ostrzejszym klimatem. Obszar Beskidów ma szczególnie niekorzystną z punktu widzenia rolnictwa rzeźbę terenu, wskaźnik bonitacji rzeźby terenu (1,6 pkt w powiecie żywieckim) należy tu do najniższych w Polsce. Również warunki klimatyczne (niższe temperatury średnie oraz krótszy okres wegetacyjny) są mniej sprzyjające dla rolnictwa. Na terenach górskich gleb przydatnych rolniczo jest niewiele, zazwyczaj tworzą one niewielkie płaty wśród terenów zalesionych.

Istotnym czynnikiem ograniczającym produkcję rolniczą, nie ujętym bezpośrednio w waloryzacji, jest zakwaszenie gleb. Dane wskazują, że 40% gleb użytków rolnych województwa śląskiego to gleby kwaśne i bardzo kwaśne, o pH<5,5 (dla Polski 53%). Gdy dodamy do tego gleby lekko kwaśne, to aż 79% gleb w województwie jest w różnym stopniu zakwaszona. Tylko 21% gleb charakteryzuje się odczynem obojętnym i zasadowym (Rocznik statystyczny rolnictwa 2012). Najwyższe zakwaszenie notuje się w powiatach kłobuckim, częstochowskim, żywieckim, wodzisławskim, zawierciańskim, jak również lublinieckim, myszkowskim i mikołowskim. W wielu gminach tych powiatów ponad 70% gleb to gleby kwaśne i bardzo kwaśne. W miastach najwięcej takich gleb odnotowano w Dąbrowie Górniczej, Rudzie Śląskiej, Rybniku, Tychach i Żorach (Jackowska, Kaczor, 2010). Zdecydowana większość gleb województwa (83%) wymaga w różnym stopniu wapnowania (Rocznik statystyczny rolnictwa 2012).

Istotne zagrożenie dla jakości gleb związane jest również ze zjawiskami erozji. W województwie śląskim 34,8% gleb użytkowanych rolniczo jest potencjalnie zagrożonych erozją wietrzną, 40,7% gruntów rolnych i leśnych jest zagrożonych erozją wodną powierzchniową, a 15,1% erozją wąwozową (Rocznik statystyczny rolnictwa 2012). Procesy erozji występują zwłaszcza w terenach górskich i pagórkowatych, na glebach pyłowych, podatnych na procesy rozmywania.

Przydatność gleb o wysokiej wartości dla rolnictwa obniża często postępujący proces ich degradacji w efekcie zanieczyszczenia metalami ciężkimi i trwałego przekształcenia terenu.

Bibliografia

1. Rocznik statystyczny rolnictwa 2012. GUS, Warszawa, 443 s.
2. Rocznik statystyczny województw 2012. GUS, Warszawa, 699 s.
3. Leśnictwo 2012. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa, 341 s.
4. Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2008.
5. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego, Katowice 2004.
6. Jackowska I, Kaczor A., Comprehensive solution of the problem of acidification of soils in the Province of Silesia caused by anthropogenic transformations, "Acta Agrophysica" 2010, nr 186, s. 1-134.
7. Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego, Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, 2003, msc., 522 s.
8. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, IUNG, Puławy, 1994.