1918 rok na Śląsku Cieszyńskim

Autor: dr hab. Krzysztof Nowak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Austro-Węgry w latach 1867-1914 (Źródło: www.edus.ibrbs.pl)

Rynek i Dom Narodowy w Cieszynie (Źródło: ŚBC)

Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (Źródło: Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0)

„Dziennik Cieszyński” z 27 listopada 1918 roku (Źródło: ŚBC)

Odezwa Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (Źródło: ŚBC)

Franciszek Ksawery Latinik (1964-1949) (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

„Dziennik Cieszyński” z 13 listopada 1918 roku (Źródło: ŚBC)

Zmiany granic państwowych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918-1938 (Źródło: www.edus.ibrbs.pl)

Portret Zofii Kirkok-Kiedroniowej (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

Józef Londzin (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

Jan Michejda (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

Tedeusz Reger (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Propolski patriotyzm na przynależnym do Cesarstwa Austriackiego (od 1867 roku do austriackiej, przedlitawskiej części Austro-Węgier) Śląsku Cieszyńskim, wschodniej części tzw. Śląska Austriackiego ze stolicą w Opawie, wywodził swoje korzenie z okresu Wiosny Ludów, gdy grupa pierwszych działaczy narodowych pod wodzą absolwenta cieszyńskiego gimnazjum ewangelickiego Pawła Stalmacha (1829-1891) zaczęła wysuwać postulaty równouprawnia językowego dla przeważającej liczebnie w regionie (58,7% w 1880 roku) ludności polskojęzycznej z politycznie i kulturalnie dominującą ludnością niemiecką. Polski ruch narodowy, ograniczony początkowo tylko do warstwy chłopskiej (polskiego ziemiaństwa i burżuazji na Śląsku Cieszyńskim nie było), wraz z rosnącym uprzemysłowieniem regionu w końcu XIX wieku zaczął obejmować również coraz szersze masy robotnicze, głównie w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim.

Choć w latach 1883-1884 podzielił się na katolicki (Związek Śląskich Katolików) i ewangelicki (Polityczne Towarzystwo Ludowe) nurt wyznaniowy, w sprawach ogólnonarodowych działał wspólnie, tworząc w 1885 roku Macierz Szkolną Księstwa Cieszyńskiego z zamiarem założenia polskiego gimnazjum. Mając poparcie rodaków, od 1873 roku polscy posłowie ze Śląska Cieszyńskiego zasiadali w wiedeńskiej Radzie Państwa. Mimo oporu Niemców, słusznie widzących w takiej placówce kuźnię przyszłej polskiej inteligencji oraz części polityków galicyjskich, obawiających się podniesienia przez Niemców kwestii ukraińskiej w Galicji wschodniej, w 1895 roku otwarto w Cieszynie pierwsze na całym Śląsku gimnazjum polskie, początkowo prywatne, w 1903 roku upaństwowione. Na początku XX wieku, na skutek coraz większego napływu do Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego kadr technicznych i inteligencji czeskiej doszło do wybuchu kolejnego, tym razem polsko-czeskiego konfliktu narodowościowego. Polacy wskazywali na przewagę żywiołu polskiego, Czesi na prawa historyczne, twierdząc także, iż ludność rodzimą tworzą dawni „Morawcy”, spolszczeni przez działaczy i kler z Galicji. Na początku XX w.  polski ruch narodowy reprezentowały: ZŚK oraz powstałe na bazie PTL, łączące nurt endecki i ludowy Polskie Zjednoczenie Narodowe a także jedyne stronnictwo ponadregionalne Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska. Na polskie życie kulturalne i społeczne składała się aktywność organizacji związanych z tymi partiami oraz organizacji ponadpartyjnych takich jak:

• Macierz Szkolna, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne,
• Polskie Towarzystwo Ludoznawcze,
• Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski”,
• Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Naukowej Pomocy,
• Towarzystwo Domu Narodowego,
• Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku „Znicz”,
• gniazda galicyjskiego „Sokoła”.

Rozwój polskiej świadomości narodowej skłonił Niemców do poparcia polskojęzycznego nurtu separatystycznego Józefa Kożdonia, lidera założonej w 1909 roku Śląskiej Partii Ludowej (Schlesische Volkspartei), która przeciwstawiała się związkom Ślązaków z ideologiczną „wszechpolskością”. Podczas I wojny światowej wyrazem polskiego patriotyzmu i łączności Śląska Cieszyńskiego z polską ideą niepodległościową było utworzenie 23 sierpnia 1914 roku Sekcji Śląskiej Naczelnego Komitetu Narodowego, z którym identyfikowały się wszystkie liczące się środowiska polskie w regionie, na czele z posłami wiedeńskiej Rady Państwa ks. Józefem Londzinem z ZŚK, Janem Michejdą z PZN i Tadeuszem Regerem z PPSD. W szeregach I i II Brygady Legionów Polskich walczyło około 600 ochotników ze Śląska Cieszyńskiego.

Co się stało jesienią 1918 roku?

Faktyczny przełom nastąpił w pierwszym tygodniu października 1918 roku, gdy wraz z klęskami militarnymi państw centralnych na wielu obszarach Przedlitawii i Zalitawii nasiliły się ruchy odśrodkowe, których celem było już całkowite zerwanie polityczno-administracyjnych więzi z Wiedniem bądź Budapesztem. Na forum obradującej od 2 października Rady Państwa w Wiedniu polscy posłowie z Galicji i Śląska Cieszyńskiego przedłożyli rezolucję domagającą się odbudowy niepodległej Polski złożonej z ziem dawnej Rzeczypospolitej, z dostępem do morza i obszarami zamieszkiwanymi przez Polaków, w tym ze Śląskiem. Po odezwie warszawskiej Rady Regencyjnej z 7 października, zapowiadającej rychłe wskrzeszenie Polski w myśl 13. punktu słynnego orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona z 8 stycznia 1918 roku, wskazującego na konieczność powstania niepodległego państwa polskiego, obejmującego ziemie zamieszkiwane przez ludność bezsprzecznie polską, 10 października na zebraniu w Krakowie posłów galicyjskich oraz  śląskich (T. Regera i ks. Londzina) postanowiono powołać organy, które miały przygotować przejmowanie władzy z rąk urzędników austriackich w odpowiedniej do tego chwili. Zgodnie z tymi sugestiami, 12 października w polskim Domu Narodowym w Cieszynie odbyło się zebranie przedstawicieli organizacji polskich, na którym uchwalono rezolucję stwierdzającą przynależność Śląska Cieszyńskiego do całej, zjednoczonej i niepodległej Polski z dostępem do morza. Podjęto decyzję o utworzeniu własnego ciała przedstawicielskiego o nazwie Śląski Komitet Międzypartyjny. Trzy miejscowe polskie partie miały mieć w nim równą, siedmioosobową reprezentację, w tym jednego posła oraz jedną kobietę. Pierwsze posiedzenie Komitetu zaplanowano na 19 października. 13 października odbył się polski wiec w Orłowej, na którym 20 tysięcy osób uchwaliło podobną w treści rezolucję.

19 października planowany komitet ukonstytuował się jednak pod inną nazwą – jako Rada Narodowa (dla) Księstwa Cieszyńskiego. Było to zarówno nawiązanie do piastowskich tradycji, jak i taktyczne wykorzystanie ogłoszonego 16 października przez cesarza Karola I manifestu zapowiadającego federalizację monarchii, który zachęcał również do zakładania takich reprezentatywnych rad z udziałem posłów. Na czele Rady stanęli, jako jej prezydenci, partyjni przywódcy i posłowie: ks. J. Londzin za ZŚK, J. Michejda za PZN i T. Reger za PPSD. Członkiniami RNKC zostały Maria Sojkowa (ZŚK), Zofia z Grabskich Kirkor-Kiedroniowa (PZN) i Dorota Kłuszyńska (PPSD). Ustępstwem na rzecz Czechów miało być oddanie im frydeckiego powiatu politycznego, gdzie ludność polska była w zdecydowanej mniejszości. W pozostałych powiatach (cieszyńskim, bielskim i frysztackim) Polacy przeważali. W chwili powstania RNKC była pierwszą zorganizowaną, niezależną polską reprezentacją polityczną na ziemiach zamieszkałych przez Polaków w 1918 roku. 20 października na wiecu w Boguminie 4.000 zebranych przyjęło rezolucję podobną do orłowskiej. W tych pierwszych dniach obumierania austriackiej państwowości na Śląsku Cieszyńskim szybsi i lepiej zorganizowani w przejmowaniu jej prerogatyw okazali się przeważający liczebnie Polacy.

Stwierdzenia RNKC o przejmowaniu obszaru Śląska Cieszyńskiego w imieniu powstającego państwa polskiego były jeszcze wówczas taktycznymi działaniami na wyrost. W miastach nadal bowiem rządziły niechętne polskiej aktywności, zdominowane przez Niemców i w większości proniemieckich Żydów Wydziały Gminne, a w części gmin przez proniemiecko nastawionych zwolenników J. Kożdonia bądź Czechów. Gminy rządzone przez Polaków władzy RNKC formalnie nie uznawały. Nadal też nie istniał żaden w pełni suwerenny polski organ wykonawczy na innych obszarach zamieszkiwanych przez Polaków.

W przekonaniu RNKC społeczną legitymizacją jej poczynań na rzecz przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Polski stał się zwołany przez nią na dzień 27 października 1918 roku wiec na rynku w Cieszynie, w którym według prasy polskiej uczestniczyło około 40 tys. osób. Były przemówienia, odśpiewano pieśń „Jeszcze Polska nie zginęła” i „Rotę” Marii Konopnickiej. W uchwalonej rezolucji ponownie uznano bezwarunkową przynależność regionu do Polski.

Wobec tworzonych przez polską Radę Narodową faktów dokonanych plany czeskie nie miały na razie większego znaczenia, czego nie zmieniał także nieznany Polakom fakt, iż 28 września 1918 roku kierujący na emigracji wraz z Tomášem G. Masarykiem  akcją na rzecz utworzenia Czechosłowacji – państwa Czechów i Słowaków Edvard Beneš uzyskał od premiera Francji zgodę na utworzenie go w granicach historycznych, a więc wraz ze Śląskiem Cieszyńskim. Także zawarte podczas wojny mniej czy bardziej precyzyjne porozumienia galicyjskich i czeskich polityków w sprawie cieszyńskiej były już bezprzedmiotowe.

Po ogłoszeniu manifestu cesarskiego z 16 października, Niemcy cieszyńscy i „kożdoniowcy” byli początkowo zdezorientowani, a cieszyński 31  pułk obrony krajowej pod dowództwem płk Gerndta nie otrzymał żadnych rozkazów co do ewentualnej interwencji. Jednak już 19 października a więc w dniu kiedy powstała RNKC, w Domu Niemieckim (Deutsches Haus) w Cieszynie odbyło się zebranie „kożdoniowców”, na którym, ubolewając nad upadkiem Austrii, opowiedziano się za trzymaniem linii politycznej miejscowych Niemców, którzy zajmując generalnie pozycję raczej wyczekującą, coraz otwarciej opowiadali się za ideą „Niemieckiej Austrii”, z którą byłyby związane państewka obejmujące obszary przez nich zamieszkałe. Niemcy cieszyńscy a także ostrawscy nie przejawiali wówczas bowiem większego zainteresowania planami swoich rodaków z Opawy, którzy popierali program utworzenia autonomicznego „Sudetenlandu”, obejmującego tereny niemieckie na Śląsku Opawskim i północnych Morawach. Po pewnym czasie Niemcy cieszyńscy zaczęli popierać i inny program – budowy na Śląsku Cieszyńskim i na obszarze galicyjskiej (krakowskiej) Białejneutralnego państewka niemieckiego, jako realizacji własnego prawa do samostanowienia narodów, za czym opowiedzieli się także, zgodnie z przyjętą taktyką, kożdoniowcy. Niemcy byli jednak w tej wojnie narodem pokonanym, co osłabiało ich pozycje.

28 października 1918 roku powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, w której Śląsk Cieszyński reprezentował ks. Londzin. W przekonaniu wielu polityków galicyjskich i warszawskich, RNKC stanowiła organ PKL, co jednak nie odpowiadało rzeczywistości, choć Polakom cieszyńskim przybył długo oczekiwany partner, zwłaszcza w sytuacji, gdy na pograniczu śląsko-morawskim zaczęły tworzyć się zalążki władz czeskich. W tym samym bowiem dniu w Pradze proklamowano powstanie niepodległej Czechosłowacji.

29 października powstał w Opawie Národní výbor pro Slezsko (Rada Narodowa dla Śląska oraz podobne organy w Polskiej Ostrawie, Frydku i Orłowej). Doszło wówczas także do pierwszej poważniej próby sił między Polakami a Czechami w nowych politycznych realiach, kiedy to w tym samym dniu w starostwie frysztackim czeski delegat zażądał od  miejscowych władz, zdominowanych przez Czechów, natychmiastowego uznania władzy Komitetu Narodowego (Národniego výboru) w Pradze. W kręgach Rady Narodowej zrozumiano, że strona czeska przystąpiła do ofensywy, a jej celem była w pierwszym rzędzie ważna gospodarczo, ale w większości etnicznie polska część Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego. To zadecydowało o przyspieszeniu przez Polaków przejmowania pod własną jurysdykcję administracji austriackiej bądź tworzenia nowych organów polskich tam gdzie to było konieczne. Podobnie zaczęli postępować Czesi. Od tej chwili rozpoczął się też polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński.

W nocy z 29 na 30 października przy pomocy młodzieży liderzy RNKC powiadomili polskich przełożonych gmin Śląska Cieszyńskiego z liczącego 130 gmin Związku Gmin Polskich, aby niezwłocznie przybyli do Cieszyna, gdzie, na razie w liczbie 60, złożyli uroczyste ślubowanie wierności Radzie Narodowej jako prawowitej władzy państwowej. Pozostali uczynili to do końca listopada 1918 roku 30 października RNKC wydała odezwę proklamującą, na zasadach orędzia prezydenta Wilsona, przynależność państwową Księstwa Cieszyńskiego do wolnej, niepodległej, zjednoczonej Polski oraz objęcie przez siebie na tym obszarze władzy państwowej. Udano się starosty cieszyńskiego Jaxy Bobowskiego i starosty bielskiego Jakuba Podczaskiego z oświadczeniami, że Rada obejmuje rządy w regionie. Obaj starostowie zasłaniali się jednak brakiem instrukcji z Wiednia bądź Opawy. W Cieszynie udało się uzyskać zapewnienie płk. Gerndta i dowódcy żandarmerii mjr Szyszkowitza o zabezpieczeniu porządku w mieście i okolicy. Z kolei 30 października Czesi udaremnili podjętą przez pochodzących głównie z Galicji zrewolucjonizowanych polskich robotników próbę przejęcia ratusza w Polskiej Ostrawie, którzy działali samodzielnie, gdyż RNKC tym obszarem nie była zainteresowana.

Kolejnym przełomowym wydarzeniem w Cieszynie była akceptacja polskiej Rady Narodowej dla planów polskich oficerów miejscowego garnizonu, przedwojennych nauczycieli Klemensa Matusiaka, Franciszka Barteczka i Ludwika Skrzypka opanowania koszar pułkowych, tym bardziej, że podobne plany mieli oficerowie niemieccy i czescy. W wyniku przeprowadzonej akcji, w nocy z 31 października na 1 listopada żołnierze Polacy stanowiący 60% załogi, przejęli kontrolę nad garnizonem, wystawiając wierne sobie posterunki w najważniejszych punktach miasta i oddając się do dyspozycji RNKC. Zaskoczony płk Gerndt zrezygnował z oporu, złożył komendę i opuścił miasto wraz z 800 pragnącymi tego żołnierzami. Nie bez znaczenia dla przyspieszenia tej insurekcji, był telefon z Krakowa od dowódcy tworzących się wojsk polskich w Krakowie brygadiera Bolesława Roji z rozkazem przejmowania dowodzenia na oddziałami wojskowymi przez najstarszego rangą oficera-Polaka. 1 listopada polskiej RNKC podporządkowali się dopiero co mianowani: starosta cieszyński Zygmunt Żurawski oraz starosta bielski J. Podczaski. Lojalność gwarantował prezydent sądu obwodowego w Cieszynie Johann Harbich oraz starosta frysztacki. Zapewniając z kolei opanowany przez Niemców Wydział Gminny w Cieszynie o pozostawieniu na razie dotychczasowego systemu administracji lokalnej, RNKC uzyskała na jakiś czas ich neutralność. Kompromis ten był wówczas konieczny, choć Rada nie miała złudzeń, że Niemcy, „kożdoniowcy” oraz Czesi nie pogodzą się łatwo z nową rzeczywistością. Do wieczora 1 listopada RNKC przejęła na obszarze swoich wpływów władzę polityczną i przestała być tylko forum międzypartyjnym ludności polskiej. W specjalnym obwieszczeniu Rada poinformowała, iż zawiadomiła rząd polski w Warszawie oraz PKL w Galicji o przejęciu przez siebie władzy w imieniu tego rządu i o uznaniu Rady przez te ośrodki za swój organ. Również i te stwierdzenia były podane na wyrost w celach prestiżowych, gdyż powołany przez Radę Regencyjną rząd Józefa Świeżawskiego nic jeszcze nie wiedział o sytuacji na Śląsku Cieszyńskim, a organy polskie w Krakowie i Lwowie nie były w stanie wesprzeć rodaków nad Olzą, tym bardziej, że pretensje do Galicji wschodniej zaczęli wysuwać Ukraińcy, proklamując 1 listopada powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej.

Formalne podporządkowywanie się Radzie Narodowej przez dawnych urzędników austriackich nie zawsze oznaczało faktycznego przejęcia władzy przez polski organ. Nie dotyczyło to zwłaszcza miast. W Bielsku niemiecki Wydział Gminny zignorował decyzję starosty Podczaskiego, tworząc przeciwstawny dla RNKC organ. 1 listopada na wiecu mieszkańców Bielska większość zebranych opowiedziała się za włączeniem miasta i okolic w skład Niemieckiej Austrii. Podobnie było w Skoczowie i Strumieniu oraz w części gmin wiejskich, gdzie przewagę we władzach mieli „kożdoniowcy”. We Frysztacie konieczny był kompromis, bez konieczności złożenia ślubowania Radzie Narodowej przez miejscowego starostę.

Konieczność uniknięcia chaosu w okresie przejściowym spowodowała, że RNKC w obwieszczeniu z 2 listopada zdecydowała się pozostawić w mocy wszystkie dotychczasowe ustawy państwowe i krajowe, organizację sądownictwa, szkolnictwa, administracji państwowej i autonomicznej, system podatkowy. Prawa językowe mniejszości narodowych miały być szanowane. Podkreślano konieczność stosowania się do zarządzeń starostw w priorytetowych dla regionu sprawach kontyngentów rolniczych i aprowizacji, zaapelowano do górników i kolejarzy o zwiększenie wydobycia i przewozu węgla jako ważnego środka zamiennego oraz do wszystkich mieszkańców o zachowanie spokoju.

4 listopada RNKC nawiązała pierwszy oficjalny kontakt z Warszawą. W tym dniu Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wystosowało list do prezydium Rady i skierowało na Śląsk Cieszyński wizytatora szkolnego. Także 4 listopada podczas obrad w Krakowie ks. Londzin został mianowany delegatem RNKC przy PKL, choć cieszyński organ nadal zachowywał niezależność. W tym samym dniu przybył także z Morawskiej Ostrawy do Cieszyna gen. Franciszek Aleksandrowicz, który objął dowództwo nad organizującymi się jednostkami wojska polskiego. Niezależnie od tego, Rada powołała wówczas również Milicję Polską Śląska Cieszyńskiego pod dowództwem por. Jerzego Szczurka, nauczyciela, która wzmocniła poaustriacką żandarmerię w utrzymywaniu porządku. Poza tym gen. Aleksandrowicz ogłosił rozkaz mobilizacyjny, powołujący do wojska mężczyzn w wieku do lat 35. Mieli oni składać przysięgę na wierność Ojczyźnie, Państwu Polskiemu i Radzie Regencyjnej, jako tymczasowej zastępczyni władzy zwierzchniej tego państwa. Jednak 7 listopada, po proteście  socjalistów z RNKC, ogłoszono jedynie mobilizację werbunkową. 17 listopada gen. Aleksandrowicza zastąpił brygadier Franciszek Ksawery Latinik, były dowódca 100 c.k. pułku piechoty, formowanego na Śląsku Cieszyńskim.

Pogarszające się warunki aprowizacyjne a więc i nastroje społeczne doprowadziły  do rokowań polsko-czeskich na temat rozgraniczenia stref wpływów. Ostatecznie, 5 listopada wynegocjowano porozumienie, w wyniku którego ZNV objął władzę nad całym powiatem frydeckim i gminami z zarządem czeskim w powiecie frysztackim, a RNKC nad resztą obszaru czyli powiatami bielskim, cieszyńskim i gminami z zarządem polskim i niemieckim w powiecie frysztackim, w sumie na ponad ¾ obszaru Śląska Cieszyńskiego. Linia z 5 listopada 1918 roku miała charakter tymczasowy. Oba podpisujące ją organy nie miały innych uprawnień ani pełnomocnictw. Wyznaczona granica oddawała jednak aktualny układ sił w regionie i przebiegała niedaleko polsko-czeskiej granicy etnograficznej. Czesi byli na razie za słabi, aby zażądać więcej. Mimo gorszej sytuacji wyjściowej i świadomości oddania pod władanie RNKC historycznych obszarów przez siebie postulowanych, Czesi zdobyli jednak ważne przyczółki związane ze sprawami dla siebie priorytetowymi: większość kopalń, możliwość wglądu w funkcjonowanie łączącej Czechy ze Słowacją kolei koszycko-bogumińskiej i pozostawienie czeskiej załogi wojskowej na ważnym węźle kolejowym w Boguminie. Po obu stronach tymczasowej granicy obie strony zabrały się więc do dalszego porządkowania pilnych spraw bytowych i umacniania swojej władzy. Dnia 6 listopada rzymsko-katolicki Wikariat Generalny w Cieszynie zawiadomił Radę Narodową o uznaniu jej za zwierzchnią władzę państwową. Uroczyste uznanie Rady przez władze kościoła ewangelickiego nastąpiło 20 grudnia.

Tak więc w chwili przekazania w Warszawie władzy Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną w dniu 11 listopada 1918 roku, na Śląsku Cieszyńskim istniały już zorganizowane władze polskie, które 25 listopada przedstawiły swoje położenie na forum rządu Jędrzeja Moraczewskiego, uzyskując upoważnienie do sprawowania w jego imieniu władzy w regionie. Rozpoczęło się faktyczne polskie samostanowienie na Śląsku Cieszyńskim, które trwało do najazdu wojsk czeskich 23 stycznia 1919 roku, w wyniku czego kwestia wyznaczenia ostatecznej granicy przeniosła się na forum międzynarodowe, gdzie zakończyła się klęską polskiej dyplomacji. Po rezygnacji obu stron konfliktu z planowanego plebiscytu, 28 lipca 1920 roku Rada Ambasadorów przyznała Czechosłowacji obszary na zachodnim brzegu rzeki Olzy zamieszkiwane przez ponad 100 tys. Polaków, zwane odtąd przez Polaków Zaolziem.

Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i Polsce

W odróżnieniu od dawnego Śląska niemieckiego, gdzie związana z polskim czynem niepodległościowym pamięć i miejsca pamięci skupiają się głównie na latach Powstań Śląskich (1919-1920), polska pamięć historyczna na Śląsku Cieszyńskim, także na Zaolziu, skupia się głównie na wydarzeniach związanych z powstaniem Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego w październiku 1918 roku oraz na tragicznych dla dalszych losów regionu wydarzeniach lat 1919-1920, związanych z atakiem czeskim, walką plebiscytową i utratą dla Polski sporej liczby rodaków. W pamięci polskiej na Śląsku Cieszyńskim dzień 19 października 1918 roku i lata 1919-1920 wyprzedzają także przemiany w dawnej Galicji, datowane tam na przełom października i listopada 1918 roku, a święto 11 listopada kojarzone jest z wydarzeniami centralnymi, warszawskimi, ważnymi w skali ogólnopolskiej a nie regionalnej. Ważną rolę w takim odnoszeniu się do przeszłości odegrały i odgrywają niewątpliwie późniejsze wydarzenia związane z Zaolziem, które utwierdziły lokalną społeczność polską w przekonaniu o przegranej Polski w słusznej sprawie i o własnym zwycięstwie moralnym a historia ruchu narodowego i walki o granice stała się częścią tożsamości i kultury regionalnej.

Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce

Wydarzenia jesieni 1918 roku utrwaliła twórczość literacka, zwłaszcza wspomnieniowa np. K. Matusiaka i F.K. Latinika, a po 1945 roku zwłaszcza Z. Kirkor-Kiedroniowej, której wpływ na kierunek dalszego kształtowania się pamięci historycznej w regionie trwa do dziś. W przypadku literatury pięknej, nawiązującej do wydarzeń 1918 roku i wskrzeszenia Polski wyróżnia się twórczość Gustawa Morcinka, ks. Emanuela Grima, Zofii Kossak, a w malarstwie twórczość Jana Wałacha i Ludwika Konarzewskiego-seniora.

Ci, którzy tworzyli niepodległą Polskę

Pałac Myśliwski Habsburgów w Cieszynie (Fot. Krzysztof Kosowski, źródło: Wikimedia Commons)

Czołowymi budowniczymi polskiej niepodległości na Śląsku Cieszyńskim byli członkowie RNKC. Na czoło wysuwają się oczywiście jej trzej prezydenci, także jako liderzy podzielonego konfesyjnie i ideologicznie ruchu narodowego:

• Józef Londzin (1862-1929), Ślązak cieszyński, lider dominującego we wschodniej części regionu ZŚK, poseł wiedeńskiej Rady Państwa, od końca XIX wieku czołowy polski działacz społeczny i kulturalny, redaktor prasowy, w latach 1927-1929 burmistrz Cieszyna, senator RP;
• Jan Michejda (1853-1927), Ślązak cieszyński, działacz ewangelicki ze znanej rodziny Michejdów, jeden z liderów łączącego nurt endecki i ludowy PZN, poseł Sejmu Krajowego w Opawie i Rady Państwa w Wiedniu, 1922-1927 burmistrz Cieszyna;
• Tadeusz Reger (1872-1938), pochodzący z Galicji, od 1895 roku osiadły w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, od początku XX wieku regionalny lider socjalistyczny, działacz PPSD i PPS, redaktor prasowy, poseł wiedeńskiej Rady Państwa i Sejmu RP.

Miejsca pamięci

W samym Cieszynie pamięć o przełomowym roku 1918 przypomina odsłonięta w 60-lecie powstania RNKC w 1978 roku tablica pamiątkowa na ścianie Domu Narodowego w Cieszynie i odsłonięty 10 lat później w 1988 roku Pomnik Niepodległości (zrywający się do lotu orzeł na cokole) w Cieszynie na placu Wolności.

W 2018 roku, w stulecie powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i w stulecie niepodległego państwa polskiego odsłonięto na ścianie budynku dawnego pałacu Habsburgów (obecnie szkoły muzycznej) w Cieszynie tablicę pamiątkową z informacją, iż od 11 listopada 1918 do 4 sierpnia 1920 roku obradowała w nim RNKC, a w dniach 10-11 listopada 1938 roku przebywał w nim prezydent RP Ignacy Mościcki, który wygłosił radiowe przemówienie z okazji święta niepodległości. Przed wejściem do budynku LO im M. Kopernika odsłonięto tablicę poświęconą przejęciu władzy wojskowej z rąk austriackich w dniu 31 X 1918 przez polskich oficerów i żołnierzy.

Bibliografia

Źródła opublikowane

1. Długajczyk E., Skrzypek M. (wyd.), Protokoły posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Cz. 1, Cieszyn 2016.
2. Skrzypek M. (wyd.), Protokoły posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Cz. 2: Dokumenty dodatkowe, Cieszyn 2016.

Wspomnienia opublikowane

1. Matusiak K., Walki o Ziemię Cieszyńską w latach 1914-1920. Pamiętniki, Cieszyn 1930.
2. Kirkor-Kiedroniowa z Grabskich Z.,  Wspomnienia. Cz. 2: Ziemia mojego męża, Kraków 1988.
3. Latinik F.K., Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919, Cieszyn 1934.

Literatura piękna

1. Kossak Z., Nieznany kraj, Warszawa 1932.
2. Morcinek G., Wyrąbany chodnik. Cz.1. i 2.,  Cieszyn [1932].
3. Ślązak [Grim E.]: Dla Ciebie Polsko! (obrona Karwiny). Sztuka w czterech odsłonach, Cieszyn [1934].

Opracowania

1. Chlebowczyk J., Główne problem i etapy stosunków polsko-czeskich na Śląsku Cieszyński w XIX i na początku XX wieku (do 1914 r.), Katowice 1961.
2. Fazan M., Polskie życie kulturalne na Śląsku Cieszyńskim w latach 1842/48-1920, Wrocław-Warszawa [1992].
3. Gruchała J., Nowak K.: Życie polityczne, [w:] Nowak K. Panic I. (red.), Śląsk Cieszyński w okresie 1848-1918. Cieszyn 2013.
4. Panic I. (red.), Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych . T. V.
5. Londzin J., Polskość Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1924.
6. Piątkowski K., Stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskim, Cieszyn 1918.
7. Nowak K. (red.), Pierwsza niepodległość. Polacy na Śląsku Cieszyńskim w 1918 roku, Cieszyn 2008.
8. Stępniak A., Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i na początku XX wieku (do 1920 roku), Katowice 1986.
9. Szczurek J., Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. Cz.3: Przewrót polityczny i wojskowy w r. 1918, Cieszyn 1928.
10. Zabawski W., Droga do ziemi obiecanej. Ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim i udział w nim ewangelików (1848-1920), Cieszyn 1934.