Zbiornik Goczałkowice

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

Zbiornik Goczałkowice jest największym sztucznym jeziorem, które znajduje się na terenie województwa śląskiego. Został utworzony w latach 1950-1955 poprzez przegrodzenie Wisły zaporą zlokalizowaną w okolicy uzdrowiskowej wsi Goczałkowice-Zdrój (rys. 1). W tym miejscu znajduje się naturalne zwężenie doliny Wisły, które zostało wykorzystane do posadowienia budowli piętrzącej. Powierzchnia jeziora przy maksymalnym poziomie piętrzenia wody wynosi 32 km², w tym czasie w misie zbiornika retencja wynosi 165,6 hm³.

Pod względem fizycznogeograficznym tereny te znajdują się we wschodniej części mezoregionu Dolina Górnej Wisły, która stanowi część makroregionu Kotlina Oświęcimska. Pod względem administracyjnym zbiornik zlokalizowany jest w południowej części województwa śląskiego, na terenie powiatu pszczyńskiego. W bezpośrednim sąsiedztwie misy jeziora znajdują się głównie tereny wiejskie wsi: Goczałkowice-Zdrój, Łąka, Wisła Wielka, Wisła Mała, Zabłocie, Frelichów, Zarzecze, Chybie i Zabrzeg. Po zachodniej stronie jeziora, w jego strefie cofkowej położone jest miasto Strumień. Poza nim najbliższe tereny miejskie reprezentowane są przez położone na wschód od jeziora: Pszczynę i Czechowice-Dziedzice. Kilka kilometrów na wschód od zapory zbiornika przebiega południkowo droga krajowa nr 1, a po jego zachodniej stronie trasa nr 81 o takiej samej randze.

Przesłanką do budowy zbiornika w tym miejscu (poza dogodnymi czynnikami przyrodniczymi) była przede wszystkim potrzeba zapewnienia dużych ilości wód dla wodochłonnych gałęzi przemysłu ciężkiego, który dominował w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Zbiornik Goczałkowice został wybudowany w latach 1950-1955. Tak krótki czas realizacji tego typu inwestycji jest swego rodzaju ewenementem w historii prac hydrotechnicznych na obszarze Polski.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Budowa zbiornika Goczałkowice była jedną z największych inwestycji planu 6. letniego. W 1947 r. rozpoczęły się przygotowania projektowe do opracowania dokumentacji technicznej przyszłej budowli wodnej. Prace kameralne były bardzo intensywne i już pod koniec 1949 r. projekt generalny został ukończony i zatwierdzony do realizacji. Narzucone tempo prac budowlanych również było imponujące. Przy budowie zbiornika Goczałkowice pracowało ponad 1200 osób w systemie trzyzmianowym. Dzięki takiemu zaangażowaniu realizacja inwestycji została w pełni wykonana w zaledwie sześć lat w okresie 1950-1955.

Zbiornik Goczałkowice jest największym w województwie śląskim sztucznym jeziorem o maksymalnej powierzchni wynoszącej 32 km² (fot. 1-3). Taki areał zbiornik osiąga w czasie maksymalnego poziomu piętrzenia wody, który został ustalony na poziomie 257,0 m n.p.m. W tym czasie w jego misie objętość zgromadzonych wód osiąga 165,6 hm³ (tab. 1). W przypadku tego zbiornika normalny poziom piętrzenia wynosi 255,5 m n.p.m. Wówczas powierzchnia jeziora zmniejsza się do 29,9 km² a pojemność przekracza nieco 120 hm³. Przy minimalnym poziomie piętrzenia, który wynosi 250,5 m n.p.m. powierzchnia zajęta przez wodę drastycznie się zmniejsza do 10,3 km². W takich warunkach retencja osiąga blisko 17,4 hm³ i określana jest jako tzw. martwa. Pomimo dużych rozmiarów zbiornik zaliczany jest do stosunkowo płytkich sztucznych jezior. W czasie normalnego piętrzenia średnia głębokość wynosi 5,3 m. Podczas utrzymywania maksymalnego piętrzenia największa głębokość osiąga 16 m, długość jeziora wynosi wówczas 12 km, a szerokość 6 km. Rozkład głębokości nawiązuje do ukształtowania płaskodennej doliny Wisły, która została zalana wodami tej rzeki. Największe głębokości występują w strefie przyzaporowej, nieco bliżej lewego brzegu. W ukształtowaniu misy jeziora nadal dosyć dobrze wyodrębnia się dawne koryto Wisły. Jak w większości zbiorników zaporowych także i w przypadku Zbiornika Goczałkowice najpłytsze strefy obejmują tzw. strefę cofki, przy ujściu Wisły. Płytsze sektory charakterystyczne są także dla południowej części zbiornika obejmującej dużą zatokę.

Parametr	Wartość parametru
Minimalny poziom piętrzenia [m n.p.m.]	250,50
Normalny poziom piętrzenia [m n.p.m.]	255,50
Maksymalny poziom piętrzenia [m n.p.m.]	257,00
Powierzchnia zbiornika przy minimalnym poziomie piętrzenia	10,3 km2
Powierzchnia zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia	29,9 km2
Powierzchnia zbiornika przy maksymalnym poziomie piętrzenia	32,0 km2
Pojemność przy minimalnym poziomie piętrzenia (martwa)	17,4 hm3
Pojemność przy normalnym poziomie piętrzenia	120 hm3
Pojemność przy maksymalnym poziomie piętrzenia (całkowita)	165,6 hm3
Głębokość średnia zbiornika	5,3 m
Głębokość maksymalna	16 m
Długość zbiornika	12 km
Maksymalna szerokość zbiornika	6 km

Tabela 1. Parametry morfometryczne zbiornika Goczałkowice w 1995 roku.

Zbiornik Goczałkowice powstał dzięki spiętrzeniu wód Wisły zaporą (fot. 4), która została zlokalizowana w km 43+092 jej biegu, licząc od ujścia Przemszy. Korpus zapory o długości 2980 m został wykonany w formie nasypu, głównie z materiałów miejscowych, pochodzących z czaszy zbiornika. Uszczelnienie zapory zostało wykonane w postaci rdzenia częściowo zbudowanego z płyt żelbetonowych a w części ma charakter pochyłego ekranu iłowego. Skarpa zapory od strony wody została wyłożona płytami betonowymi o grubości 25 cm w celu ochrony budowli piętrzącej przed niepożądanym działaniem wody i lodu na konstrukcję. Skarpę po przeciwnej stronie zapory porasta trawa. Rzędna korony zapory została usytuowana na wysokości 259,0 m n.p.m. Maksymalna wysokość zapory wynosi 16 m, a jej szerokość w koronie osiąga 5 m. Na szczycie zapory znajduje się asfaltowa jezdnia o szerokości 3 m.

Odprowadzanie wód ze zbiornika odbywa się poprzez znajdujące się w korpusie zapory urządzenia hydrotechniczne (fot. 5). W sąsiedztwie jej lewego przyczółka znajduje się przelew powierzchniowy. Przepływ wody następuje poprzez jaz stały, który stanowią trzy przęsła o szerokości 15,5 m i wysokości 3 m. Rzędna krawędzi jazu została ustalona na wysokości 256,0 m n.p.m. Na prawo od niego znajduje się jaz ruchomy wyposażony w zamknięcia. Składa się również z trzech przęseł o rzędnej krawędzi wynoszącej 252,0 m n.p.m. Każde z przęseł posiada wymiary 3 m x 12 m i zamykane jest płaską zasuwą o wysokości 5 m. Na filarach jazów znajdują się wieżyczki budynków, w których odbywa się uruchamianie mechanizmów wprawiających w ruch zasuwy – ręcznie lub elektrycznie. Odprowadzanie wód z przelewu powierzchniowego poniżej zapory odbywa się obwałowanym tzw. kanałem burzowym. Jego długość wynosi 1300 m, a szerokość osiąga blisko 100 m. Dodatkowo z uwagi na dużą różnicę wysokości pomiędzy jazem a rzeką w kanale wybudowano dwa, betonowe stopnie wodne o wysokości 5,4 m.

Około 550 m od lewego przyczółka zapory zlokalizowany jest w jej podstawie upust denny. Odpływ wody ze zbiornika w tym miejscu odbywa się poprzez dwuprzewodowy żelbetowy kanał o długości 55 m, którego powierzchnia przekroju poprzecznego posiada wymiary 2 x 3,6 x 3,6 m. Rzędna dna wlotu kanału została ustalona na wysokości 243,0 m n.p.m. Odpływ regulowany jest za pomocą specjalnych zasów o wymiarach 3,2 x 3,2 m, znajdujących się u wlotu do kanału. W każdym z przewodów znajdują się dwie tego typu zasuwy, które uruchamiane mogą być napędem elektrycznym lub ręcznie. W konstrukcji kanału umieszczono także rurociąg o średnicy 300 mm. Jest on wykorzystywany w celu podtrzymania poniżej zbiornika tzw. przepływu biologicznego w sytuacjach całkowitego zatrzymania odpływu wody z misy zbiornika. U wylotu kanału znajduje się system trzech rzędów betonowych szykan, który rozprasza siłę zrzucanych wód. Dalej odpływ wody odbywa się kanałem o długości 650 m i szerokości 80 m, który następnie łączy się z wspomnianym tzw. kanałem burzowym. Około 500 m dalej od tego miejsca w korycie wybudowano jaz stały o rzędnej korony 243,5 m n.p.m. Utrzymywanie poziomu wody na takim poziomie na stanowisku dolnym zapory związane jest z koniecznością dociążenia podłoża w kanale odpływowym.

Poza główną zaporą w obrębie strefy brzegowej zbiornika Goczałkowice znajdują się również inne sztuczne konstrukcje. Na północnym brzegu tuż przy zaporze wykonano umocnienia w postaci betonowych płyt. Tego typu zabudowa znajduje się także w rejonie pompowni w Łące. Na pozostałych odcinkach brzegu północnego wykonano umocnienia w postaci narzutu kamiennego. Jedynie w strefie cofkowej wykonano wał o długości 140 m, po koronie którego przeprowadzono drogę stanowiąca część trasy Pszczyna – Strumień. Utworzone obwałowania „odcięły” niewielką zatoczkę od zasadniczej części jeziora. Zdecydowanie dłuższe obwałowania znajdują się na południowym brzegu zbiornika. Wykonano tu zaporę boczną o długości 10,8 km, która rozpoczyna się w strefie cofkowej jeziora i przebiega wzdłuż brzegu aż do środkowej części zbiornika, gdzie obwałowania się kończą ze względu na dogodne warunki morfologiczne doliny Wisły. Rzędna korony zapory o szerokości 3,0 m została ustalona na wysokości 258,2 m n.p.m. Rdzeń obwałowań na całej długości wykonano z nieprzepuszczalnych glin lessowych. Skarpa odpowietrzna została obsiana różnymi gatunkami traw, natomiast po stronie odwodnej wykonano betonowe umocnienia. Najczęściej są to zbrojone płyty o grubości 10 i 15 cm. W zależności od miejsca zastosowano zróżnicowane rozwiązania techniczne, wykorzystując jako umocnienia także m.in. betonowe bloki, narzut kamienny oraz falochron. Wzdłuż tych obwałowań w odległości 10 m od podnóża skarpy wykonano rów opaskowy, który zbiera wody przesiąkowe oraz opadowe. Następnie wody odprowadzane są do zbiornika za pośrednictwem przepompowni: Zabłocie, Frelichów, Zarzecze i Podgrobel. Ostatnia z przepompowni – Strumień zlokalizowana jest przy lewobrzeżnym wale ochronnym.

Nieco inny charakter zabudowy hydrotechnicznej posiadają miejsca, gdzie pobierana jest woda ze zbiornika z przeznaczeniem na różne cele. Największe znaczenie odgrywa ujęcie zlokalizowane w miejscowości Łąka, które składa się z trzech pompowni (fot. 6). Woda pobierana jest z tzw. ujęć brzegowych. Stacje poboru wody usytuowane są na obetonowanych przyczółkach, wysuniętych nieco w kierunku toni zbiornika. Pobierana woda przesyłana jest następnie rurociągiem do stacji uzdatniania wody, gdzie poddawana jest procesom oczyszczania. Kolejne ujęcie wody znajduje się w miejscowości Wisła Mała, przy czym ma ono podrzędny charakter stanowiąc uzupełniające źródło zaopatrzenia w wodę dla stacji uzdatniania wody w Strumieniu. Zupełnie inny charakter posiada lewarowe ujęcie wody zlokalizowane na lewym przyczółku zapory czołowej, które służy do pobierania wody dla napełniania stawów hodowlanych, zlokalizowanych w dolinie Wisły poniżej zbiornika.

Uzupełnieniem zabudowy hydrotechnicznej zbiornika Goczałkowice są pojedyncze, najczęściej betonowe niewielkie obiekty znajdujące się w sąsiedztwie przystani i rybaczówek, które chronią zacumowane łodzie przed silnymi wiatrami i wysokimi falami.

Cechy wód jeziornych

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Wykorzystanie retencji zbiornikowej do celów gospodarczych to główna przyczyna wahań zwierciadła wody, chociaż niewątpliwie zależą one także od wielkości zasilania, a pośrednio od powierzchni zlewni i stanu napełnienia misy. Pod względem warunków kształtowania wahań poziomu wód zbiornik Goczałkowice znajduje się w grupie, w której decydujące znaczenie w tym zakresie odgrywa aktualnie realizowana gospodarka wodna. Jest to modelowy przykład wpływu człowieka na wahania stanów wody. Gospodarowanie wodami w zbiorniku Goczałkowice podporządkowane jest zasadniczo dwóm celom: zaopatrzeniu w wodę systemu wodociągowego GPW w Katowicach oraz ochronie przed powodzią. Z tych też powodów zazwyczaj napełnienie misy jeziornej utrzymywane jest w okolicy normalnego poziomu piętrzenia, który wynosił 255,5 m n.p.m. Jednak przeprowadzone w ostatnich latach aktualizacje obliczeń hydrologicznych wymusiły obniżenie roboczego piętrzenia do stanu 254,5 m n.p.m. Potwierdzają to obserwacje notowanych stanów wody. W okresie od marca 2004 r. do stycznia 2011 r. zasadniczo utrzymywano poziom wody w jeziorze w przedziale 254,5-255,5 m n.p.m., tylko w sporadycznych przypadkach przekraczając wyznaczone granice. W okresie wieloletniego funkcjonowania Zbiornika Goczałkowickiego wystąpiły przypadki, kiedy to stany wody osiągały znacznie większą amplitudę wahań. Minimalny poziom piętrzenia został ustalony na wysokości 250,5 m n.p.m. jednak w takich sytuacjach zagrożona jest ciągłość zasilania ujęcia wody. Z tego względu poziom wody w jeziorze utrzymywany jest powyżej wartości 251,5 m n.p.m. co jest stanem granicznym dla nieprzerwanego funkcjonowania ujęcia wody w Łące. Poziom ten nie został osiągnięty nawet w czasie gruntownego remontu zapory czołowej. W okresie prac remontowych dla zapewnienia wystarczającej ilości wód dokonywano przerzutów wody z Kaskady Soły. Obniżone stany wody na czas remontów utrzymywano w zbiorniku zasadniczo od stycznia 2002 r. do lutego 2004 r. Najniższy w tym okresie poziom wody był nieco mniejszy od stanu 252,0 m n.p.m. Długotrwałe utrzymywanie obniżonych stanów wody spowodowało nieprzewidziany wzrost roślinności w odsłoniętej czaszy jeziora. Przed ponownym napełnieniem zbiornika konieczne okazały się prace związane z wykoszeniem i usunięciem powstałej roślinności. Obszar objęty pracami dotyczył 587 ha powierzchni, z których usunięto około 20 tys. ton roślinnej biomasy.

Maksymalny poziom piętrzenia wody w Zbiorniku Goczałkowickim został ustalony na poziomie 257,0 m n.p.m. W okresie od stycznia 2000 r do stycznia 2011 r. tylko raz poziom wody nieco zbliżył się do tej wartości osiągając w maju 2010 r. stan wynoszący 256,57 m n.p.m. Sytuacja ta była bezpośrednio związana z wystąpieniem w tym czasie powodzi, kiedy to objętość fali powodziowej, która uformowała się na Wiśle powyżej zbiornika wynosiła 122 hm³. Dla porównania objętość fali wezbraniowej rzędu 57 hm³ wystąpiła w czasie pamiętnej powodzi z lipca 1997 r.

Zbiornik Goczałkowicki jest stosunkowo płytkim jeziorem. Dlatego też obniżanie stanów wody poniżej normalnego poziomu piętrzenia powoduje odsłanianie dużych powierzchni jego dna, zwłaszcza w strefie cofkowej i południowym sektorze. Tylko w wyjątkowych sytuacjach dokonuje się takich działań. Najczęściej opróżnianie zbiornika w tak dużym zakresie związane jest z jego przygotowaniem na przyjęcie spodziewanego wezbrania. Czas obniżonych stanów wody jest stosunkowo krótki, gdyż jezioro szybko wypełniają wody powodziowe.

Warunki termiczno-tlenowe

Termiczny ustrój zbiornika kształtowany jest przez wiele czynników zarówno bezpośrednich jak i pośrednich. Największy wpływ przypisuje się warunkom klimatycznym powszechnie wiązanych z temperaturą powietrza regionu. Należy wymienić także usłonecznienie oraz kierunek i siłę wiatru. Mniejsze znaczenie przypisuje się położeniu i morfometrii zbiornika, rodzajowi podłoża oraz pokryciu terenu. W tej grupie znajdują się ponadto takie czynniki jak cechy obiegu wody w strefie okołozbiornikowej oraz wpływ antropopresji.

Zmiany temperatury wód zbiorników wykazują sezonową zmienność. Największa zmienność temperatury zachodzi w przypowierzchniowej warstwie wody, do głębokości 2 metrów. Wynika to z faktu pochłaniania promieniowania podczerwonego przez tą warstwę. Małe przewodnictwo cieplne wody sprawia, iż głębsze partie wody ocieplają się w wyniku występowania prądów konwekcyjnych powodowanych różnicą gęstości wody, a także miksji wywołanej falowaniem i przepływem prądów. Uwarstwienie termiczne występuje w zbiornikach głębszych, zazwyczaj od głębokości kilkunastu metrów. W jeziorach płytkich – do kilku metrów – temperatura wody w pionie jest stosunkowo wyrównana, a różnice wynoszą przeciętnie 1-2ºC.

Spośród wszystkich gazów znajdujących się w wodzie największe znaczenie ma tlen (O₂). Wolny tlen występuje w wodzie w formie rozpuszczonej. Do wód powierzchniowych gaz ten dostaje się bezpośrednio z atmosfery oraz jako uboczny produkt fotosyntezy. Obecność tlenu w wodzie warunkuje natężenie przebiegu procesów biologicznych oraz umożliwia rozwój życia organizmów wodnych. Atmosferyczny tlen występuje tylko w przypowierzchniowej warstwie wody a jego ilość warunkowana jest przez aktualne warunki termiczne wody oraz jej dynamikę a także panujące aktualnie ciśnienie atmosferyczne. Przenikanie tego gazu w głębsze partie toni wodnej hamowane jest przez małą intensywność dyfuzji. Tlen pochodzący z procesu fotosyntezy także występuje tylko w obrębie płytkiej strefy przenikania promieni słonecznych. Zachodząca cyrkulacja wód w zbiornikach oraz występujące w jego obrębie prądy konwekcyjne powodują rozprzestrzenianie się tlenu we wszystkie partie profilu pionowego zbiornika.

Zbiornik Goczałkowicki zaliczany jest do płytkich jezior, które odznaczają się dużą dynamiką mas wodnych. Mieszanie wody następuje w głównej mierze poprzez oddziaływanie wiatrów, które powodują powstawanie falowania. Sprzyja temu również zmienny poziom piętrzenia, kiedy to w czasie niskich stanów w zbiorniku pojawiają się na zdecydowanie większych powierzchniach płycizny. Z tych też powodów w zbiornikach takich następuje wielokrotne w ciągu roku mieszanie wody w całej jego toni i zaliczany jest do jezior polimiktycznych. Pojawianie się stratyfikacji termiczno-tlenowej w lecie możliwe jest tylko okresowo w głębszych partiach jeziora zlokalizowanych w strefie przyzaporowej. Klasyczna stratyfikacja termiczno-tlenowa występuje w zbiorniku podczas zimy, kiedy na jeziorze tworzy się pokrywa lodowa skutecznie izolująca toń przed wiatrowym mieszaniem.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

W okresie funkcjonowania zbiornika zaporowego można wydzielić kilka etapów jego ewolucji pod względem swoistych cech retencjonowanych wód. Zazwyczaj pierwszy etap trwa bardzo krótko. W tym czasie następuje trwałe zalanie terenów dotąd lądowych, co przekłada się na przemodelowanie występujących tu zespołów roślinnych i zwierzęcych. Pojawiają się pionierskie organizmy wodne charakterystyczne dla jezior zaporowych. W kolejnym okresie trwającym od 3 do 10 lat następuje proces wstępnej eutrofizacji. Etap ten trwa do czasu aż cała powierzchnia dna zostanie pokryta osadami przyniesionymi z terenu zlewni, na której zostanie wytworzona warstewka materii organicznej. Okres ten charakteryzuje się występowaniem tzw. zakwitów fitoplanktonu oraz masowego rozwoju zoobentosu i zooplanktonu. W etapie trzecim, który następuje po istotnym ograniczeniu oddziaływania pierwotnego podłoża na chemizm wód jeziornych, następuje zjawisko oligotrofizacji. Ograniczenie wymywania substancji pokarmowych powoduje zmniejszenie liczebności zooplanktonu i zoobentosu. W tym czasie zretencjonowane w zbiorniku zaporowym wody odznaczają się najlepszymi parametrami pod względem ich jakości. Długość tego etapu uzależniona jest od zasobności w składniki pokarmowe wód dopływających do jeziora, zazwyczaj trwa do kilku d kilkunastu lat. Stała dostawa biogenów powoduje stopniowy wzrost żyzności wód jeziornych, co jednocześnie przekłada się na ponowne pojawianie zakwitów. Jest to czwarty etap rozwoju zbiorników zaporowych określany mianem ponownej eutrofizacji.

W początkowym okresie funkcjonowania jeziora (lata 1955-1961) średnie stężenie mineralnych form azotu wynosiło 0,27 mg N_min/dm³, a fosforu 5 µg P-PO₄/dm³. W latach od 1962 do 1985 r. zaobserwowano powolny wzrost stężeń tych związków do poziomu odpowiednio 0,88 mg N_min/dm³i 9 µg P-PO₄/dm³. Do połowy lat 90. XX w. nie stwierdzono większych zmian odnośnie poziomu koncentracji związków fosforu, przy jednocześnie dużej sezonowej dynamice zmienności stężeń azotu mineralnego. Natomiast pod koniec XX w. nastąpił dosyć istotny wzrost zawartości fosforu do ponad 40 µg P-PO₄/dm³ przy nadal utrzymującej się zmienności azotu mineralnego. W XX w. stwierdzono stałą tendencję stopniowego i systematycznego wzrostu poziomu zanieczyszczenia wód jeziornych związkami organicznymi. Potwierdzają to chociażby stężenia azotanów w wodach dopływającej do zbiornika Wisły. Do połowy lat 70. XX wieku ich poziom nie przekraczał 1 mg N-NO₃/dm³. W latach 80. ubiegłego wieku ich koncentracja zawierała się już w przedziale 1-2 mg N-NO₃/dm³, by pod koniec tego okresu przekraczać poziom 2 mg N-NO₃/dm³. O skali zjawiska świadczą także wyniki badań przeprowadzone na dopływach zasilających zbiornik. W latach 1998-2009 r., średnie kwartalne stężenia azotu mineralnego w wodach Wisły okresowo przekraczały poziom 7-8 mg N-NO₃/dm³, a w pozostałych ciekach były na porównywalnym poziomie lub kilkukrotnie wyższym. Jednak decydujące znaczenie odgrywa ładunek biogenów dostarczanych z wodami dopływów. Pod tym względem największe rolę odgrywa Wisła. Wody tej rzeki dostarczają poszczególne formy biogenów na poziomie stanowiącym udział od 53% (azot amonowy i fosfor) do 87% (azot azotanowy).

Oceny jakości wody zbiornika Goczałkowice prowadzone są na podstawie badań wody w rejonie zapory oraz ujęcia wody Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów w ramach różnego typu monitoringu realizowanego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. Obejmują one kilkadziesiąt wskaźników ujętych w kilka grup parametrów takich jak: elementy biologiczne, stan fizyczny, warunki tlenowe i zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie i substancje biogenne, specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne, substancje priorytetowe oraz inne substancje zanieczyszczające. W 2016 roku – w ramach monitoringu diagnostycznego i operacyjnego (w tym monitoringu diagnostycznego i operacyjnego jednolitych części wód powierzchniowych na obszarach chronionych) oraz monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych na obszarach zagrożonych zanieczyszczeniem pochodzącym ze źródeł komunalnych – w rejonie zapory stwierdzono m.in.: chlorofil α – 8,8-51,0 µg/l, temperatura wody – 6,1-23,5°C, przezroczystość – 0,7-1,4 m, tlen rozpuszczony – 7,9-14,1 mg O₂/l, BZT₅ – 1,3-6,1 mg O₂/l, ChZT-Cr – 11,0-21,0 mg O₂/l, przewodność w 20°C – 203-218 μS/cm, twardość ogólna – 77,0-92,0 mg CaCO₃/l, odczyn wody – 7,8-8,5 pH, azot azotanowy – <0,1-1,92 mg N-NO₃/l, azot ogólny – 0,79-2,4 mg N/l, fosforany – <0,05-0,079 mg PO₄/l, fosfor ogólny – <0,03-0,078 mg P/l, arsen – <0,01 mg As/l, bar – 0,027-0,030 mg Ba/l, cynk – <0,01 mg Zn/l, miedź – <0,005-0,014 mg Cu/l, kadm i jego związki – <0,02-0,06 μg/l, ołów i jego związki – <0,5-3,4 μg/l, rtęć i jej związki – <0,015-0,018 μg/l, nikiel i jego związki – <1,0-1,4 μg/l, benzo(a)piren – <0,00017– 0,0041 μg/l. W tym samym roku na wysokości ujęcia wody Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów – w ramach monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych chronionych ze względu na zaopatrzenie ludności w wodę do spożycia – stwierdzono następujące wartości wskaźników jakościowych m.in.: temperatura wody – 0,7-23,5°C, zawiesina ogólna – <0,4-14 mg/l, tlen rozpuszczony – 7,0-14,1 mg O₂/l, BZT₅ – 1,6-5,9 mg O₂/l, nasycenie wód tlenem – 71,7-118,1%, ChZT-Cr – 10,0-25,0 mg O₂/l, przewodność w 20°C – 202-223 μS/cm, siarczany – 21,9-28,0 mg SO₄/l, chlorki – 16,0-21,0 mg Cl/l, odczyn wody – 7,6-8,6 pH, azot Kjeldahla – <0,2-1,2 mg N/l, fosforany – <0,05-0,095 mg PO₄/l, arsen – <0,01 mg As/l, bar – 0,023-0,037 mg Ba/l, cynk – <0,01-0,1 mg Zn/l, miedź – <0,005-0,0113 mg Cu/l, kadm i jego związki – <0,02-0,15 μg/l, ołów i jego związki – <0,5-31,8 μg/l, rtęć i jej związki – <0,015-0,018 μg/l, nikiel i jego związki – <1,0-1,3 μg/l, benzo(a)piren – <0,00017– 0,0054 μg/l.

Procesy brzegowe i osady denne

Elementem krajobrazu, który w największym stopniu podlega przemianom od czasu utworzenia zbiornika jest morfologia doliny. W okresie poprzedzającym jego powstanie była ona modelowana w zasadzie przez naturalne procesy rzeźbotwórcze. W momencie podjęcia decyzji o przegrodzeniu doliny Wisły zaporą rozpoczęły się szeroko zakrojone, przygotowawcze prace ziem. Polegały one w głównej mierze na wykonaniu umocnień w strefie brzegowej, a także wybudowaniu ciągu obwałowań ograniczających powierzchnię przyszłego zalewu. Na tym etapie działań powstała również (zasadniczo z eksploatowanych na miejscu złóż surowców skalnych) poprzeczna zapora czołowa. Pozycja morfologiczna zbiornika w płaskodennej dolinie Wisły oraz wykonany szereg umocnień strefy brzegowej sprawiły, że intensywność oddziaływania wód limnicznych współcześnie ma charakter biogenicznego utrwalania linii brzegowej. Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja tuż po oddaniu zbiornika do użytkowania. Dotyczy to zwłaszcza linii brzegowej w północno-wschodnim sektorze zbiornika, który predysponowany był do rozwoju procesów abrazyjnych. Brzegi w tej części zbiornik zbudowane są głównie z utworów piaszczystych i pyłowych, jezioro ma największą szerokość, woda jest najgłębsza i brzeg wystawiony jest na dominujący w obrębie doliny kierunek wiatru. Falowanie wiatrowe, które pojawia się w zbiorniku, zasadniczo osiąga średnio wysokość w przedziale 15-45 cm. Jedynie czasami, w wyjątkowych sytuacjach, przy bardzo silnym wietrze wysokość fal może osiągać nawet 2,5 m, co jest wartością niespotykaną na pozostałych zbiornikach województwa śląskiego. Podczas takich ekstremalnych warunków, w przeszłości obserwowano intensywne niszczenie i cofanie się linii brzegowej. Przeprowadzone obserwacje wykazały, że miejscami brzeg zbiornika przesunął się od 20 do 35 m. Dlatego też aby zahamować to niekorzystne zjawisko brzeg w tej części jeziora został umocniony narzutem kamiennym, co zdecydowanie ograniczyło niszczącą działalność wód limnicznych. Istotnym ograniczeniem rozwoju procesów brzegowych jest również roślinność, która występuje w strefie brzegowej. Praktycznie na całe długości niskiego brzegu, w południowo-wschodnim sektorze jeziora występuje roślinność typu szuwarowego.

Współcześnie intensywność i zasięg występowania procesów brzegowych w zbiorniku wynika z okresowych wahań stanów wody. Zmienny poziom piętrzenia wpływa na charakter morfologii zwłaszcza tych fragmentów wybrzeża, które znajdują się w strefie wyznaczanej przez zasięg ekstremalnych (minimalnych i maksymalnych) stanów wody. Największe rozmiary osiąga modelownie morfologiczne warunkowane przebiegiem procesów brzegowych w sąsiedztwie strefy stanów średnich, jednak najbardziej dynamiczne lecz okresowo występujące są przeobrażenia związane z ekstremalnymi stanami wody. W związku z tym, zakres wahań stanów wody znajduje proste przełożenie na wielkość modelowanej powierzchni rzeczywistej uzależnionej od kąta nachylenia powierzchni topograficznej – im większy zakres wahań stanów wody przy mniejszym jej nachyleniu, tym większa powierzchnia eksponowana na czynne oddziaływanie środowiska wodnego. Amplituda wahań stanów wody wyznacza strefy zmian poziomów bazy erozyjnej, a tym samym przestrzenny zakres bezpośredniego oddziaływania procesów erozyjnych i sedymentacyjnych w strefie odcinków ujściowych dopływów zasilających zbiornik (Wisły i w mniejszym stopniu Bajerki). W zależności od wysokości zwierciadła wody w zbiorniku zmianom ulega strefa depozycji rumowiska – przy stanach wysokich sedymentacja dominuje w strefie cofkowej, przy stanach niskich ulega przesunięciu ku otwartym wodom zbiornika do nawet ponad 1 km.

Obecnie transformacja geomorfologiczna misy jeziora związana jest właściwie z jego zamulaniem. W tym zakresie zasadniczo wyróżnia się dwie strefy. Bliżej ujścia Wisły do zbiornika dominują osady piaszczyste i żwirowe, natomiast nieco dalej akumulowane są osady gliniaste i ilaste. Również miąższość powstałych pokryw osadów zmienia się wraz z odległością od ujścia rzeki do zbiornika. Objętość osadów zdeponowanych na dnie zbiornika została określona na 5,3 mln m³, co stanowi 3,8% jego pojemności. W strefie kontaktu wód rzecznych z jeziornymi w misie Zbiornika Goczałkowickiego powstały formy deltowe. Zdecydowanie większe rozmiary osiąga tego typu forma utworzona na skutek akumulacyjnej działalności wód Wisły. W czasie wspomnianego remontu zapory, w związku z obniżonym poziomem piętrzenia wody doszło do odsłonięcia dużych fragmentów misy jeziora i rozmywania delty przez płynące wody Wisły. W obrębie jeziora zauważalna jest również (zdecydowanie mniejsza) delta powstała dzięki uchodzącej do zbiornika rzece Bajerka, w południowej części akwenu.

Znaczenie zbiornika

Zbiornik Goczałkowice budowany był przede wszystkim z myślą o gromadzeniu wody na cele zaopatrywania ludności i przemysłu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, a pośrednio także Rybnickiego Okręgu Węglowego. Zasoby wodne ze zbiornika stanowią podstawę pracy Zakładu Uzdatniania Wody (ZUW) Goczałkowice i Stacji Uzdatniania Wody (SUW) Strumień. Obydwa ujęcia administracyjnie znajdują się w zarządzaniu Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. w Katowicach (GPW). Brzegowe ujęcie wody w Łące mieści się w trzech budynkach. Na ujęciu zainstalowane zostały kraty i wstępne sita, które przechwytują większe zanieczyszczenia stałe chroniące system pomp. Pobierana woda tłoczona jest rurociągiem do zakładu oddalonego od brzegów jeziora o około 1,6 km, gdzie następnie poddawana jest procesom uzdatniania. Ujęcie wody dla SUW w Strumieniu zlokalizowane jest na Wiśle, w strefie cofki zbiornika i również jest ujęciem typu brzegowego. W razie potrzeby woda do stacji może być pobierana i przesyłana z ujęcia w Łące. Woda z Wisły przesyłana jest dwoma betonowymi rurociągami o średnicy 1000 mm do dwóch studni zbiorczych, skąd następnie przepływa do miejsca, gdzie odbywa się pierwszy etap jej uzdatniania. Zbiornik Goczałkowice wraz z towarzyszącym mu zakładem i stacją stanowią najważniejszy element rozbudowanego systemu zaopatrzenia w wodę GPW, który zaopatruje w wodę około 3,5 mln ludzi. Ilość wody pobierana ze zbiornika Goczałkowice zmienia się w czasie i powiązana jest ściśle z bieżącym zapotrzebowaniem.

Kolejnym równie ważnym zadaniem zbiornika jest regulacja wielkości przepływów Wisły poniżej zapory, wyrażająca się przede wszystkim w postaci obniżania wezbrań oraz podwyższania przepływów niżówkowych. Funkcja przeciwpowodziowa stoi niejako w sprzeczności z utrzymywaniem wysokiego piętrzenia wody w zbiorniku w celu zapewnienia nieprzerwanego funkcjonowania ujęć. Z tych też powodów konieczne jest stałe nadzorowanie sytuacji hydrometeorologicznej na terenach powyżej zbiornika aby w razie konieczności w krótkim czasie przygotować tzw. rezerwę powodziową. Wzrost zagrożenia powodziowego obserwowany w ostatnich kilkunastu latach spowodował konieczność obniżenia normalnego poziomu piętrzenia do wysokości 254,5 m n.p.m. co pozwoliło na zwiększenie rezerwy z 45,0 mln m³ do nieco ponad 72,4 mln m³. Zastosowana procedura w większości przypadków pozwala na obniżenie wielkości przepływu poniżej zapory do bezpiecznych wartości. Odpowiednia gospodarka prowadzona na zbiorniku pozwala na redukcję fal powodziowych na Wiśle o 80-90% – np. w 1999 r., 2000 r., 2002 r. W skrajnie niekorzystnych warunkach hydrometeorologicznych tak duża redukcja przepływów nie jest możliwa. Wyjątkowa pod tym względem była powódź z 1997 r., kiedy to wielkość dopływającej wody do zbiornika została zredukowana z 436 m³/s do 270 m³/s co pozwoliło na obniżenie przepływów poniżej zapory jedynie o 38%.

Coraz większego znaczenia w ostatnich latach nabiera funkcja „regulacyjna” zbiornika, która wyraża się w jego oddziaływaniu na Wisłę w okresach suszy. Retencja zbiornikowa pozwala na zapewnienie w okresach niżówkowych przepływów poniżej zapory, które umożliwiają podtrzymanie życia biologicznego w rzece. Sytuacja taka została opisana dla 2003 r., kiedy to przez kilka letnich miesięcy dopływ do zbiornika był niewielki. W tym czasie utrzymywano nieustanny zrzut wody na poziomie 600 l/s, co w istotny sposób wpłynęło na poprawę warunków hydrobiologicznych Wisły.

Podatność zbiornika Goczałkowice na degradację jakości jego wód wymusiła poniekąd realizację odpowiedniej gospodarki rybackiej, którą należy traktować w aspektach biologicznego uzdatniania wody. Zbiornik jako rezerwuar wody wodociągowej musi odznaczać się retencją wód odpowiedniej jakości, która może być wykorzystana do produkcji wody z przeznaczeniem na cele komunalne. Dlatego tak ważne jest utrzymywanie na jeziorze odpowiedniej liczebności i składu gatunkowego ryb. Ichtiofauna zbiornika Goczałkowice od momentu jego utworzenia podlegała czasowym zmianom, co jest typowym zjawiskiem dla zbiorników zaporowych. W strukturze gatunkowej przez cały okres funkcjonowania jeziora dominował leszcz i krąp. W tym czasie odnotowano wzrost liczebności sandacza, przy jednoczesnym spadku pogłowia szczupaka. Struktura gatunkowa ryb występujących w jeziorze systematyczne modyfikowana jest corocznymi zarybieniami, w których kładzie się nacisk na gatunki drapieżne, takie jak: sandacz, węgorz i szczupak. Zarybienia innymi gatunkami miały charakter epizodyczny. Gospodarka rybacka prowadzona na zbiorniku poza celowymi zarybieniami wyraża się przede wszystkim w postaci sieciowych odłowów. W okresie od 1965 do 2004 r. w ten sposób pozyskano łącznie 1 874 966 kg ryb, co daje wielkość średniorocznych połowów na poziomie blisko 47 ton ryb.

Bogaty rybostan w zbiorniku sprawia, że jest on również bardzo popularny wśród wędkarzy. Wprawdzie jezioro goczałkowickie, jako zbiornik wodociągowy jest zamknięty dla uprawiania różnych form rekreacji, to jednak dopuszcza się uprawianie wędkarstwa. Amatorski połów ryb możliwy jest jedynie na północnym i południowym brzegu jeziora (z wyłączeniem strefy ujęcia wody w Łące), a także na Wiśle powyżej i poniżej zbiornika. Nie ma możliwości łowienia ryb ze środków pływających. Wędkowanie możliwe jest po wykupieniu dodatkowych zezwoleń, które wydaje Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów w Katowicach. Sam połów również regulują odrębne przepisy określone w regulaminie. Mocno ograniczone rekreacyjne wykorzystanie wód zbiornika przejawia się także w możliwości uprawiania żeglarstwa, które także warunkują dodatkowe przepisy. W 2010 r. reaktywowano port jachtowy w Wiśle Wielkiej. Jego gospodarzem zostało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze z siedzibą w Pszczynie, na mocy umowy zawartej z administratorem zbiornika (GPW). Podczas pływania po jeziorze zabronione jest całkowite używanie silników spalinowych i dobijanie do brzegów poza miejscami wyznaczonymi. W przypadku nagłego załamania pogody, przebywające na wodzie jednostki mogą się schronić także w porcie rybackim w Łące, jak również w porcie zlokalizowanym przy budynkach administracji zbiornika w strefie przyzaporowej. W tym samym czasie na zbiorniku może znajdować się 30 jednostek pływających. Nieco wcześniej, w 2006 r. pół wieku po oddaniu do użytkowania jeziora, udostępniono do pieszego i rowerowego ruchu koronę zapory, która do tej pory była całkowicie niedostępna. Przez zaporę wytyczono Wiślaną Trasę Rowerową. Obecnie zapora zbiornika stanowi największa atrakcję turystyczną w regionie i jest licznie odwiedzana nie tylko przez mieszkańców tych terenów, ale również osoby spoza regionu.

Poza społeczno-gospodarczym znaczeniem zbiornika, jezioro spełnia również ważne funkcje przyrodnicze. Rozległe, podmokłe obszary znajdujące się w otoczeniu jeziora chętnie wykorzystywane są do bytowania i rozrodu wielu gatunków ptaków, nie tylko tych lęgowych ale również ptaków migrujących. Z tych też powodów tereny te objęto prawną ochroną ustanawiając obszar chroniony Natura 2000 – „Dolina Górnej Wisły”. Szczególne znaczenie w tym zakresie odgrywa południowa i zachodnia część zbiornika, gdzie znajdują się rozległe, podmokłe i wilgotne łąki, zarośla krzewów, szuwary a także liczne kanały sprzyjające powstawaniu urozmaiconych siedlisk. Spośród wielu gatunków gnieżdżących się tu ptaków na wyróżnienie zasługuje obecność par lęgowych zagrożonych: czapli purpurowej i rybitwy białowąsej, które mają tu najważniejsze w Polsce stanowiska. Łącznie na zbiorniku oraz terenach przyległych stwierdzono obecność ponad 200 gatunków ptaków.

Pojawienie się w dolinie Wisły tak dużej powierzchni zajętej przez wody limniczne zmodyfikowało szereg innych komponentów środowiska geograficznego. Diametralnie zmieniły się stosunki wodne, obejmujące wody podziemne i powierzchniowe, nie tylko w obrębie samego Zbiornika Goczałkowice i jego najbliższym sąsiedztwie ale także wiele kilometrów poniżej zapory. Zauważalne są również zmiany w klimacie lokalnym, dotyczące parowania terenowego, temperatury powietrza, opadów, zwłaszcza tych o śladowym charakterze, a także stosunków anemologicznych (wiatrowych).

Bibliografia

1. Bełtowska H.: Zbiornik Goczałkowicki w krajobrazie okolicy, w: „Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych” 1993, t. 11, s. 5-14.
2. Betleja J.: Ptaki Zbiornika Goczałkowickiego, w: Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Malej Wiśle w Goczałkowicach, 20-21 września 2005 r., Pszczyna-Zamek 2005, s. 100-106.
3. Bilnik A., Siudy A., Szlęk Z., Świercz T.: Wielofunkcyjny zbiornik retencyjny Goczałkowice na Małej Wiśle i jego znaczenie dla gospodarki Górnego Śląska, w: Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Malej Wiśle w Goczałkowicach, 20-21 września 2005 r., Pszczyna-Zamek 2005, s. 10-21.
4. Bojarski A., Gręplowska Z., Nachlik E.: Scenariusze pracy zbiornika jako podstawa zarządzania nim, w: „Gospodarka Wodna” 2014, nr 8, s. 289-291.
5. Bojarski A., Mazoń S., Opaliński P., Przecherski P., Wolak A.: Charakterystyka czaszy zbiornika Goczałkowice do celów modelowania i oceny procesów sedymentacyjnych osadów, w: „Gospodarka Wodna” 2014, nr 8, s. 283-285.
6. Bojarski A., Siudy A., Szczęsny J., Szlęk Z.: Bezpieczeństwo zapory Goczałkowie w świetle warunków jej posadowienia, w: Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Malej Wiśle w Goczałkowicach, 20-21 września 2005 r., Pszczyna-Zamek 2005, s. 49-62.
7. Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995.
8. Czapilcka-Kotas A., Pięta M., Szostak A., Ślusarczyk Z.” Biogeny w wodach dopływających do zbiornika Goczałkowice, w: „Gospodarka wodna” 2012, nr 10, s. 428-434.
9. Czechowski M., Gawlik A., Szostak A., Zimoch I.: Zakład Produkcji Wody Goczałkowice w aspekcie nowych wdrożeń technologicznych. VI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Zaopatrzenie w Wodę, Jakość i Ochrona Wód”, Poznań 2004.
10. Erdmański J., Falkowski S.: Gospodarka rybacka w wodociągowym zbiorniku zaporowym Goczałkowice w latach 1965-2004, w: Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Malej Wiśle w Goczałkowicach, 20-21 września 2005 r., Pszczyna-Zamek 2005, s. 113-123.
11. Flis A., Gwiazda R., Kostecki M., Łozowski B., Woźnica A.: Impact of waterbirds on chemical and biological features of water and sediments of a large, shallow dam reservoir, w: “Oceanological and Hydrobiological Studies – International Journal of Oceanography and Hydrobiology” 2014, vol. 43, issue 4, s. 418-426.
12. Grela J., Słota H., Zieliński J. (red.): Dorzecze Wisły – Monografia powodzi lipiec 1997, Warszawa 1999.
13. Hachaj P., Lewicki L., Nachlik E., Siuta T.: Efektywność modeli hydrodynamicznych w ocenie dynamiki zbiornika zaporowego, w: „Gospodarka Wodna” 2014, nr 8, s. 286-288.
14. Jankowski A.T.: Zbiornik Goczałkowicki w systemie zaopatrzenia regionu górnośląskiego w wodę, w: „Geographia. Studia et dissertationes” 1988, t. 12, s. 16-29.
15. Kasza H.: Wieloletnie zmiany wybranych parametrów fizyko-chemicznych wody Zbiornika Goczałkowickiego oraz ich przyczyny, w: M.J. Gromiec (red.): Materiały XVI Sympozjum „Problemy ochrony, zagospodarowania i rekultywacji antropogenicznych zbiorników wodnych”. Zabrze, 15-16.11.1995 r., Zabrze 1995, s. 43-52.
16. Kasza H.: Flora i fauna w różnych etapach życia Zbiornika Goczałkowickiego, w: Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Malej Wiśle w Goczałkowicach, 20-21 września 2005 r., Pszczyna-Zamek 2005, s. 86-99.
17. Kasza H.: Zbiorniki zaporowe. Znaczenie – Eutrofizacja – Ochrona, Bielsko-Biała 2009.
18. Kondracki J.: Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, Warszawa 1994.
19. Machowski R., Rzętała M., Rzętała M. A.: Sedymentacja w strefie kontaktu wód rzecznych i jeziornych (na przykładzie zbiorników wodnych regionu górnośląskiego, Sosnowiec 2009.
20. Ogiegło J., Siudy A.: Monitoring środowiska – narzędzie wspomagające zarządzanie zbiornikami zaporowymi, w: „Gospodarka Wodna” 2014, nr 8, s. 299-302.
21. Operat wodnoprawny na piętrzenie i pobór wody ze zbiornika Goczałkowice. 2001. Hydroprojekt, Kraków 2001.
22. Pasternak K.: Observations on the transformation of banks in the Goczałkowice Reservoir, w: “Acta Hydrobiol” 1964, vol 6, 1, s. 27-39.
23. Rzętała M.: Wybrane problemy eksploatacji i ochrony zbiorników wodnych na obszarze województwa śląskiego w: P. Migula, M. Nakonieczny (red.): Problemy środowiska i jego ochrony. Część 8. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem, Katowice 2000. s. 159-175.
24. Siudy A.:: Rola zbiorników zaporowych Goczałkowice i Kozłowa Góra podczas powodzi w maju i czerwcu 2010 roku w świetle obowiązujących instrukcji eksploatacji i utrzymania zbiornika, w: Monografie Śląskiego Centrum Wody, Tom 1. Aktualne problemy gospodarki wodnej, Katowice 2018. s. 115-130.

Źródła on-line

Dragan W., Spórna T.: Górnośląski Okręg Przemysłowy, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t.1.

https://www.gpw.katowice.pl/

Machowski R., Rzętała M.: Dorzecze Wisły, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2015, t. 2.

Machowski R., Rzętała M.: Wody Powierzchniowe, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t. 1.

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Górnośląskie Pojezierze Antropogeniczne

Wody podziemne

Wody powierzchniowe