Amatorski ruch teatralny na Górnym Śląsku

Autor: prof. dr hab. Andrzej Linert

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 6 (2019)

Amatorski zespół teatralny z Zabrza w 1907 r. po wystawieniu Krakowiaków i Górali W. Bogusławskiego (ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Zabrzu).

Samorodne teatry dworskie i ludowe

Najstarsze amatorskie widowiska teatralne na terenie Górnego Śląska, pojmowane jako sceniczna forma niezawodowej aktywności artystycznej ludzi na co dzień uprawiających inne zawody, odnotowujemy już w XVI stuleciu. Były to szkolne lub dworskie prezentacje, przygotowywane w języku łacińskim, niemieckim i polskim. Miały miejsce m. in. w Nysie, a następnie w XVII i XVIII w. m. in. w Opolu, Głuchołazach, Głogówku i Tarnowskich Górach. Ponadto w 1666 r. w Byczynie, na weselu polskiego pastora, odegrano utwór prawdopodobnie Jana Thyrensa Puklerzskiego. Z kolei w XVIII stuleciu oo. Cystersi, po zbudowaniu klasztoru w Rudach Raciborskich, w 1748 r. wybudowali przyklasztorny budynek teatralny. Również w Opolu w latach 1670-1754 w jezuickim gimnazjum działał teatr szkolny, w którym początkowo wystawiano sztuki w języku łacińskim, a następnie również w języku niemieckim i polskim.

Z czasem pierwsze dwunarodowe i dwujęzyczne niezawodowe przedstawienia niemiecko-polskie wystawiały w połowie XIX w. czeladnicze związki zawodowe. Z tego początkowego okresu amatorskiej działalności teatralnej posiadamy niepełne informacje. Wiadomo jedynie, że Jan Gajda początkowo na terenie Lubecka w powiecie lublinieckim, wraz z Józefem Lompą założył Klub Niedzielny i krótko prowadził zespół teatralny. Z chwilą, gdy przeniósł się do Żor, podobno w dalszym ciągu wystawiał widowiska teatralne. Przykładem dwujęzycznego niezawodowego zespołu teatralnego była również od 1868 r. działalność sceny istniejącej przy Towarzystwie Katolickiej Czeladzi Rzemieślniczej w Mysłowicach. Tam przedstawienia urządzane były przez ks. Edwarda Kleemanna. Samo miasto leżąc w tzw. trójkącie trzech cesarzy, chętnie odwiedzane było w XIX wieku przez zespoły teatralne z głębi państwa pruskiego. Sporadycznie gościły tam też polskie zespoły z Małopolski. Dominowały jednak niemieckie niezawodowe widowiska teatralne, przygotowywane przez organizacje polityczne, stowarzyszenia społeczno-kulturalne, związki dobroczynne, zespoły śpiewacze, kasyna oraz stowarzyszenia wyznaniowe, kupieckie i sportowe. Własne widowiska teatralne przygotowywały ponadto popularne związki kombatanckie i inwalidzkie oraz bractwa kurkowe, które wykazywały raczej upodobania do imprez muzyczno-wokalnych. Swoją działalność teatralną prowadziły także związki zawodowe, zrzeszające różne grupy społeczne.

W tej sytuacji za pierwsze na terenie Górnego Śląska przedstawienie polskie uważa Chłopów arystokratów W. L. Anczyca, wystawione przez Pawła Stalmacha w gospodzie „Pod Złotym Wołem” w Cieszynie w grudniu 1852 r. Z kolei jako pierwsze polskie przedstawienie na terenie przemysłowej części Górnego Śląska przyjmujemy zrealizowane 16 stycznia 1870 r., przez członków Kasyna Polskiego w Królewskiej Hucie, dwie sztuki K. Miarki Żuawi i Mosiek spekulant. W kilka tygodni później podobną działalność sceniczną zainaugurowały Kółko Katolickie w Katowicach i Kółko Rękodzielników w Wodzisławiu. Prezentowane widowiska nie były efektem samodzielnie istniejących zespołów, lecz społeczno-kulturalnych organizacji, dla których teatr był jedną z form komunikacji społecznej. W samym tylko XIX stuleciu prowadziło ją około 20 organizacji, w znakomitej większości legitymujących się katolickim rodowodem. Obok młodzieży skupionej w Towarzystwo św. Alojzego, najaktywniejsze były związki robotnicze i rzemieślnicze, które łącznie do końca 1900 r. przygotowały 434 przedstawienia, co stanowiło ponad 47% wszystkich widowisk. Ten w zasadzie plebejski, samorodny rys teatru górnośląskiego był zasługą wszelkiego rodzaju kółek towarzyskich, kasyn i kół śpiewaczych, a także Towarzystwa Górnośląskich Przemysłowców, Towarzystwa Katolickich Mężów i Młodzieńców, Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim itp. Przykładowo w samej tylko Królewskiej Hucie, w latach 1892 – 1901 odbyły się 82 polskie przedstawienia, z tego 29 w opracowaniu Kółka Towarzyskiego.

W sumie pod koniec XIX w. na 103 miejscowości Górnego Śląska, aż w 27 odnotowane zostały liczne widowiska teatralne, które do lat trzydziestych XX stulecia z powodzeniem realizowane były w dalszym ciągu w 24 dużych uprzemysłowionych skupiskach robotniczych. Do grona najsilniejszych ośrodków początkowo należały: Królewska Huta, Bytom i Katowice. Niebawem dołączyły do nich Siemianowice, Szopienice, Pawłów i Michałkowice, następnie Załęże, Orzesze, Lipiny, Stary Bieruń, Piekary Śląskie, Wielka Dąbrówka i Świętochłowice. Przedstawienia, w wyniku braku sal teatralnych, prezentowano w lokalach stowarzyszeń, salach restauracyjnych, kasynach, hotelach i zajazdach. W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. osobne centra polskiego życia teatralnego istniały także w Raciborzu, Strzelcach Opolskich, Pszowie, Zaborzu i Opolu, gdzie m. in. 15 listopada 1891 r. wystawiono pierwsze w tym mieście przedstawienie polskie. W ślad za tym również w okolicznych wsiach podejmowane były udane próby realizacji własnych widowisk.

Zespół teatralny Robotniczego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego "Siła” w Wiśle w 1935 r. (ze zbiorów A. Linerta).

Zrodzony w latach siedemdziesiątych XIX stulecia na Górnym Śląsku teatr amatorski, w stosunku do niezawodowego ruchu teatralnego z terenów Polski centralnej, kształtował się w dużo trudniejszych warunkach społeczno-politycznych. Po pierwsze nie miał on rodowodu chłopskiego teatru obrzędowego, był teatrem robotniczym, plebejskim, skupionym na otaczającej go rzeczywistości społecznej. Na tych też fundamentach zbudowane zostały zręby polskiej tradycji teatralnej. Jej organizatorami i twórcami nie byli zazwyczaj przedstawiciele inteligencji, realizujący z ducha pozytywistyczną ideę teatru dla ludu, ale w przeważającej mierze chłopi i robotnicy. Na terenie Górnego Śląska inteligencja polska była stosunkowo nieliczna. Wyjątek stanowili dwaj nauczyciele: Jan Kubisz (1848-1929) na Śląsku Cieszyńskim i Karol Miarka (1825-1882), górnośląski działacz społeczny, autor sztuk, publicysta i drukarz. Pozostali autorzy byli robotnikami lub chłoporobotnikami. Z Królewskiej Huty pochodził kowal Juliusz Ligoń (1823-1889) i jego syn Jan Ligoń (1851-1917), z Siemianowic Piotr Kołodziej (1853-1931). Chłopami byli Jakub Kania (1872-1957) i Jan Kupiec (1841-1909); bądź też chłoporobotnikami Adam Sikora (1819-1871) i Jan Wantuła (1887-1953). Zasadnicze dylematy tej rdzennie samorodnej dramaturgii śląskiej dotyczyły konieczności zachowania tożsamości narodowej, w zderzeniu z ekspansywną kulturą niemiecką. Stąd obrazy potrzeby pielęgnacji języka, zachowania wiary katolickiej i panujących od wieków na tej ziemi obyczajów. Służyły temu celowi postaci czołowych antagonistów i osadzona najczęściej w realiach współczesności akcja.

Popularnością cieszyły się zatem sztuki W. L. Anczyca, W. Bełzy, J. Chociszewskiego, J. K. Gregorewicza, J. N. Kamińskiego, A. Karwatowej, A. Ładnowskiego, A Wieniarskiego, K. Kucza. Sięgano również po klasykę dramatu polskiego, utwory lub fragmenty dzieł A. Mickiewicza, J. Słowackiego, A. Fredry, L. Rydla, i G. Zapolskiej. Z obcych grano sztuki A. Bourgeoisa, J. N. Nestroya i Lebardina.

Teatr amatorski w życiu społeczno-kulturalnym górnośląskich Polaków pełnił w XIX stuleciu niezwykle ważną rolę. Przemawiał nie tylko poprzez zastosowane środki wyrazu: zrozumiałe słowo i prostą konstrukcję akcji, ale także za sprawą jasnej, przejrzystej i jednoznacznej aksjologii oraz niemal jednowymiarowej, jednotaktowej struktury postaci bohaterów. Był więc przede wszystkim czynnikiem wpływającym na wyznawane wartości ideowe i zachowania społeczne, w tym również stany emocjonalne zamieszkującej tu polskojęzycznej społeczności.

U źródeł powstania teatrów amatorskich tkwił ponadto element społecznej empatii i służebności. Organizowany był zazwyczaj z myślą o potrzebie pomocy najsłabszym. Zdobywane ze sprzedaży biletów skromne kwoty przeznaczane były na wszelkiego rodzaju zapomogi, w tym m. in. na potrzeby sierot, ubranka do pierwszej komunii, paczki przygotowywane z okazji Świąt Bożego Narodzenia, wyposażenie bibliotek, organizację wypoczynku letniego, a także zakup podręczników oraz wszelkiego rodzaju pomocy szkolnych.

Ich nagłe pojawienie się i siła oddziaływania, były w optyce władz pruskich przejawem polskojęzycznej agitacji politycznej. Pełnione przez ten teatr funkcje, zakorzenione w procesach społecznych, stanowiły jedną z najskuteczniejszych form kształtowania wyobraźni zbiorowej również w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Przykładem tego była m. in. twórczości F. Kowola i A. Świdra, A. Ligonia, M. Jasionowskiego, A. Sieronia i M. Simona. Nowością okazały się być także teksty śląskich dramaturgów tzw. „drugiej generacji”, zwłaszcza F. Borysa. Obecne były także sztuki spoza terenu Śląska, niejednokrotnie o zdecydowanie patriotycznej wymowie: m. in. J. K. Górskiego, J. K. Gregorowicza, W. L Anczyca, F. Dominika, W. Bełzy, J. Chociszewskiego, M. T. Ledóchowskiej, W. Łozińskiego, A. Karwatowej, A. Staszczyka, a także klasyków literatury polskiej: J. N. Kamińskiego, J. Korzeniowskiego, W. Syrokomli oraz M. Bałuckiego i A. Fredry. Pomocą w doborze repertuaru, początkowo w ograniczonym zakresie, służył od 1907 r. powołany do życia na terenie Lwowa Związek Teatrów i Chórów Włościańskich.

Wybuch I wojny światowej i mobilizacja wielu działaczy teatralnych, sprawiły, że nastąpił spadek liczby przygotowywanych widowisk. Konieczność zdobycia za każdym razem zgody na organizację wieczoru teatralnego w Komendzie VI Korpusu Armii we Wrocławiu, w porozumieniu z władzami rejencji opolskiej, skutecznie eliminowała wszelkie plany. Zmiana sytuacji nastąpiła dopiero z chwilą klęski Niemiec i zakończenia I wojny światowej. Odnotowywany od tego momentu żywiołowy rozwój polskiego ruchu teatralnego, sprawił, że obok znanych dotychczas zespołów i ośrodków, pojawiły się na terenie niemal każdego większego skupiska miejskiego nowe organizacje i towarzystwa, przygotowujące widowiska teatralne. Zjawisko to uległo dodatkowo intensyfikacji w latach plebiscytu i powstań śląskich. W działalności organizacji i towarzystw, prowadzących pracę teatralną, obserwujemy wszelkie symptomy przełomu. Najprężniejsze były organizacje katolickie, w tym zwłaszcza kongregacje mariańskie i chóry kościelne. W ich repertuarze dominowały sztuki religijne, a także popularne melodramaty. Przykładowo w Zabrzu szczególnie aktywny na tym polu był Związek Polskich Kół Śpiewaczych Śląska Opolskiego, który miasto to w 1925 r. obrał sobie za siedzibę. Tam też do grona najaktywniejszych teatralnie chórów zaliczany był "Chopin" oraz chóry istniejące przy kościołach św. Andrzeja, św. Anny, Najświętszej Marii Panny, św. Ducha i św. Franciszka. Liczyły one od około 220 członkiń przy kościele św. Anny, do 1100 w wypadku Związku Matek przy kościele św. Andrzeja.

Myśl o wykorzystaniu siły propagandowego oddziaływania sztuki teatru zawodowego i amatorskiego w walce przy urnach wyborczych, odnotowujemy w konsekwencji w kierownictwie Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, w ramach którego do życia powołana została poradnia teatralna pod kierunkiem dra Maksymiliana Hasińskiego i dra Maksymiliana Wilimowskiego. Do jej zadań należała pomoc w zakresie doboru sztuk, reżyserii i scenografii. W konsekwencji po raz pierwszy pojawiły się na terenie Górnego Śląska miejscowe niezawodowe trupy teatralne, prowadzące na terenie obszaru plebiscytowego własną działalność objazdową. Były to m. in. grupa teatralna „Fredro” Henryka Kopca z Siemianowic, zespół „Wesołość” Antoniego Chludzińskiego z Bytomia, „Gwiazda” Wawrzyńca Szymiczka z Pszowa w pow. rybnickim i „Czarny Kot” z Knurowa Józefa Raska. Własną działalność objazdową prowadziły także m. in. „Pajace” i „Odra”, a także powstały na terenie powiatu prudnickiego na Śląsku Opolskim zespół amatorski, prezentujący swoje widowiska ponad 60 razy na terenie okolicznych wsi i miejscowości. W repertuarze tych zespołów, obok klasyki narodowej, dominowała rodzima twórczość dramaturgiczna K. Miarki, J. Ligonia, P. Kołodzieja, F. Kowola i A. Świdra. Do grona szczególnie zasłużonych organizatorów w tym czasie życia teatralnego należał organista z Szopienic Józef Rzeźniczka, warszawska studentka Józefa Błeszyńska, a także występująca po wsiach i miastach Zofia Wójcicka-Chylewska, referentka dla spraw teatralnych w Polskim Komitecie Plebiscytowym, reżyserka i twórczyni kostiumerni. Zdaniem Cz. Mykity-Glensk w samych tylko latach 1919-1921 śląscy amatorzy w skali całego Górnego Śląska urządzili ponad 1000 spektakli, a sam Bytom w dobie plebiscytu i powstań śląskich uznawany był za stolicę teatralną regionu. W świadomości społecznej Górnoślązaków teatry amatorskie były manifestacją rodzimej kultury, skutecznie przezwyciężającej barierę niemieckiego języka i obcych wzorów obyczajowych, były wreszcie ośrodkiem rodzących się idei niepodległościowych.

W duchu empatii sceny i widowni

Teatr Powszechny Wacława Ceranowicza w Bytomiu w 1946 r. (ze zbiorów A. Linerta).

Wypracowane w latach 1869-1922 struktury organizacyjne i formy estetyczne, po podziale Górnego Śląska w 1922 r. na dwa organizmy państwowe, były zestawem wzorów, do których można było się natychmiast odwoływać. Pozwalały one skutecznie radzić sobie w nowej rzeczywistości politycznej, zwłaszcza w zakresie manifestacji i budowy tożsamości kulturowej mieszkańców regionu. Kontynuowane w duchu społecznej empatii wzorce zachowań, stanowiły pożądany zestaw obiektów z przeszłości. W powszechnym odbiorze były nie tylko uznaną i skuteczną formą „rozrywki”, ale i manifestacją oczekiwanych postaw społecznych. Profil ich działalności był kontynuacją zapoczątkowanych w XIX stuleciu zadań oświatowych, realizowanych w powiązaniu z celami narodowymi i dążeniami społeczno-kulturalnymi. Po 1922 r. wielość tych inicjatyw, powszechność ich oddziaływania, obejmowała wszystkie ośrodki miejskie i struktury społeczno-zawodowe. Własne widowiska przygotowywały niemal wszystkie towarzystwa i organizacje społeczno-kulturalne.

Do najprężniejszych należały te katolickie, istniejące w ramach każdej parafii śląskiej, a także każdej niemal placówki oświatowej. To one były siedzibą licznych teatrów szkolnych i młodzieżowych. Prężne były także zespoły towarzystw muzycznych i śpiewaczych, towarzystw społeczno-kulturalnych, związkowych, oświatowych, gimnastyczno-sportowych, organizacji społeczno-politycznych, wojskowych i paramilitarnych. Osobnym zjawiskiem były gościnne występy zespołów amatorskich z terenu Spisza i Orawy, Śląska Opolskiego i Zagłębia Dąbrowskiego. Za ich sprawą odradzały się przerwane wielowiekową niewolą wspólnotowe więzi.

Równocześnie wyzwolona w 1922 r. inicjatywa społeczna zaowocowała powstaniem zespołów półzawodowych, wielopokoleniowych i międzyszkolnych. Do 1934 r. wszystkie widowiska amatorskie wystawiane były zazwyczaj w salach parafialnych, restauracyjnych lub hotelowych i realizowały wspólny, bądź też podobny w wymowie repertuar. Ambitniejszy charakter miała działalność sceniczna półzawodowych teatrów repertuarowych, w tym m. in. powstałego w 1927 r. na terenie Królewskiej Huty Teatru Popularnego „Młodej Sceny im. M. Bałuckiego” i jego młodszej konkurentki „Reduty Śląskiej”, powołanej do życia w 1933 r.

Obraz dokonań teatrów amatorskich Górnego Śląska w latach 1922-1939, swoim zasięgiem i siłą oddziaływania narodowego, obejmował niemal wszystkie środowiska społeczne i aspekty życia ówczesnego społeczeństwa górnośląskiego. Służyła temu celowi m. in. działalność organizacyjna powstałego w 1919 r. w Warszawie, początkowo regionalnego, później ogólnopolskiego Związku Teatrów Ludowych (ZTL). Z chwilą objęcia fragmentu Górnego Śląska przez administrację polską w czerwcu 1922 r. i powstania w Katowicach Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego, 1 X 1926 r. do życia w jego strukturach powołano Sekcję Teatrów Ludowych (STL), pod kierownictwem S. Ligonia. Z czasem dopiero 4 listopada 1937 r. powstał Śląski Związek Teatrów Ludowych.

W latach 1922-1939 w repertuarze dominowały sztuki wesołe, komedie, śpiewogry i ludowe żarty sceniczne, oparte niejednokrotnie na realiach życia codziennego. A obok tego równie liczne były dramaty, sztuki ilustrujące wydarzenia historyczne i na poły legendarne, a także widowiska podejmujące problematykę powstańczą i patriotyczną. Wszystkie one obok nobilitacji słowa polskiego, kultywowały tradycję rodzimej kultury śląskiej i obrazy dziejów narodowych. Ułatwiały tym samym integrację z ludnością napływową. Masowy charakter tego ruchu sprawiał, że w latach 30-tych liczba amatorskich teatrów na Górnym Śląsku wahała się między 700 a 800 zespołami. Zrzeszone były w dwóch kategoriach teatrów: samodzielnych zespołach teatralnych i w „sekcjach dramatycznych”, istniejących przy różnego rodzaju organizacjach i towarzystwach.

Warto podkreślić, że również w pozostającej pod administracją niemiecką części Górnego Śląska, polskojęzyczny amatorski ruch teatralny był w dalszym ciągu, mimo istniejący trudności, kultywowany. Przykładowo na terenie li tylko Zabrza i okolicznych jego miejscowości, w latach 1918-1939 działalność teatralną prowadziło m. in. Towarzystwo Katolickich Robotników im. św. Józefa, Towarzystwo Śpiewu „Gwiazda” i Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a także Polskie Towarzystwo Śpiewu „Chopin” i Socjalistyczne Kółko Śpiewacze „Lutnia”. Działalność teatralną prowadziło także Towarzystwo Abstynenckie „Wyzwolenie”, kontynuujące w istocie polityczną działalność zdelegalizowanego na Górnym Śląsku Towarzystwa Poczwórnej Wstrzemięźliwości „Eleusis”. Z kolei w Biskupicach istniał Klub Teatralny „Promień”. Osobne inicjatywy teatralne odnotowujemy w tym czasie także w Rokitnicy, Makoszowach i w Pawłowie. Gromadziły one w trakcie jednego wieczoru niejednokrotnie ponad 1000 widzów. Wymienione organizacje nie wyczerpują pełnej listy towarzystw i stowarzyszeń działających na terenie wszystkich pozostałych miast Górnego Śląska. Poszczególne centra posiadały bowiem swoją własną tradycję i specyfikę.

Powojenne inicjatywy 1945-1949

Ożenek M. Gogola. Scena zbiorowa. Reż. G. Krause, scen. J. Widera, prem. 1952 r., w wykonaniu Śląskiego Teatru Ludowego "Reduta Śląska” (ze zbiorów A. Linerta).

Rozteatralizowane w latach międzywojennych społeczeństwo polskie Górnego Śląska, w latach wojny zapadło w bolesny letarg. Zakaz wszelkich form samoorganizacji Polaków, w tym amatorskiej działalności teatralnej był skutecznie egzekwowany. Podejmowane dopiero po zakończeniu działań wojennych inicjatywy teatralne, mimo zmiany systemu politycznego i trudnych warunków powojennych, zmierzały do żywiołowej odbudowy istniejącego przed 1939 r. społecznego modelu teatru niezawodowego, nie zatracając nic z ducha empatii, chęci bezinteresownej pomocy słabszym i pokrzywdzonym. Społeczeństwo zachowując resztki swobód obywatelskich, z nadzieją wracało do wypracowanych przed 1939 r. postaw społecznikowskich i rekonstruowało przedwojenne wzory zachowań. Amatorska działalność teatralna koncentrowała się w ramach powstających zakładów pracy i miejskich domów kultury. W lutym 1945 r. z inicjatywy Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy, jako pierwszy do życia powołano Wojewódzki Dom Kultury pod kierunkiem Leopolda Grzyba. Z czasem w miejsce przedwojennego Związku Śląskich Kół Śpiewaczych oraz Śląskiego Związku Teatrów Ludowych, 20 lutego 1946 r. do życia powołano Towarzystwo Teatrów i Muzyki Ludowej przy Wydziale Oświaty Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Jego pierwszym sekretarzem została Lucyna Szczegocińska, a po niej od czerwca 1947 r. Paweł Konopka, przedwojenny działacz Śląskiego Towarzystwa Teatrów Ludowych. Równocześnie powstawały nowe oddziały Towarzystwa Teatrów i Muzyki Ludowej w Bielsku, Opolu i Tarnowskich Górach. W sumie działalność teatralną w skali województwa w latach czterdziestych prowadziło ponad 220 amatorskich zespołów teatralnych. Liczba ich nie była stała. Przykładowo na łączna liczbę 878 świetlic podległych Kuratorium Okręgu Szkolnego Śląskiego, 272 posiadały w sierpniu 1947 r. zespoły teatralne. Były wśród nich zespoły stałe, ale i uaktywniające się okresowo. Udzielało się w nich ponad 5 tys. osób, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne od lat najmłodszych do najstarszych. Równocześnie odrodziły się niektóre przedwojenne organizacje społeczne, prowadzące niezależną działalność teatralną, w tym m. in. katolickie, ochotniczych straży pożarnych oraz młodzieżowe, takie jak OM TUR i ZMW RP „Wici”. Podjęto także działania zmierzające do odbudowy stanu posiadania bogatej szatni przedwojennej Sekcji Teatrów Ludowych, liczącej 15 tys. sztuk. Niestety po istniejących przy Urzędzie Wojewódzkim zbiorach, po wojnie niewiele zostało.

Działalność amatorskiego ruchu teatralnego odnotowujemy w tym czasie na terenie wszystkich miast ówczesnego województwa śląsko-dąbrowskiego. Przykładowo na terenie Katowic była to m. in. działalność Objazdowego Teatru Robotniczego OMTUR, następnie Teatru Domu Żołnierza, Teatru WDK, Teatru Miniatur znanego także jako „Semafor” DK Związku Zawodowego Kolejarzy oraz powstałego w 1947 r. Amatorskiego Teatru Rzemieślniczego cechu fryzjerów i powstałego w rok później Zespołu Rapsodycznego Tadeusza Malaka. Podobnie w Bytomiu początkowo w latach 1945-1947 istniał Teatr Powszechny DK Wacława Ceranowicza, a następnie w okresie 1947-1950 zespół Młoda Sztuka Zbigniewa Stanisławskiego. Z kolei w Bielsku w latach 1945-1949 ożywioną działalność prowadziła Sekcja Dramatyczna MDK. Tradycje teatru amatorskiego w Cieszynie kontynuowali od 1946 r. młodzi pracownicy fabryki Brown-Bowery (późniejszej „Celmy”) oraz członkowie kółka teatralnego Cieszyńskiej Fabryki Narzędzi „Cefana”. W Rybniku rozpoczął działalność Teatr DK Zakładów Metalowych „Huta Silesia” Józefa Kolanowskiego i Mariana Gawlika. Tam też prężnie działał teatr szkolny w miejscowym LO im. Powstańców Śląskich pod kierunkiem Kazimierza Hertza.

Z kolei amatorska działalność teatralna w Chorzowie koncentrowała się w kilku zakładowych domach kultury. Były to: Centralny Dom Hutnika, późniejszy Dom Kultury Huty „Kościuszko”, Dom Kultury Zakładów Azotowych im. Pawła Findera, współcześnie Starochorzowski Dom Kultury w Chorzowie Starym, Dom Kultury kopalni „Polska” (dawniej „Prezydent”), Zakładowy Dom Kultury „Konstal” i Klub Górniczy kopalni „Barbara-Chorzów”. Do tych najprężniejszych od początku należał także Zakładowy Dom Kultury Huty „Batory”, znany przed wojną jako Katolicki Dom Związkowy. W latach czterdziestych działało na jego terenie prężnie Towarzystwo Teatralne „Dziewanna”, wystawiające w latach 1947 - 1980 i cieszące się sporą popularnością widowiska dla dzieci i dorosłych. Jednym z ich organizatorów był Gerard Szędzielorz. Scenografię do nich opracowywał Jerzy Widera, realizator większości opracowań plastycznych do przedstawień „Dziewanny” i „Reduty Śląskiej”. Podkreślmy, że ta ostatnia należała do najbardziej zasłużonych i legitymujących się najdłuższą tradycją niezawodowych zespołów teatralnych w Polsce. Podobnie, jak przed wojną, po 1945 r. jej zespół realizował repertuar i formy teatru zawodowego. Jego realizatorzy zmierzali ponadto do „samowystarczalności”. W repertuarze przeważały utwory komediowe, błahe farsy, wodewile i rewie. Podobnie jak przed wojną, realizowali go przede wszystkim aktorzy niezawodowi, utalentowani robotnicy i rzemieślnicy. W latach 1945-1949 kultywowali oni wypracowany przed wojną etos teatru oświatowego, wyrastającego z podłoża kultury plebejskiej i robotniczej. Teatr występował w ośrodkach, osiedlach i miejscowościach, do których nie docierał teatr katowicki. Zasięgiem swojego oddziaływania, poza czołowymi miejscowościami Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, obejmował przede wszystkim przedmieścia Chorzowa, pobliskie Lipiny, Radzionków, Chropaczów, Nową Wieś i Hajduki. Początkowo jego siedzibą był budynek Teatru Miasta Chorzowa. Tam też do końca 1949 r. przygotowane zostały łącznie 24 jego premiery. Podobnie potoczyły się powojenne losy „Płomyka Śląskiego” pod kierunkiem nauczyciela historii, a także kierownika Szkoły Powszechnej nr 6 Mieczysława Żołnowskiego. Tak jak przed wojną, zespół posiadał własną orkiestrę, złożoną z miejscowych nauczycieli i działał pod egidą Oddziału Miejskiego ZNP w Chorzowie..

W sąsiednim Zabrzu w gronie podejmujących samorzutnie działalność teatralną zespołów, znanych z okresu międzywojennego, był m. in. chór „Lutnia” w Pawłowie, sprawnie i starannie przygotowujący widowiska operetkowe. Do grona najgłośniejszych powojennych zespołów należał także teatr zabrzańskiego DK Huty „Zabrze” Fryderyka Stena, który wystawił szereg znanych w latach międzywojennych komedii, w tym m. in. K. Krumłowskiego Królową przedmieścia, Moliera Grzegorza Dyndałę, A. Fredry Damy i huzary, a także adaptację Powracającej fali B. Prusa oraz A. Czechowa Jubileusz. Zespół ten od 1953 r. znany był jako Współczesny Teatr Hutniczy i u progu lat pięćdziesiątych należał do najgłośniejszych teatrów niezawodowych w ówczesnym w województwie katowickim.

W latach podziałów i walki klas

Zespół realizatorów Pastorałki Śląskiej wg Pastorałki L. Schillera, w oprac. i reż. Jerzego Dyli, prem. 23 I 1983 r., w wykonaniu Teatru Amatorskiego im. K. Miarki w Tychach (ze zbiorów A. Linerta).

Zachodzące z końcem lat czterdziestych zmiany polityczne, spowodowały, że odpowiedzialność za organizację i kształt amatorskiego ruchu teatralnego przejęło na siebie państwo, zarówno jako inicjator, mecenas, ale i jego kontroler. Dotychczasowe działania społecznikowskie i samorządowe, ożywione uczuciem altruizmu i empatii, musiały ustąpić przed wprowadzaną metodami administracyjnymi ideą podziałów społecznych i walki klas. Procesowi temu służyła centralizacja amatorskiego ruchu teatralnego. W pierwszej kolejności likwidacji uległy zasłużone dla kultury narodowej instytucje i organizacje społeczne, w tym m. in. niezależne stowarzyszenia i towarzystwa oraz działające w ich ramach amatorskie zespoły teatralne. W ich miejsce, terenowe odziały związków zawodowych i organy administracji państwowej, powoływały podległe ich kontroli nowe zespoły teatralne.

Działające od tej chwili pod egidą kierownictw Domów Kultury zespoły, zatraciły masowy charakter. Zapoczątkowany został biurokratyczno-administracyjny sposób zarządzania społeczną działalnością teatralną, w miejsce dotychczasowej empatii, bezinteresownych postaw odsiebnych i społecznikowskich. Równocześnie pojawiło się niezdrowe zjawisko współzawodnictwa w ramach festiwalowo-konkursowych emocji. Upolityczniony i poddany nadmiernej etatyzacji społeczny ruch teatralny obumierał. Zespoły skazane wbrew sobie na działalność propagandową na rzecz nowego socjalistycznego ustroju oraz popularyzację zadań produkcyjnych, dodatkowo wtłoczone zostały w rygor konkurencji z teatrami zawodowymi. Służyły temu zarówno sztuki o tematyce produkcyjnej i antyimperialistycznej oraz zawodowy instruktaż, wspierany finansowymi dotacjami. Obraz tych negatywnych zjawisk, obok wygórowanych ambicji i ograniczonych możliwości artystycznych, w efekcie sprawiał, że amatorski ruch teatralny znalazły się na pozycji przegranej.

W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych do najgłośniejszych należały więc te grupy, które zaakceptowały i przyjęły nakładane na nie zadania ideowo-propagandowe. Z grona kilkuset zespołów działających w latach czterdziestych, w latach 1949-56 pozostało zaledwie kilkanaście systematycznie wyróżnianych i nagradzanych. Do najgłośniejszych należały: „Reduta Śląska” w Chorzowie, zespół Związku Zawodowego Kolejarzy w Czechowicach oraz zespół Wojewódzkiego Domu Kultury Związków Zawodowych w Stalinogrodzie (Katowicach), a także Współczesny Teatr Hutniczy w Zabrzu, Huty „Batory” w Chorzowie-Batorym, Przedsiębiorstwa Budowy Sieci Elektrycznych w Stalinogrodzie, Poczty Głównej w Gliwicach, Huty „Bobrek” w Bytomiu, Związku Zawodowego Kolejarzy i Domu Górnika w Sosnowcu, Zakładów Przemysłu Terenowego w Tarnowskich Górach, Zakładów Mechanicznych w Łabędach oraz zespoły DK Kolejarza w Tarnowskich Górach, DK Związku Zawodowego Energetyków w Mikołowie, DK kopalni „Orzeł Biały” w Brzezinach Śląskich i Domu Młodego Górnika w Mysłowicach oraz kilka zespołów świetlicowych, istniejących m.in. w Rydułtowach i Skrbeńsku.

Na szczęście ten trudny socrealistyczny okres w amatorskim ruchu teatralnym po kilku latach bezwzględnej dominacji, uległ na fali ożywienia popaździernikowego złagodzeniu. W 1957 r. reaktywowano zlikwidowany wcześniej ogólnopolski Związek Teatrów i Chórów Ludowych, w konsekwencji czego 14 maja wybrany został tymczasowy wojewódzki Zarząd Związków Teatrów i Chórów Ludowych, który w 1962 r. przybrał nazwę Związek Teatrów Amatorskich, a w 1971 r. Towarzystwa Kultury Teatralnej. Równocześnie swoją działalność reaktywowało szereg wcześniej zlikwidowanych związków i towarzystw. W amatorskim ruchu teatralnym pojawiło się zjawisko dominacji ludzi młodych, poszukujących asemantycznych form wypowiedzi scenicznej, skłonnych do wszelkiego rodzaju eksperymentowania i poszukiwania nowych środków wyrazu. Z upodobaniem więc zaczęto odwoływać się do teatrzyków poezji, wieczorów żywego słowa i programów kabaretowo-estradowych. Ich masowy charakter sprawił, że w 1958 r. z inicjatywy Mikołaja Bugajskiego, wiceprezesa Zarządu Wojewódzkiego ZTiChL w Katowicach, zorganizowano w województwie katowickim pokazy tzw. Wojewódzkiej Sceny Amatora. Kalendarz przygotowywanych od tego czasu imprez, festiwali i przeglądów obejmował m. in. Tyskie Spotkania Teatralne, Barbórkowe Spotkania Teatralne w Dąbrowie Górniczej, organizowany od 1981 r Przegląd Amatorskich Teatrów Lalek „O uśmiech dziecka” organizowany przez Teatr Lalki „Skrzat” Domu Kultury w Knurowie oraz Amatorskie Konfrontacje Teatrów Dziecięcych organizowane przez Miejskie Centrum Kultury w Mysłowicach. A obok tego były organizowane pod egidą Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach przeglądy rejonowe, wojewódzkie i Ogólnopolskie Festiwale Teatrów Amatorskich. Niestety organizowane akcje, festiwale, przeglądy i konkursy, spychały samą działalność teatralną do roli marginalnej, ponieważ podstawowym celem przygotowywanych imprez, stały się zdobywane wyróżnienia, nagrody i wysoka pozycja konkursowa. Poddana w ten sposób ponownie biurokratyczno-administracyjnej weryfikacji amatorska działalność teatralna, z trudem odwoływała się do swoich podstawowych celów społecznych, zwłaszcza że nadal nie wolno było amatorom zarobkować.

Do grona tych zespołów, które mimo wszystko zdołały zaistnieć w świadomości społecznej w latach 1956-1989, obok chorzowskiej „Reduty”, należał m. in. założony w 1961 r. Teatr „Poeton” Mieczysława Niedźwieckiego, zespół ZDK kopalni „Grodziec” Ludwika Ogłódka, teatr „Osesek” Wojciecha Bronowskiego z DK Rybnickiej Fabryki Maszyn, zespół żywego słowa Stanisława Michaluka w Klubie Międzyspółdzielczym w Sosnowcu, Teatr Poezji Henryka Knoblocha w Klubie Spółdzielczym w Bytomiu oraz zespół „Halka” Spółdzielczości Pracy w Lublińcu, a także zespół Związku Teatrów Amatorskich Mieczysława Karwata przy Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Myszkowie i powołany do życia w 1968 r. w Bytomiu, a następnie przez lata związany z Dąbrową Górniczą Teatr „Forum” Michała Staśkiewicza. Z czasem lista ta poszerzona została m. in. o Teatr Dramatyczny Huty „Ferum” w Katowicach Bogdana Dziwuka, Teatr Ekspresji Klubu „13 Muz” Sosnowieckiej Spółdzielni Mieszkaniowej Andrzeja Pisarka i istniejącą w MDK w Chorzowie Teatralną Grupę Twórczą „Trans” Leonarda Dreszera. Obok tego popularnością cieszyło się kilka kabaretów, w tym m. in. powstały w 1975 r., na bazie istniejącego od 1950 r. przy ZDK Kop. „Brzeszcze” zespołu teatralnego, Kabaret Regionalny „Na Polepie” Febroni Wójcikowej oraz kabarety: „Skrzat” ZDK Kombinatu Górniczo-Hutniczego „Orzeł Biały” w Piekarach Śląski, „Jamnik” ZDK „Kolejarz” w Katowicach, „Cmok” ZDK Kop. „Zabrze” w Rudzie Śląskiej i „Antoś” Klubu Spółdzielczego GS „Samopomoc Chłopska” w Sławkowie. Istniały ponadto Teatry Lalek Klubu RSW „Prasa-Książka-Ruch” w Zimnodole w pow. olkuskim, „Baju-Baju” Klubu PKP w Zawierciu, ZDK Kop. „Lenin” w Wesołej, Klubu Chorzowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Chorzowie i MDK w Tychach. Działało ponadto kilkanaście Teatrów Małych Form, Teatrów Poezji, Teatrów Przy Kawie i Teatrów Jednego Aktora. Te ostatnie w wykonaniu m. in. Marcina Barycza w Dąbrowie Górniczej, Jadwigi Demczuk w Rybniku, Mirosława Neinerta w Gliwicach i Jacka Turalika w Sosnowcu. Osobny rozdział zapisały Amatorski Teatr Ruchu i Pantomimy „Migreska” Zbigniewa Skorka oraz Teatr Nauczycielski „Belfer” Sławomira Żukowskiego z Tychów.

Równocześnie o specyfice tego ruchu stanowić zaczęły zespoły szkolne i studenckie. Do legitymujących się największym dorobkiem należał m. in. Teatr Poezji Joanny Smalcowej w Techniku Budowlanym w Zabrzu oraz Cecylii Jelińskiej w Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych oraz Wiktorii Kubiszowej w Domu Kultury w Bielsku-Białej. Z kolei w grupie zespołów akademickich uwagę zwracał Studencki Teatr „Gliwice” (STG), a także gliwicki Studencki Teatr Poezji „Step”, Teatr Studencki WSP w Katowicach Mariana Mikuty, teatrzyk Wyższej Szkoły Ekonomicznej „Trzpiot” oraz Studencki „Teatr 12 a” Euzebiusza Sikorskiego. Osobne inicjatywy teatralne rodziły się w środowisku studentów w Zabrzu-Rokitnicy, gdzie m. in. wiosną 1955 r. na fali powszechnego ożywienia politycznego w kraju, powstał dwunastoosobowy teatrzyk satyryczny „Satyromecyna”. Z kolei w latach sześćdziesiątych także w ramach Śląskiej Akademii Medycznej odnajdujemy ślady Kabaretu „Cocoriko” oraz dowody powstania w 1961 r. i istnienia przez kilkanaście lat cenionego Kabaretu „Sowizdrzał”. Niestety cezura matury, bądź ukończenia studiów, była zazwyczaj ostatnim momentem współpracy z amatorskim ruchem teatralnym młodych aktorów. Stopniowo zaczęła tworzyć się próżnia pokoleniowa. Zaczynało brakować wielopokoleniowych zespołów teatralnych.

Powroty 1989-2019

Warszawianka S. Wyspiańskiego w reż. C. Jelińskiej, w wykonaniu młodzieży Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach (ze zbiorów A. Linerta).

Sytuacja odmieniła się dopiero po 1989 r., wraz ze zmianami politycznymi. Do amatorskiej działalności teatralnej stopniowo zaczęli powracać dorośli. Na wstępie pojawiły się niezależne prywatne teatry niepubliczne, nazywane także alternatywnymi, komercyjnymi, nieinstytucjonalnymi, niezależnymi, bądź też offowymi. Wiele z nich zaczęło zarobkować, stając się zespołami zawodowymi. Skupione przede wszystkim na celach ideowo-artystycznych, poszukiwały nowych środków wyrazu dla artykulacji spraw i zjawisk dotychczas nie zwerbalizowanych. Równocześnie amatorski ruch teatralny odzyskując podmiotowość w zakresie doboru repertuaru, jak i jego wymowy ideowej, zwolniony od politycznej kontroli, znalazł swoich mecenasów zarówno w regionalnych Domach Kultury, jak i powstających towarzystwach i stowarzyszeniach. W efekcie w miejsce walki klas, pojawiły się działania integrujące, służące budowie więzi i wzajemnych pozytywnych relacji społecznych. Odrodziły się spektakle charytatywne, inspirowane uczuciami empatii i chęcią pomocy słabszym. Przykładowo z myślą o dzieciach i młodzieży ze świetlic środowiskowych i osób niepełnosprawnych, w 1999 r. do życia powołane zostało Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne "Teatr Grodzki". W chwili obecnej w jego ramach działają dwa zespoły, pierwszy prowadzi Barbara Rau, a drugi od 2003 r., pod nazwą Teatr Grodzki „Junior” Maria Schejbal. Ten ostatni brał udział w latach 2017-2019 w niektórych działaniach w ramach Unijnego program, znanego pod nazwą „Stwórz lalkę-stwórz siebie! Teatr dla społecznej integracji”. Realizowany był on w partnerstwie z Wielką Brytanią, Litwą, Włochami i Bułgarią. Z czasem rola Stowarzyszenia wzbogacona została o elementy aktywizacji zawodowej, społecznej i edukacyjnej, osób bezrobotnych i byłych narkomanów, zagrożonych wykluczeniem społecznym, intelektualnie niepełnosprawnych, z dysfunkcjami ruchu, w wieku od lat szkolnych do lat osiemdziesięciu. W ramach swych działań statutowych Stowarzyszenie dodatkowo podjęło inicjatywę odbudowy poprzemysłowego obiektu na potrzeby budynku teatralnego przy ul. Sempołowskiej pod nazwą „Teatr Integracji”. Podobny charakter działania ma grupa «Art. 207 – Artystyczna Grupa Antyprzemocowa”, działająca przy wsparciu „Fundacji Pozytywnych Zmian” w Bielsku-Białej i podejmująca problematykę przemocy wobec kobiet.

Współcześnie do grona najstarszych amatorskich zespołów teatralnych w województwie śląskim bezsprzecznie należy, mająca swoją siedzibę w Chorzowskim Centrum Kultury, chorzowska „Reduta Śląska”, która od 1933 r. konsekwentnie realizuje swój służebny wobec literatury zarówno klasycznej, jak i współczesnej model teatru. Do pokrewnych jej zespołów, wyrastających z inspiracji plebejskiej kultury regionalnej, zaliczane ponadto są liczne teatry skoncentrowane zarówno na tradycji widowisk realizowanych w języku literackim, jak i gwarze. Przykładem tego jest powstały w ‘’’1999 roku’’’ z inicjatywy ‘’’Anny Kine’’’ Amatorski ‘’Teatr’’ Związku Górnośląskiego "Suszczanie" w Suszcu. W repertuarze jego obok sztuk poświęconych rodzinie Pogorzałków B. Musiolika, znajdujemy sztuki A. Lysko, P. Kołodzieja i M. Bałuckiego. Podobnie rodzajowe i tragikomiczne teksty w gwarze śląskiej wystawia od w 2004 r. wielopokoleniowy Teatr „Naumiony”, działający przy Centrum Kultury i Promocji „Arteria” w Ornontowicach pod kierunkiem Iwony Woźniak i Chorzowski Teatr Ogrodowy "Kopidoł" w Starochorzowskim Domu Kultury w Chorzowie. Zespoły te niejednokrotnie w prostej linii nawiązywały do powojennej tradycji swojego środowiska i rodzinny. Do tej ostatniej odwołuje się współcześnie m. in. reaktywowany w 2003 r. „Teatr Komanderów” w Imielinie w pow. bieruńsko-lędzińskim pod kierunkiem Stanisławy Szczepanik. Za sprawą zespołu w 2003 r. w powiecie bieruńsko-lędzińskim zainicjowany został Przegląd Amatorskich Zespołów Teatralnych im. Józefa Komandery. Oryginalną funkcję społeczną pełni wielopokoleniowy zespół teatralny z Wilamowic, wpisujący się w program rewitalizacji języka i dziedzictwa kulturowego przodków. Założony przez Justynę Majerską teatr, opowiada o trudnych losach mieszkańców miasteczka, usytuowanego w sąsiedztwie Bielska-Białej.

Do grona pokrewnych zespołów należą ponadto zasłużony tyski „BELFEgoR” Sławomira Żukowskiego, „Teatr Magazyn” z MDK w Gliwicach Aleksandra Smolińskiego, a także „Lekki Teatr Przenośny” z Chorzowa Mirosława Orzechowskiego i Teresy Adamkiewicz, „Teatr na 5” MCK w Rudzie Śląskiej Czesława Kwaśnioka, następnie założony przez Jacka Łabacza i prowadzony przez Bożenę Łabacz „Teatr Wielkie Koło” z Będzina oraz wystawiający klasykę przez aktorów amatorów w wieku emerytalnym „Teatr Dlaczego Nie” w MDK w Bielsku-Białej. W 1998 r. zainaugurowała swoją działalność ponadto zasłużona wielopokoleniowa „Integracyjna Grupa Teatralna Pomost” w Orzeszu. Z kolei w Kuźni Raciborskiej współcześnie odnotowujmy istnienie Teatru „Senioralne Forte”, kontynuującego tradycję raciborskiego „Teatru na Zamku” Teresy Okaj i Łukasza J. Porwoła.

Podkreślmy, że za sprawą udziału dorosłych odrodziły się także trudne widowiska muzyczne, w tym m. in. musicale i opery. Przykładem tego jest m. in. działalność założonego w 2005 roku przez Barbarę Bielaszyc Teatru Muzycznego „Movimento” w Czechowicach-Dziedzicach. Zespół w swoim dorobku posiada spektakle muzyczne i teatralne, w tym m. in. Stabat Mater G. B. Pergolesiego, Pasję Janową G. F. Haendla, West Side Story L. Bernsteina, Kiss Me Kate C. Portera, Bastien i Bastienne W. A. Mozarta, a także koncerty barokowe, operowe i rozrywkowe. Z kolei w marcu 2018 r. w Centrum Kultury Karolinka w Radzionkowie zrealizowany został przez „Teatr Obdarowni” musical zatytułowany Zakochany Bóg, którego pomysłodawcą i reżyserem był muzyk jazzowy, kompozytor i aranżer Karol Makowski.

Najliczniejszą grupę teatralną tworzą jednak zespoły dziecięce i młodzieżowe, obecne niemal w każdej szkole i Domu Kultury. Do najstarszych należy założony w 1973 r. „Teatr Heliotrop” Haliny Kubisz w Centrum Wychowania Estetycznego im. Wiktorii Kubisz w Bielsku-Białej oraz założony przed ponad trzydziestu laty „Teatr Animacji eF” Krystyny Małeckiej, obecnie instruktorki teatralnej i szefowej Domu Kultury w Hałcnowie. Zespół występuje nie tylko w Polsce, ale także w wielu krajach Europy i Azji. Specjalizuje się w konwencji „czarnego teatru”. Za pomocą światła ultrafioletowego przenosi widza w magiczny, zaczarowany świat koloru, tańca, animacji i materii. DK jest także współorganizatorem Międzynarodowych Spotkań Artystycznych „Talizman Sukcesu”. Od 1992 r. istnieje „Zespół Teatralny M.I.O.D.E.K.” z Chorzowa, działający na terenie miasta obok Dziecięcego Teatru Lalki i Aktora.

Nie sposób wymienić wszystkie zespoły. Z grona jednak pozostałych uwagę zwraca „Młodzieżowy Teatr Zwierciadło” z Radlina i jego 15 osobowa grupa, wystawiająca spektakle dla dzieci i młodzieży, następnie „Grupa Teatralna Neofobia” z Będzina, „Teatralny Bzik” z Gminnego Ośrodka Kultury w Pawłowicach, Zespół Teatralny Zefirek w Rybniku, wielopokoleniowa Amatorska Grupa Teatralna „Wendelin”, działająca w Dom Kultury w Wapienicy pod kierunkiem Urszuki Kuzin, a także Teatr Supełek w DK w Boguszowicach-Rybniku oraz Teatr Rodzicielski skupiający rodziców dzieci, grających w tamtejszych zespołach. Niektóre zespoły posiadają kilka grup teatralnych. Przykładem tego jest m. in. „Teatr K” w Żywcu, dysponujący trzema zespołami: „Kanion”, „Karat” i „Karmel”. Każdy z nich pracuje osobno, ma warsztaty na swoim poziomie i przygotowuje własne przedstawienia. W zajęciach uczestniczą dzieci i młodzież w wieku od 7 do18 lat.

Królowa śniegu H. Ch. Andersena, w wykonaniu Teatr Komanderów z Imielina (źródło: portal Teatru Komanderów).

Po 1989 r. odrodziły się także zespoły działające w ramach stowarzyszeń i organizacji wyznaniowych. Przykładem tego był w latach 1996-2008 teatr stworzony przez Marię Schejbal, we współpracy z Magdaleną Nieć pod nazwą „Fundacja Nadzieja – Teatr”, jako forma zajęć terapeutycznych Katolickiego Ośrodka Wychowania i Terapii Młodzieży Nadzieja w Bielsku-Białej. W latach 2008-2011 prowadzenie zespołu przejęła Justyna Kostuchowska (przy współpracy Marii Schejbal). Autorem muzyki do większości spektakli jest Tomasz Zieliński. Od 2004 r. istnieje w Komorowicach przy Parafii Św. Jana Chrzciciela w Bielsku-Białej Grupa teatralna „Memento”, prowadzona przez ks. Jacka Gracza. Widowiska teatralne przygotowuje także Dom Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach.

Osobną grupę stanowią zespoły kabaretowe, czego przykładem jest m. in. powstały w 1989 r. i wielokrotnie nagradzany czteroosobowy kabaret „Trzy Ofiary Drogi do Europy”, prezentujący autorskie piosenki, skecze, a także monologi w gwarze śląskiej. Zespołem kabaretowym jest „Irrealis” z Racibórza, założony przez Andrzeja Biskupa w 2002 roku. Jego członkami są uczniowie raciborskich szkół średnich. Od 2017 r. zespoły kabaretowe mają swój własny Festiwal Teatralno – Kabaretowy „Śląski Konsek”, organizowany przez Fundację PGE Energia Ciepła w Rybniku.

Równocześnie po 1989 r. obserwowane w repertuarze przeobrażenia ograniczyły udział klasyki dramaturgii tyrtejskiej na rzecz współczesności. Do głosu doszły ponowoczesne środki wyrazu, wykorzystujące ciało, ruch, jako elementy wizualnej narracji. Tworzone za ich pomocą metafory i symbole, odwołują się do emocji, popędów, paradoksów, rzeczy i zjawisk dotychczas niezwerbalizowanych. Przykładem tego była m. in. działalność Eksperymentalnego Teatru Poszukiwań Twórczych „Epidemia” w Bieruniu pod kierunkiem Michała Sabata. Młodzi aktorzy, pogłębiając swoją wiedzę na temat ruchu scenicznego i szeroko rozumianej pracy aktora, w swoim dorobku mają szereg widowisk podejmujących ważne zjawiska i problemy społeczne. Z tego samego nurtu wyrasta m. in. „Teatr CST” Cieszyńskiego Studia Teatralnego.

Osobne miejsce w panoramie amatorskiego ruchu teatralnego zajmują teatry tańca i pantomimy, czego przykładem była zarówno tyska „Migreska”, jak i teatr ruchu „Niezależny Teatr Dawka Śmiertelna” z Mysłowic, inaugurujący swoją działalność w 2005 r. etiudą na temat kary śmierci, zatytułowaną „2000 volt”. Działa także szereg teatrów lalkowych, tym m. in. od początku lat osiemdziesiątych w Domu Kultury Szczakowa im. Z. Kurdzielskiego Teatr Lalki „Bąbel”, prowadzący dodatkowo zajęcia z dykcji, fonetyki, ruchu scenicznego, animacji, pantomimy, żywego planu, kabaretu, teatru poezji oraz konstruowania lalek. Funkcjonują także zespoły niewspółpracujące z żadną organizacją społeczną i pod żadnym szyldem. Przykładem jest „Teatr Autorski Blee” z Częstochowy, skoncentrowany od 2007 r. na adaptacjach tekstów jego założyciela Piotr Nity.

W sumie obserwowana w historii górnośląskiego amatorskiego ruchu teatralnego różnorodność form działania, a także zmienność realizowanych celów, pozwala stwierdzić, że jego niezwykłe bogactwo było efektem dokonań m. in. teatrów robotniczo-plebejskich, wyznaniowo-obrzędowych, szkolno-edukacyjnych, rówieśniczych i wielopokoleniowych, na terenie całego województwa. Niezależnie też od formy i wieku realizatorów, wszystkie one były źródłem cennych emocji, wyzwalanych podczas realizacji wspólnego celu teatralnego.

Wesele na Górnym Śląsku S. Ligonia, w reż. Anny Kine, prem. 11 XI 1999 r., w wykonaniu Grupy Teatralnej Związku Górnośląskiego Koło Suszec (z archiwum Teatru w Suszcu).

Bibliografia

1. 50 lat teatru „Reduta Śląska” Zakładowego Zespołu Huty „Kościuszko” w Chorzowie 1933-1983. Red. S. Wilczek. Katowice 1983.
2. „Biuletyn Śląskiego Związku Teatrów Ludowych” 1938, nr 1, s. 1-2.
3. Dąbrowska E.: Teatr, którego nie ma. Rzecz o śląskich inscenizacjach obrzędowych. Opole 1989.
4. Fox D.: Amatorski ruch teatralny. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. Katowice 2012, t. 2.
5. Knas K.: Reduta Śląska 1933-2013, Chorzów 2013.
6. Kolbuszewski S.: Z dziejów kultu Słowackiego na Śląsku w latach 1860-1909. „Kwartalnik Opolski” 1959, nr 4.
7. Koraszewski J.: Wspomnienia. [W]: Pamiętnik 50-lecia Kółka Towarzyskiego w Królewskiej Hucie 1872-1922. Królewska Huta [b. r.].
8. Kosowska E., Jaworski E.: Tradycja i współczesność Amatorskiego Ruchu Teatralnego. Wyd. WOK, Katowice 1987.
9. Kucianka J.: Scena amatorska w Królewskiej Hucie 1870 - 1884. “Zaranie Śląskie” 1967, nr 3, s. 548-563.
10. Linert A.: Amatorski ruch teatralny w województwie katowickim 1945-1985. Katowice 1986, ss. 14.
11. Linert A.: Bielsko-Bialski Teatr Domu Kultury (1945-1949). „Zaranie Śląskie” 1979, nr 3.
12. Linert A.: Teatry górnośląskiego pogranicza. Kartki z historii teatrów Królewskiej Huty i Chorzowa 1869-1939. Katowice 2015, ss. 324.
13. Linert A.: Teatr i polityka. Z problematyki amatorskiego ruchu teatralnego w województwie katowickim (1945-1985). Katowice 1987, ss. 152.
14. Linert A.: Życie teatralne Chorzowa w latach 1922- 1939. “Zeszyty Chorzowskie”, t. V pod red. Z. Kapały. Chorzów 2003,
15. Lipowiczowa M.: Polski ruch teatralny w Gliwicach w latach 1914-1939. „Zeszyty Gliwickie” 1964, z. 2, s. 63-91.
16. Martinowski K.: Wspomnienia plebiscytowe. „Biuletyn [Śląskiego Związku Teatrów Ludowych]” 1938, nr 3, s. 4-6.
17. Miłośnicy Melpomeny. Kartki z dziejów Towarzystwa Kultury Teatralnej w Katowicach, zebrali, opracowali i przygotowali do druku E. Kosowska i E. Jaworski. Katowice 2019, ss. 416
18. (mr),(ks), Teatr amatorski. W: B. Osterloff, M. Raszewska, K. Sielicki, Leksykon teatralny, Warszawa 1996, s.221.
19. Mykita-Glensk Cz.: Dzieje teatru polskiego na Śląsku w latach 1852-1890, [W]: Dzieje teatru polskiego. Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, t. III, pod red. T. Siverta. Warszawa 1982.
20. Mykita-Glensk Cz.: Kalendarium polskich przedstawień amatorskich na Górnym Śląsku w latach 1919-1921. Opole 1993.
21. Mykita-Glensk Cz.: Kalendarium polskiego życia teatralnego na Śląsku. Śląsk Górny i Dolny (1855-1918), Opole 1995.
22. Mykita-Glensk Cz.: Melpomena w śląskiej mazelonce. Szkice z dziejów polskiego życia teatralnego na Śląsku do roku 1939. Opole 2003, ss. 248
23. Mykita-Glensk Cz.: Polski teatr amatorski na Górnym Śląsku w XIX stuleciu. Katowice 1988, ss. 28.
24. Mykita-Glensk Cz.: Polskie tradycje teatralne Śląska. Instytut Śląski w Opolu. Opole 1987, ss. 94
25. Mykita-Glensk Cz.: Polskie życie teatralne w Chorzowie (do roku 1922), „Zeszyty Chorzowskie” t. I, pod red. Z. Kapały, Chorzów 1997.
26. Mykita-Glensk Cz.: Rola polskich towarzystw i organizacji społeczno-kulturalnych na Górnym Śląsku w propagowaniu dramaturgii polskiej w okresie powstań i plebiscytu. „Zaranie Śląskie” 1983, nr 3.
27. Mykita-Glensk Cz.: Teatr amatorski polskich towarzystw gimnastycznych „Sokół” na Śląsku w latach niewoli narodowej. „Studia Śląskie” pod red. J. Kroszela. T. XLVIII. Opole 1990, ss. 11-54.
28. Mykita-Glensk Cz.: Teatr polski na Śląsku w latach 1890-1921. [W]: Dzieje teatru polskiego. Teatr polski w latach 1890-1918, zabór austriacki i pruski, t. IV, pod red. T. Siverta. Warszawa 1987.
29. Mykita-Glensk Cz.: Twórczość trzech wieszczów na scenach amatorskich Śląska w latach niewoli narodowej. Katowice 1988.
30. Mykita-Glensk Cz.: Z dziejów szkolnego teatru jezuickiego w Opolu w latach 1670 – 1754. „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”. T. VI, Opole 1978,
31. Obrzud Z.: Polski ruch teatralny na Górnym Śląsku 1862-1918. Wrocław 1972, ss. 142
32. Obrzud Z.: Teatr amatorski w Chorzowie w latach 1868 - 1918. “Kwartalnik Opolski” 1968, nr 1-2, s. 14-27.
33. Olszewski K.: Śląska kronika teatralna 1914-1922. Kraków 1969, ss. 470.
34. Olszewski K.: Z kronik teatralnych Zagłębia i Śląska. Kraków 1960, ss. 514
35. Orszulik B.: Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w latach 1852-1918. Tom I i II, Wrocław 1980.
36. Orzechowski E.: Słownik polskich teatrów niezawodowych. Seria I, tom I: Galicja do roku 1918. Część I: Albigowa – Lwów. Wrocław 1992.
37. Orzechowski E.: Teatry amatorskie. W: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 265.
38. Pindór M.: Kultura teatralna Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna). W: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 5:
39. Płaczek Cecylia CSMI: Teatr religijny na Śląsku w okresie międzywojennym. „Roczniki Humanistyczne. Literatura polska”, red. Irena Sławińska, Maria B. Stykowa. Towarzystwo Naukowe KUL. Tom XXIX, z. 1. Lublin 1981,
40. Pytlos B.: Edukacja serc, czyli „Płomyk Śląski”. [W]: Szkice z literatury dla dzieci i młodzieży, pod red. Z. Adamczykowej przy współpracy K. Heskiej-Kwaśniewiczowej UŚ. Katowice 1981.
41. Raszewski Z.: Ziemie Zachodnie w teatrologii polskiej. „Zeszyty Wrocławskie” 1952, nr 3.
42. Schmidt J.: Życie teatralne w Gliwicach (1796-1944). Gliwice (b. w.) 1996, ss. 302.
43. Smak S. i Stożka T.: Teatry amatorskie na Śląsku w latach 1900 – 1907, Opole 1959.
44. Stankiewicz M.: 40-lecie amatorskiego Teatru Zakładowego Domu Kultury Huty „Kościuszko” Reduta Śląska w Chorzowie. Chorzów 1973.
45. Szkolne maski i maseczki. Batorowców przygoda z teatrem 1990-2004. Chorzów 2004.
46. Śmietana-Sokólski P.: Śląskie utwory sceniczne. Zestawienia bibliograficzne sztuk regionalnych. [Rękopisy ze Śląska Cieszyńskiego zestawił L. Brożek. „Zaranie Śląskie” 1936, nr 1, ss. 62-66]. Katowice 1936.
47. Targ A.: Przyczynek do historii Elsów Śląskich, „Zaranie Śląskie”, Rok XXVIII, Katowice, 1964, z. 2.
48. Umińska E.: Film i teatr amatorski na Śląsku i w Zagłebiu Dąbrowskim w latach 1945-1987. Dokumentacja. Katowice 1995.
49. Wisłocki S. A.: „Eleusis” na Górnym Śląsku. „Niepodległość i Pamięć" 2003, nr 19, ss. 51-58.
50. Wolny A.: Teatr amatorski na Górnym Śląsku (problemy badawcze). [W]: Perspektywy badań śląskoznawczych, pod red. D. Simonides i H. Borka. Wrocław 1981.
51. Wosiek M.: Teatry plebiscytowe. „Pamiętnik Teatralny” 1978, z. 4, ss. 551-561.
52. Z dziejów amatorskiego ruchu teatralnego w Zabrzu w latach 1946-1997. Praca zbiorowa członków Zarządu Miejskiego Towarzystwa Kultury Teatralnej, Zabrze 2002, ss. 130.

Źródła on-line

Kultura tetralna Cieszyna (I Czeskiego Cieszyna)