Kultura artystyczna na Górnym Śląsku

Autor:Paweł Ćwikła

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Wielość dziedzin życia składających się na szeroki zakres rozumienia kultury skłania badaczy społeczeństwa do wyodrębniania poszczególnych jej typów. Pośród nich wskazać można m.in. kulturę polityczną, prawną, medyczną, rolną, gospodarczą, akademicką, a także artystyczną. Każda z powyższych kategorii obejmuje szereg innych, zawierających się w niej obszarów, każdą też można przedstawić jako element większej całości. Różnorodność zjawisk zachodzących na polu kultury, jak również zróżnicowanie dyscyplin, które je analizują, sprawia, że trudno zaproponować jakąś wspólną definicję kultury, która mogłaby zostać uznana za wyczerpującą. Jednak w przypadku wspomnianych węższych kategorii, próby ich pojęciowego doprecyzowania nie przedstawiają się lepiej. Podobnie rzecz się ma z kulturą artystyczną.

Kultura artystyczna i kultura symboliczna

Uznaje się, że kultura artystyczna stanowi „część obszaru kultury symbolicznej, która odwołuje się do myślenia symbolicznego i zakłada hermeneutyczną funkcję znaków”, oraz że „zawiera nie tylko obiekty estetyczne już istniejące, ale potencjalnie również te, które mogą dopiero zaistnieć w przyszłości”. Ale bywa, że jako „sferę symbolicznego komunikowania” traktuje się (co prawda w zawężonym rozumieniu) kulturę w ogóle. Dlatego mówiąc o kulturze artystycznej, należało by raczej przyjąć perspektywę bardziej skonkretyzowaną. Np. taką, w której sfera symboliczna zostaje zawężona do „ogólnie zbioru dzieł zaklasyfikowanych jako dzieła sztuki (kultury) oraz ich twórców, a także instytucji związanych z życiem kulturalnym”. Bywa także, iż w dyscyplinach, gdzie główny przedmiot zainteresowania stanowią same dzieła sztuki, kultura artystyczna jest w zasadzie ze sztuką utożsamiana. Tu z kolei pojawia się problem zdefiniowania sztuki. Nie sposób dziś wszak poprzestać na konstatacji Cycerona, który pisał, że „wszyscy ludzie, choćby nie znali sztuki i jej zasad, umieją sądzić ukrytym jakimś zmysłem, co jest dobrego, co złego w dziełach sztuki i jej zasadach”. Takie intuicyjne wyjaśnianie bywa jednak nieobce i w przypadku konieczności określenia przedmiotu kultury artystycznej: „czasami nawet – pisze Przemysław Kisiel – w ramach niektórych dyscyplin badawczych, których przedmiot związany jest z kulturą artystyczną, pojawia się przekonanie, że pojęcie to jest tak oczywiste, iż definiować go po prostu nie trzeba”. Na gruncie szeroko pojmowanej humanistyki podejmowano jednakże wiele prób doprecyzowania zarówno pojęcia kultury, jak i kultury artystycznej i sztuki również ich systematyzacji i konceptualizacji.

W naukach społecznych występuje kilka możliwych spojrzeń na obszar jaki obejmuje pojęcie kultura artystyczna:

1. przestrzeń zagospodarowana przez ludzi twórczych, którym przysługuje miano artystów,
2. procesy powstawania, dystrybucji i odbioru dzieł sztuki, wraz z zespołem służących tym procesom instytucji,
3. zawężanie ogólnego pojęcia kultury do sztuki (zjawisk i procesów artystycznych).

Aby wyodrębnić przestrzeń właściwą dla kultury artystycznej, należy wziąć pod uwagę sferę aksjologiczną, podmiotową aktywność oraz jej efekty zarówno w postaci wytworów, jak i ich recepcji. O charakterze tego typu kultury, bądź poszczególnych jej aspektów, w znacznej mierze decyduje przyjęcie określonego kryterium estetycznego. Jest ono tyleż istotne, co socjologicznie trudne do uchwycenia. Stanisław Ossowski pisał, że postawa estetyczna jest „chwilową dyspozycją do przyjmowania w pewien szczególny sposób przedstawień postrzegawczych lub pochodnych. Inaczej mówiąc, byłaby to gotowość do przeżyć estetycznych”. Ta zaś może być wielorako uwarunkowana. Chcąc prześledzić proces kształtowania się postaw estetycznych charakterystycznych dla określonej grupy, społeczności, zbiorowości czy kręgu kulturowego, należałoby wziąć pod uwagę szereg czynników, tj. okoliczności historyczne, ekonomiczne, geograficzne, a nawet polityczne. Wpływają one nie tylko na recepcję, ale także na formę i treść samych dzieł. Bowiem tym, na co należy zwrócić szczególną uwagę jest fakt, że „wszelka sztuka i jej efekty są związane z życiem społecznym, choć, oczywiście, natura owych związków nie jest jednoznaczna. Sztuka – niezależnie od tego, czy jest działaniem jednostkowym, czy zbiorowym – pozostaje zawsze składnikiem życia społecznego, podobnie jak wszystko to, co nie jest bezpośrednio naturą. Mówiąc o tych relacjach między sztuką a życiem społecznym, nie zawsze trzeba uwzględniać jedynie wpływ społeczeństwa na sztukę i – odwrotnie – sztuki na życie społeczne”.

Rozumienie przekazu kulturalnego bywa zależne od społecznego otoczenia, w którym on powstaje i w którym jest stosowany. Często jest odczytywany przez szeroką publiczność na sposób zgodny (a przynajmniej nie sprzeczny) z intencją nadawcy, ale bywa także, że tego rodzaju odbiór jest ograniczony do węższego grona adresatów, zdolnych – z racji przynależności do określonego kręgu kulturowego (bądź nawet konkretnej grupy) – odczytywać ów przekaz w sposób pełniejszy niż inni, właściwy dla określonej społeczności. Dzieło sztuki manifestuje się bowiem jako ośrodek określonych stosunków i więzi społecznych, zarzewie społecznych ról oraz mechanizm kształtowania postaw.

Kultura artystyczna i kultura popularna

Socjologicznie rzecz ujmując, trudno orzekać, czy zjawiska zachodzące w ramach kultury artystycznej mają wartość obiektywną. Nie sposób mierzyć jej z pozycji postawy estetycznej. Tu otwiera się pole z jednej strony – dla znawców, krytyków i uczonych, zawodowo zajmujących się interpretacją i wartościowaniem działalności artystycznej, zaangażowanych w kształtowanie i popularyzowanie kryteriów estetycznych, wspierane przez instytucje kultury, placówki oświatowe i środki społecznego przekazu. Z drugiej strony mamy do czynienia z alternatywnymi porządkami estetycznymi „zawierającymi wartości estetyczne w różnym nasyceniu”. To zróżnicowanie, zależne od artystycznej jakości elementów kultury, potencjału twórczego artystów oraz kompetencji i aktywności kulturalnej odbiorców, stanowi podstawę dla wprowadzenia podziału na kulturę elitarną i popularną. „Podział ten jest podziałem schematycznym – pisze Kisiel – i zakłada, ze kultura elitarna jest obszarem, który wymaga od odbiorcy wysokiej wrażliwości na wartości estetyczne oraz wysokiej kompetencji artystyczno-estetycznej. Natomiast przeciwstawna jej kultura popularna, to obszar, w którym poradzi sobie również odbiorca o niskiej wrażliwości estetycznej i niskiej kompetencji artystyczno-estetycznej”.

Kulturę artystyczną możemy podzielić na filmową, teatralną, plastyczną, muzyczną, literacką itd. W każdej z nich osobno można traktować uzupełniające się pola, na przykład: samej twórczości, uwarunkowań jej powstania, jej recepcji, sposobów dystrybucji, procesów instytucjonalizacji, edukacji artystycznej itp. Na kondycję kultury artystycznej ma wpływ – oprócz energii środowisk twórczych – m.in. polityka kulturalna realizowana w wymiarze gminnym, miejskim, regionalnym, a także państwowym, organizująca warunki służące tworzeniu i rozwojowi instytucji wspierających i popularyzujących działalność artystyczną.

Opisanie imponującego bogactwa śląskiej kultury artystycznej wymagałoby obszernego studium, które – nawet gdyby nadać mu charakter encyklopedyczny – pomieściłoby się w kilku tomach. Ograniczone ramy niniejszego opracowania zmuszają do zilustrowania tego bogactwa w sposób niepełny, skupiając się głównie na zagadnieniach związanych ze stolicą województwa, które jest także jego stolicą kulturalną. Wymienione zostają przykładowe instytucje, inicjatywy i osoby zasłużone dla współczesnej kultury artystycznej regionu.

Kultura artystyczna w regionie

Organizatorem i instytucją wspierającą wiele przedsięwzięć kulturalnych, artystycznych, edukacyjnych w regionie jest Katowice Miasto Ogrodów – Instytucja Kultury im. Krystyny Bochenek. Powstała 1 lutego 2016 r. za sprawą połączenia funkcjonujących wcześniej dwóch ważnych dla śląskiej kultury instytucji: Katowice – Miasto Ogrodów oraz Centrum Kultury Katowice im. Krystyny Bochenek. Statut instytucji stawia jej zadania wydawnicze, edukacyjne, organizacyjne w zakresie kreowania wydarzeń artystycznych, animacji kultury.

Szczególne miejsce w kulturze Górnego Śląska zajmuje Muzeum Śląskie. Misję tej instytucji wyraża deklaracja: „Zobowiązane dziedzictwem regionu, dynamiką jego dziejów, wielokulturowością i wiodącą rolą przemysłu, przy jednoczesnym uznaniu jego dorobku intelektualnego i artystycznego, Muzeum Śląskie podejmuje się misji kreowania przestrzeni dla dialogu z przeszłością i dokonaniami współczesności w celu głębszego poznawania Śląska, Polski i Europy”. W kontekście kultury artystycznej Muzeum Śląskie spełnia zadania popularyzatorskie względem dorobku rodzimych (regionalnych) – i nie tylko – twórców. Zbiory dzieł sztuki obejmują ponad 14 tys. eksponatów, pośród których najliczniejsze są dzieła malarstwa oraz grafiki polskiej i europejskiej. Jednak Muzeum spełnia na tym polu przede wszystkim ogromną rolę edukacyjną, propagując sztukę polską i plastykę nieprofesjonalną. Obecnie Muzeum usytuowane jest w zrewitalizowanym obiekcie, w którym wcześniej, przez dwa wieki funkcjonowała kopalnia "Katowice". Lokalizacja ta, jej nowoczesna aranżacja stanowi nie tylko przestrzeń wystawienniczą, ale jest znakomitym miejscem mogącym służyć przybliżaniu zwiedzającym świata sztuki i dziedzictwa regionalnego oraz europejskiego za sprawą realizowanych tu projektów artystycznych i edukacyjnych.

Muzyka

Jako przykład skuteczności strategii kulturalnej realizowanej na poziomie stolicy województwa należy podać fakt przyznania w 2015 roku Katowicom tytułu Miasta Muzyki, dzięki czemu dołączyły one do prestiżowej Sieci Miast Kreatywnych UNESCO. Katowice stały się przez to pierwszym Miastem Muzyki w Europie Środkowo-Wschodniej i drugim Miastem Kreatywnym w Polsce – po Krakowie, który został wyróżniony jako Miasto Literatury.

Nieodłącznym elementem polityki kulturalnej w województwie śląskim jest Filharmonia Śląska, która od 1945 roku nie tylko skutecznie realizuje zadanie upowszechniania muzyki, kształtowania muzycznej świadomości, wrażliwości artystycznej, wyłaniania i pomagania szczególnie młodym talentom, czemu służy realizacja wielu edukacyjnych programów. Szczególnie traktuje się promocję dorobku kompozytorów polskich oraz pochodzących ze Śląska, zwłaszcza patrona Filharmonii – Henryka Mikołaja Góreckiego. Swą działalnością Filharmonia Śląska wpisuje się w strategię rozwoju społecznego regionu. Jej szczególne miejsce w pejzażu kulturalnym regionu, zasługi dla kultury polskiej i aktywność międzynarodowa służy współtworzeniu wielokulturowej przestrzeni zjednoczonej Europy.

Kolejną wizytówką miasta i regionu docenianą w Polsce i na świecie jest także Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach. „Czym byłoby wielkie miasto bez orkiestry symfonicznej? Miejscem głuchym? Tworem bez ducha? Pustym naczyniem?” – pyta retorycznie Ewa Niewiadomska w tekście poświęconym NOSPR. Znana dziennikarka i znawczyni świata artystycznego wskazuje tu na znaczenie tej orkiestry w pejzażu kulturalnym i społecznym regionu. Założona w 1935 roku w Warszawie (w sezonie 2015/2016 uroczyście obchodziła 80-lecie istnienia), Orkiestra znalazła po wojnie swoją nową siedzibę właśnie w Katowicach – mieście, z którym związani byli tak wielcy twórcy jak Henryk Mikołaj Górecki, Wojciech Kilar, Witold Szalonek czy Eugeniusz Knapik. Od samego początku swego istnienia Orkiestra jest niezwykle aktywna nie tylko na niwie koncertowej, ale i wydawniczej. Zespół występował niemal na całym świecie i nagrywał płyty dla renomowanych wytwórni. Orkiestra jest również laureatem wielu nagród zarówno krajowych, jak i międzynarodowych, przyznawanych za wybitne dokonania twórcze, osiągnięcia fonograficzne, koncertowe, jak również za działalność na rzecz popularyzacji kultury muzycznej, zasługi dla kultury narodowej i światowej, promocję regionu i kraju. W październiku 2014 roku NOSPR zainaugurowała działalność artystyczną w nowej siedzibie, w której mieści się największa w Polsce sala koncertowa, będąca też jedną z najdoskonalszych w świecie pod względem akustycznym. Zorganizowany z racji przenosin Festiwal Otwarcia został nagrodzony (2015) nagrodą Koryfeusza Muzyki Polskiej w kategorii wydarzenie roku.

W regionie funkcjonuje również uchodzący za jeden z najlepszych zespołów w Europie – Orkiestra Kameralna Miasta Tychy AUKSO. Jej założycielem i dyrektorem artystycznym jest utytułowany dyrygent i skrzypek, Marek Moś. Misją orkiestry są artystyczne poszukiwania i dążenie do twórczego rozwoju (AUKSO z języka greckiego oznacza: wzrastanie) poprzez uprawianie sztuki najwyższej jakości. W związku z tym AUKSO realizuje szereg projektów edukacyjnych, a jej inicjatywą „flagową” jest kierowany głównie do młodych muzyków i melomanów festiwal „Letnia Filharmonia AUKSO”, odbywający się w Wigrach na Podlasiu.

Literatura

W 2012 roku kwartalnik „Fabryka Silesia” opublikował Kanon Literatury Górnego Śląska. Listę lektur, które mają najlepiej określać fenomen regionu, sporządzono w oparciu o opinie 40 osób, pośród których znaleźli się pisarze, naukowcy, ludzie kultury pochodzący z Górnego Śląska, jak również ze Śląska Opolskiego. Na pierwszych trzech miejscach znalazły się powieści: „Pierwsza Polka” autorstwa Horsta Bienka, „Cholonek, czyli dobry Pan Bóg z gliny” Janoscha i „Finis Silesiae” Henryka Wańka. Dalsze lokaty zajęły kolejno: „Piąta strona świata” Kazimierza Kutza, „Czarny ogród” Małgorzaty Szejnert, „Ostwind” Augusta Scholtisa, „Tetralogia gliwicka” Horsta Bienka, „Nagrobek ciotki Cili” Stefana Szymutki, „Z życia nicponia” Josepha von Eichendorffa i „Die Prosna – Preussen” Hansa Lipinsky-Gottersdorfa. Jednak na temat tego, czy istnieje odrębna literatura śląska, zdania są podzielone. Trudno się temu dziwić, skoro nie sposób uzgodnić kryteriów, które miałyby decydować o takiej klasyfikacji wydawanych dzieł. Czy o śląskości literatury świadczyć ma fakt, że autor pochodzi ze Śląska? Czy to, że pisze o Śląsku? A może to, że jego książki na Śląsku powstają? Czy wreszcie to, że są pisane w śląskim języku? Krzysztof Kłosiński uznaje np., że „artyści śląscy” to ci, którzy „fedrują w tradycji”.

W roku 2013, podczas odbywających się w katowickim Spodku targów książki, zorganizowano debatę, której celem było wyjaśnienie tej spornej kwestii: „Czy już istnieje literatura śląska?”. Udział w niej wzięli znawcy literatury i literaci: Zbigniew Kadłubek, Krzysztof Karwat, Alojzy Łysko, Ingmar Villqist (Jarosław Świerszcz) i Dariusz Dyrda.

Nie sposób wymienić tu wszystkich autorów, których osobiste losy lub twórczość wiązały bądź wiążą się z regionem. Oprócz wspomnianych przy okazji przywołanego wyżej kanonu i poświęconych mu dyskusji, wymienić należy jednak z pewnością jeszcze kilku, których artystyczna działalność przysparza regionowi chluby. Należy do nich z pewnością zmarły w 2001 roku Stanisław Bieniasz, „pisarz śląskiego losu”, będący – jak mówił o nim Krzysztof Karwat – „śląskim patriotą, co w jego przypadku oznaczało głęboką znajomość tradycji i niełatwej historii śląskiej ziemi oraz umiejętność wsłuchania się w jej ciche dramaty”. To właśnie Bieniasz śląską gwarę – jak pisze gdzie indziej Karwat – „podniósł do rangi języka literackiego”. Był wierny swojej małej ojczyźnie jako społecznik, samorządowiec, dziennikarz, publicysta, dramaturg (autor m.in. sztuki „Stary portfel”) i powieściopisarz (np. „Niedaleko Königsallee”).

Przedstawicielem młodszego pokolenia śląskich pisarzy jest Wojciech Kuczok. Laureat Paszportu Polityki (2003) i Literackiej Nagrody Nike (2004) – za powieść „Gnój” (na podstawie której Magdalena Piekorz wyreżyserowała nagrodzony na festiwalu w Gdyni (2004) film „Pręgi”). Najnowszy zbiór opowiadań autorstwa Wojciecha Kuczoka nosi tytuł „Proszę mnie nie budzić” (2016).

Pisarzem deklarującym i podkreślającym swą śląskość jest Szczepan Twardoch, rozpoczynając swą przygodę z literaturą od fantastyki naukowej, wyrósł na jednego z czołowych pisarzy polskich. Szeroki rozgłos przyniosła mu powieść „Morfina” nagrodzona Paszportem Polityki w roku 2012 i będąca finalistką Literackiej Nagrody Nike w roku następnym. Niemniejszą popularnością cieszyła się kolejna książka Szczepana Twardocha, „Drach”, utwór, w którym pisarz portretuje kilka pokoleń śląskiej rodziny. Najnowszą jego powieścią jest zapowiadana jako literackie wydarzenie roku powieść „Król” (2016).

Trzeba wspomnieć także o młodej pisarce Weronice Murek, Laureatce Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej za rok 2015, autorce powieści „Uprawa roślin południowych metodą Miczurina” (2015), nominowanej do Paszportu Polityki oraz do Nagrody Literackiej Nike i Nagrody Literackiej Gdynia. Powieść ta została uhonorowana Nagrodą Literacką im. Witolda Gombrowicza (2016).

Literatem, który swą twórczość beletrystyczną poświęcił będącemu częścią województwa śląskiego Zagłębiu Dąbrowskiemu, jest Zbigniew Białas. Jest on autorem „sosnowieckiej trylogii”, której pierwsza część, „Korzeniec”, została nagrodzona Śląskim Wawrzynem Literackim (2011), Zagłębiowską Nagrodą „Humanitas” oraz Specjalną Nagrodą Artystyczną Miasta Sosnowca. Uzyskała też tytuł „Najlepszej Książki Roku 2011”. Kolejnymi tomami cyklu są „Puder i pył” (2013) oraz „Tal” (2015).

Na uwagę zasługuje też poeta, Krzysztof Siwczyk, współtwórca grupy poetyckiej „Na Dziko”, laureat wielu nagród poetyckich (m.in. za najlepszy debiut w roku 1995), odtwórca tytułowej roli w filmie Lecha Majewskiego pt. „Wojaczek” (1995). Ostatnio opublikował tom „Jasnopis” (2016).

Teatr

Fotografia Teatru Śląskiego wykonana w 1930 r. (autor: H. Poddębski)

Prężnie działa i wciąż się rozwija środowisko teatralne. Naczelną instytucją jest tu Teatr Śląski, będący największą sceną dramatyczną w regionie. Od początku siedzibą Teatru Śląskiego jest oddany w 1907 roku, usytułowany przy rynku budynek utrzymany w stylu neoklasycystycznym. Od roku 1936 teatr nosi imię Stanisława Wyspiańskiego. Ze sceną katowickiego teatru związani byli tak znakomici aktorzy jak np.: Tadeusz Łomnicki, Gustaw Holoubek (w latach 1954–56 pełniący funkcję dyrektora artystycznego), Ignacy Gogolewski (będący dyrektorem w latach 1971–1974), tutaj debiutowała Ewa Dałkowska, a także Krzysztof Kolberger czy Marek Kondrat. Tu swoje spektakle realizowali reżyserzy tacy jak m.in. Jerzy Jarocki, Józef Szajna, Jerzy Kreczmar, Kazimierz Kutz, Maciej Wojtyszko czy Krzysztof Babicki. Deklarowaną misją Teatru Śląskiego jest m.in. pełnienie roli sceny narodowej na Śląsku. Warto zwrócić uwagę na przeprowadzone w ostatnich latach realizacje takich przedstawień jak np. oparta na prozie Kazimierza Kutza: „Piąta strona świata” (reż. Robert Talarczyk), na powieści Szczepana Twardocha – „Morfina” (reż. Ewelina Marciniak) czy „Ożenek” Gogolewskiego (reż. Nikołaj Kolada).

Oprócz czterech scen, na których prezentuje spektakle Teatr Śląski, widzowie do niedawna mieli szansę uczestniczyć w licznych przedsięwzięciach realizowanych przez Gliwicki Teatr Muzyczny (do roku 1996 znany jako Operetka Śląska), który w 2016 roku został przekształcony w oparty na szerszej formule programowej Gliwicki Teatr Miejski. Wielką popularnością cieszy się również zasłużony dla życia teatralnego regionu chorzowski Teatr Rozrywki, skupiający się na wystawianiu przedstawień muzycznych i musicali. Do jesieni roku 2013 w Bytomiu funkcjonował też Śląski Teatr Tańca. Rok później miejsce jego zajął Bytomski Teatr Tańca i Ruchu Rozbark z siedzibą w budynkach po dawnej kopalni o tej właśnie nazwie.

W roku 2000 ukazał się opracowany przez Tadeusza Kijonkę album zatytułowany „Pół wieku Opery Śląskiej: księga jubileuszowa teatru z lat 1945-2000”. Wydawnictwo to podsumowywało działalność i znaczenie, jakie w pejzażu kulturalnym Śląska i kraju zajmuje jedyna tego rodzaju instytucja w regionie. Zaznaczyć trzeba cel, jaki przyświecał twórcom bytomskiego teatru i który do dziś stanowi istotę jego misji. Jest nią mianowicie upowszechnianie sztuki operowej w terenie, co realizuje się poprzez liczne występy wyjazdowe, podczas których zespół opery korzysta z gościnnych scen w województwie, a także w całej Polsce. Renoma Opery Śląskiej owocuje również spektaklami, jakie oglądać mogą widzowie w wielu krajach poza granicami Polski. Imponujący wykaz zdobytych przez nią nagród zawiera szczególnie cenne trofea podkreślające wyjątkową rolę, jaką Opera odgrywa w kulturze artystycznej regionu. Znajdujemy tu więc nagrodę Marka–Śląskie w kategorii „Kultura”, Nagrodę Godła Promocyjnego – Ikona Śląska 2011, a także kolekcję Złotych Masek, będących teatralnymi nagrodami Województwa Śląskiego – w takich kategoriach jak m.in.: „Spektakl Roku” „Reżyseria”.

Odnotować również należy, że swoje teatry posiadają również inne miasta województwa. Tu wymieńmy Teatr Zagłębia w Sosnowcu, Teatr Nowy w Zabrzu, Teatr Mały w Tychach, Teatr im. Adama Mickiewicza w Częstochowie. Ważne znaczenie kulturotwórcze i edukacyjne o zasięgu ponadregionalnym ma, noszący imię tego samego patrona, Teatr w Cieszynie. Należy wymienić również ogromną rolę, jaką w rejonie Podbeskidzia odgrywa Teatr Polski w Bielsku-Białej. Najmłodsi mają możliwość obcowania ze sztuką w Teatrze Dzieci Zagłębia im. Jana Dormana w Będzinie.

Nie sposób też nie zauważyć innego typu aktywności scenicznej wypełnianej przez działające w regionie teatry niezależne. Także w Chorzowie działał amatorski Teatr Ludowy Reduta Śląska, którego historia sięga lat trzydziestych ubiegłego wieku. Wtedy główną jego misją było krzewienie polskiej kultury i języka. Utrzymując swój charakter, teatr przetrwał do czasu stanu wojennego, kiedy zawiesił działalność. Późniejsze jej wznowienie nie okazało się jednak trwałe. Po niemal dwudziestu latach przerwy, w roku 2013 Reduta reaktywowała się, by znowu stać się jedną z kulturalnych ikon Chorzowa.

Jednym z najbardziej znanych śląskich teatrów niezależnych jest mający renomę wykraczającą znacznie poza region katowicki Teatr Korez, założony w 1990 roku przez Zdzisława Neinerta.

W 1995 roku performer i artysta wizualny, Piotr Węgrzyński, założył w Katowicach teatralną formację artystyczną o nazwie Suka Off. Przedsięwzięcia realizowane przez zespół Suki Off plasują się na pograniczu różnych dziedzin sztuki, tj.: performance, video art, fotografia, instalacje czy wizualizacje muzyki.

W roku 2004 reżyser Marcin Herich założył w Katowicach autorski projekt artystyczny o nazwie Teatr A Part. Widzowie mają tu szansę doświadczyć teatru ruchu, ciała i narracji wizualnej, w której szczególny nacisk kładzie się na oryginalne rozwiązania formalne.

Postaciami, które położyły szczególne zasługi dla kultury teatralnej w regionie, są np. wspomniany wcześniej Jarosław Świerszcz (Ingmar Villqist), znany w Polsce i poza granicami kraju znakomity dramaturg, twórca wielu wspaniałych i nagradzanych słuchowisk-dramatów radiowych.

Na polu sztuki scenograficznej wyróżniają się Katarzyna Sobańska i Marcel Sławiński, którzy tworzą niezwykły duet scenografów. Poza pracą dla teatru ich ogromna przestrzenna wrażliwość została doceniona m.in. przez reżysera Pawła Pawlikowskiego, który zlecił im realizację scenografii do nagrodzonego Oskarem filmu „Ida”. Ponadto pracowali m.in. przy obrazie „W ciemności” w reżyserii Agnieszki Holland. Kilkakrotnie byli też nagradzani za scenografię podczas festiwalu Filmów Fabularnych w Gdyni.

W Katowicach mieszka również Barbara Ptak – autorka kostiumów do wielu spektakli teatralnych i filmów fabularnych. Pośród nich znajdują się dzieła takie jak np.: „Ziemia Obiecana” Andrzeja Wajdy, „Nóż w wodzie” Romana Polańskiego, „Faraon” Jerzego Kawalerowicza czy „Noce i dnie” Jerzego Antczaka.

Scenograf teatralny i telewizyjny, Jerzy Moskal, założył funkcjonujące w ramach Muzeum Śląskiego w Katowicach Centrum Scenografii Polskiej. Centrum jest miejscem, gdzie zgromadzono kostiumy, makiety, rysunki i projekty najważniejszych polskich twórców teatralnych. Odbywają się tam również wystawy. Celem placówki jest działalność kolekcjonerska, dokumentacyjna, wystawiennicza i edukacyjna. Od kilku lat Centrum organizuje Festiwal Nowej Scenografii, podczas którego przyznawana jest nagroda im. Jerzego Moskala.

Film

Kazimierz Kutz

Region górnośląski bywał także swoistym „bohaterem” dzieł filmowych. Kinematografia polska zaczęła się nim interesować począwszy już od pierwszych lat powojennych. Pierwszym obrazem, w którym Śląsk odgrywa ważną rolę, był zrealizowany w 1948 roku film „Stalowe serca”, w reżyserii Stanisława Urbanowicza (kierownikiem literackim tej produkcji był Gustaw Morcinek). Później był film Witolda Lesiewicza i Andrzeja Munka: „Gwiazdy muszą płonąć” (1954), następnie powstawały np.: „Tajemnica dzikiego szybu” (1956) Wadima Berestowskiego (filmowa adaptacja powieści Edmunda Niziurskiego), Pawła Komorowskiego – „Pięciu” (1964) i „Ptaki Ptakom” (1976), Tadeusza Kijańskiego – „Okrągły tydzień” (1977) czy Stanisława Jędryki – „Do góry nogami” (1983).

Osobno należy wspomnieć o filmie „Angelus” (2001), zrealizowanym przez utytułowanego urodzonego w Katowicach reżysera, Lecha Majewskiego. Obraz ten jest opowieścią o realnie działającej ongiś na Śląsku gminie okultystycznej, a Janów (dzisiejsza dzielnica stolicy regionu) występuje tam w symbolicznej roli miejsca reprezentującego górnośląską kulturę.

Nie można pominąć tu również filmów Janusza Kidawy: „Grzeszny żywot Franciszka Buły” (1980) i „Komedianci z wczorajszej ulicy” (1987). Trzeba też pamiętać o powstałym w 1986 roku debiucie Janusza Kidawy–Błońskiego: „Trzy stopy nad ziemią” oraz tego samego reżysera – „Pamiętnik znaleziony w garbie” (1993).

Jednak bodaj najbardziej znanymi dziełami należącymi do „filmoteki śląskiej” są te powstałe za sprawą Kazimierza Kutza. Będąc rodowitym Ślązakiem, daje w nich wyraz swojej śląskiej tożsamości, zarówno odwołując się do wątków historycznych, realistycznych, jak i mitotwórczych. Chodzi, rzecz jasna, o klasyczne już filmy składające się na tzw. śląską trylogię: „Sól ziemi czarnej” (1969), „Perła w koronie” (1971) oraz „Paciorki jednego różańca” (1979). Kolejnymi filmami reżysera, których akcja rozgrywa się na Górnym Śląsku, są: „Na straży swej stać będę” (1983), „Śmierć jak kromka chleba” (1994) i „Zawrócony” (1994).

Z nowszych obrazów poświęconych regionowi Górnego Śląska wymienić należy takie filmy jak zrealizowane przez Macieja Pieprzycę: „Barbórka” (2005, część cyklu „święta polskie”) oraz „Drzazgi” (2008). Sławomir Fabicki nakręcił „Z odzysku” (2006), Grzegorz Lewandowski – „Hienę” (2006). Michał Rosa jest autorem „Co słonko widziało” (2006), Ryszard Stecura – „Zamachu” (2007), zaś Robert Gliński zrealizował obraz „Benek” (2007). Innymi twórcami, których filmy traktują o Śląsku, są np. Maciej Prykowski i Radosław Dunaszewski. Pierwszy z nich zrealizował „Zgorszenie publiczne” (2009), drugi „Laurę” (2010). Fabularyzowaną historię znanej, związanej ze Śląskiem grupy hiphopowej Paktofonika, w 2010 roku nakręcił Leszek Dawid. Film ten nosi tytuł „Jesteś Bogiem”.

Reżyserem młodego pokolenia, będącym absolwentem Wydziału Radia i Telewizji im. Krzysztofa Kieślowskiego Uniwersytetu Śląskiego, jest Jan P. Matuszyński. Co prawda wyreżyserowany przez niego obraz, uznany za najlepszy film 2016 roku „Ostatnia rodzina”, nie traktuje o Śląsku, niemniej warto podkreślić silny związek artysty z katowicką uczelnią.

Wspomnieć trzeba jeszcze o Klubie Filmu Niezależnego – inicjatywie, która łączy artystów poświęcających się sztuce filmowej, pasjonatów – zarówno profesjonalistów jak i amatorów. KFN powstał w 2000 roku w Rybniku. Realizowane są tam teledyski, „offowe programy telewizyjne”, ale miejsce szczególne w twórczości członków Klubu zajmują filmy fabularne. Wyróżniającą się postacią jest tu Eugeniusz Kluczniok, wieloletni pracownik kopalni „Dębińsko”, poza godzinami pracy w górnictwie: muzyk i kompozytor, a także producent filmowy, scenarzysta, reżyser oraz aktor. Autor i współautor powstałych w ramach Klubu Filmu Niezależnego filmów będących osobliwym hołdem złożonym kulturze śląskiej. Cechą szczególną tych obrazów jest nie tylko to, że ich akcja rozgrywa się na Górnym Śląsku. Przede wszystkim podkreśla się w nich wyjątkowość, barwność i wartość śląskiej tradycji, piękno regionalnych obyczajów i gwary. Eugeniusz Kluczniok był kilkakrotnie honorowany nagrodami za upowszechnianie kultury regionu. „Śląskie filmy” powstałe w Klubie to: „Jak przed wojną” (2004), „Msza” (2005), „Kantpol” (2006), „Byzuch” (2008), „Bajzel po polsku” (2009), „Byzuch 2: Rewizyta” (2009), „Powołanie” (2011), „Tu jest fajnie” (2012) oraz paradokumentalny film biograficzny o popularnym aktorze Jerzym Cnocie, „Cnota” (2013).

Festiwale

Plakat promujący 36 edycję (2016) Rawa Blues Festival.

Wyjątkowo mocnym punktem życia kulturalnego na Śląsku są odbywające się tutaj festiwale. Cieszą się one uznaniem krytyki i publiczności przybywającej z ich okazji na Śląsk z całej Polski.

Interdyscyplinarnym festiwalem łączącym muzykę, sztuki wizualne, teatr i literaturę jest organizowany od ponad dwóch dekad, co roku w listopadzie, Ars Cameralis. Przedsięwzięcia organizowane w ramach festiwalu odbywają się w kilku miastach regionu (oprócz Katowic m.in. w Sosnowcu, Mikołowie, Chorzowie). Nadrzędną ideą, która przyświeca organizatorom, jest zaprezentowanie publiczności najciekawszych i najbardziej oryginalnych artystycznych zjawisk, jakie zachodzą we współczesnej kulturze. Gośćmi festiwalu byli m.in. David Lynch, Laurie Anderson, Kishin Shinoyama, Kronos Quartet, Jane Birkin, John Zorn, Jake i Dinos Chapman; prezentowały się tu także orkiestry muzyki dawnej z Wenecji, Kolonii, zespoły muzyczne, grupy poetyckie, organizowano spotkania z wybitnymi pisarzami.

Wyjątkowym wydarzeniem jest także, organizowany od 1998 roku przez miasto Katowice Festiwal Sztuki Reżyserskiej Interpretacje, będący przeglądem najważniejszych spektakli teatralnych zrealizowanych w roku festiwalowym w całej Polsce. Przez pierwszych piętnaście edycji regulamin festiwalu stanowił, że w konkursie mogli brać udział artyści, w przypadku których od ich debiutu nie minęło piętnaście lat. Formuła ta uległa zmianie w 2014, kiedy to zniesiono limit wiekowy dla ubiegających się o Laur Konrada Swinarskiego reżyserów. Zdobywali go m.in. tacy twórcy jak Grzegorz Jarzyna, Wojciech Smarzowski, Krzysztof Warlikowski, Przemysław Wojcieszek, Maja Kleczewska, Jan Klata, Monika Strzępka czy Remigiusz Brzyk.

Inną kategorią festiwalu wpisującego się w życie artystyczne regionu jest Street Art Festival. W ramach festiwalu odbywają się spotkania filmowe, pikniki artystyczne, plenerowe koncerty, wystawy, w mieście pojawiają się efektowne murale. Jak mówią sami organizatorzy, to, co najbardziej ich interesuje to „miasto, jego eksplorowanie, poznawanie i często krytyczne przyglądanie się procesom, które w nim zachodzą”.

Od 2010 roku w Katowicach organizowany jest międzynarodowy festiwal Ars Independent, podczas którego przyznawane są zaprojektowane przez Olafa Brzeskiego statuetki „Czarnego Konia” w kilku kategoriach: Czarny Koń Filmu, Czarny Koń Animacji, Czarny Koń Gier Wideo i Czarny Koń Wideoklipu. Organizatorzy stawiają nie tylko na przegląd wydarzeń jakie w w/w kategoriach miały miejsce danego roku na świecie, ale też prezentują nowe technologie, publiczność ma okazję obejrzeć pokazy animacji, filmów, gier wideo, może uczestniczyć w multimedialnych sekcjach tematycznych, panelach dyskusyjnych z zaproszonymi gośćmi, w koncertach i imprezach tanecznych.

Miasto Ogrodów organizuje również w Katowicach Festiwal Muzyki Świata Ogrody Dźwięków, który podczas wakacji przenosi widzów w artystyczną, muzyczną podróż w bliskie i najodleglejsze rejony świata. Międzynarodowa obsada festiwalu zapewnia różnorodność form muzycznych, będących doskonałym pretekstem do poznawania, także i w ten sposób, innych kultur. Festiwal, w najpełniejszym tego słowa znaczeniu, prezentuje bogactwo gatunku określanego mianem „world music”.

Wyjątkowym wydarzeniem na kulturalnej mapie regionu jest Art Naif Festival. Przedsięwzięcie to wychodzi poza standardowo rozumiane ramy festiwalu i spełnia kryteria nie tylko wydarzenia artystycznego, ale i społecznego. Dzieje się tak za sprawą jego usytuowania w Galerii Szyb Wilson, zrewitalizowanej, zabytkowej przestrzeni szybu kopalnianego kopalni KWK Wieczorek. Właśnie tam twórcy galerii i założyciele fundacji Eko-Art Silesia, Monika Paca i Johann Bros, stawiają sobie za zadanie popularyzację sztuki społecznej. Art Naif Festival prezentuje przede wszystkim „kolorową i optymistyczną sztukę naiwną z całego świata”. Wystawie zawsze towarzyszą pokazy filmowe, koncerty, warsztaty artystyczne dla dzieci i dorosłych, a także ArtJarmark w Nikiszowcu.

Festiwalem teatralnym jest organizowany przez Zdzisława Neinerta Katowicki Karnawał Komedii, którego motto brzmi: „Teatr dla ludzi, który bawi, a nie nudzi”. Jest to jedna z najpopularniejszych i najliczniej odwiedzanych cyklicznych imprez artystycznych na Górnym Śląsku, która stawia nie tylko na śmiech i zabawę przebraną w teatralny kostium, ale i na refleksję, której teatr służyć ma przede wszystkim. Na festiwal zapraszane są zespoły teatralne z całego kraju, prezentujące swoje spektakle na kilku scenach w mieście.

Latem miasto ożywa również za sprawą wakacyjnego Letniego Ogrodu Teatralnego. Kolejny to festiwal, którego nie byłoby bez Zdzisława Neinerta – pomysłodawcy i organizatora przedsięwzięcia. Ideą festiwalu jest prezentacja sztuki niosącej widzom lekką rozrywkę idącą w parze z wpisanym w istotę teatru wzruszeniem. Spektakle odgrywane w ramach Letniego Ogrodu Teatralnego gromadzą liczną widownię w miejscu dla aktorów i widzów niecodziennym, mianowicie w zaaranżowanych dla potrzeb teatru podcieniach katowickiego Centrum Kultury. Tę półplenerową atmosferę cenią sobie coroczni goście – najlepsze zespoły teatralne z całego kraju.

Osobną kategorię artystyczną stanowią festiwale muzyczne. Są wśród nich takie, które cieszą się renomą ogólnoświatową i wieloletnią tradycją, są jednak i takie, które – pomimo krótkiej historii – zapisały się już na stałe w kalendarzu imprez muzycznych nie tylko Górnego Śląska, ale i Polski w ogóle.

Niewątpliwie zalicza się do nich Rawa Blues Festival, największa impreza bluesowa w kraju. Organizowana jest w Katowicach od 1981 roku, a od początku lat 90-tych ma status festiwalu międzynarodowego. Od wielu lat miejscem, w którym odbywają się koncerty w ramach festiwalu jest katowicki Spodek. Twórcą i dorocznym organizatorem Rawy Blues jest Ireneusz Dudek, bluesman, multiinstrumentalista i człowiek zarażający swą bluesową pasją i pozytywna energią. W roku 2012 festiwal został uhonorowany prestiżową nagrodą Keeping The Blues Alive w kategorii Festival International, przyznawaną przez największe międzynarodowe stowarzyszenie bluesowe, The Blues Foundation.

Festiwalem muzyki alternatywnej jest założony przez byłego lidera zespołu Myslovitz, Artura Rojka, OFF Festival. Pierwsza jego edycja miała miejsce w 2006 roku w Mysłowicach, od roku 2009 miejscem festiwalowych koncertów są Katowice. Jak deklarują organizatorzy, „OFFowi nie zależy na wpisywaniu się w mainstream, czyli zapraszaniu artystów, których utwory odtwarzane są miliard razy na YouTube. Line-up OFFa nie dyskryminuje ani nie faworyzuje żadnych gatunków. Tu najważniejsza jest muzyka i jej jakość”. W roku 2012 OFF Festival otrzymał nagrodę European Festival Award w kategorii Najlepszy Festiwal Średniej Wielkości.

Z kolei tytuł Najlepszego Małego Festiwalu w Europie (przyznaną także przez European Festival Awards) otrzymał festiwal Tauron Nowa Muzyka, który od dziesięciu lat odbywa się każdego roku w Katowicach. Organizatorzy postanowili połączyć w jednym miejscu i czasie prezentację najciekawszych zjawisk zachodzących na pograniczu jazzu, muzyki elektronicznej i tanecznej. Oryginalnym pomysłem jest również zorganizowanie festiwalowych koncertów w przestrzeniach industrialnych – w lokalizacjach byłych kopalni. W ten sposób postanowiono zestawić tradycję regionu i jego historyczną, górniczą tożsamość z nowoczesną estetyką muzyczną.

Górny Śląsk to region zasłużony także dla muzyki jazzowej. Nie przypadkowo w strukturze organizacyjnej Akademii Muzycznej znajduje się osobny, poświęcony m.in. temu gatunkowi wydział. JazzArt Festival jest przedsięwzięciem, które w założeniu ma łączyć jazz akademicki z muzykowaniem amatorskim i nie ogranicza się wyłącznie do jazzu, ale jest miejscem spotkania wielu muzycznych nurtów i wrażliwości. W ten sposób realizowana jest idea głoszona przez wybitnego pianistę, Herbie Hancocka, wedle którego „duch jazzu to duch otwartości”. Ważne jest także to, że JazzArt Festivalowi towarzyszy wiele imprez, eventów i happeningów, dzięki którym wydarzenie zauważalnie istnieje w przestrzeni miejskiej.

Przedstawiciele młodego pokolenia muzyków śląskich powołało do życia stowarzyszenie o nazwie Gorczycki.pl. Realizując swoje statutowe cele (popularyzacja muzyki poważnej i niekomercyjnych zjawisk artystycznych, kooperacja z europejskimi instytucjami kultury, mediami i twórcami z kręgu innych dziedzin sztuki) stowarzyszenie cyklicznie organizuje międzynarodowe wydarzenie pod nazwą Gorczycki Festival, będące aktualnie największą imprezą muzyczną w województwie, na której w klasycznym repertuarze mogą zaprezentować się śląskiej publiczności najwybitniejsi artyści z całego świata.

Pozostając w kręgu muzyki klasycznej, należy wymienić jeszcze inicjatywę, która powstała w efekcie zorganizowanego w 2005 roku Dąbrowie Górniczej festiwalu im. Michała Spisaka. Chęć upamiętnienia 40. rocznicy śmierci urodzonego w tym mieście wybitnego polskiego kompozytora zaowocowała w następnych latach kolejnymi edycjami Międzynarodowego Konkursu Muzycznego im. Michała Spisaka. Co roku udział w nim bierze kilkudziesięciu młodych muzyków, którzy nie ukończyli 29 roku życia. Konkurs organizuje gmina Dąbrowa Górnicza oraz Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej, opiekę merytoryczną nad konkursem od początku sprawuje Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach.

Galerie sztuki, plastyka i malarze

W rzeczywistości kulturalnej ważne miejsce zajmują przestrzenie umożliwiające nie tylko kontakt ze sztuką, ale i zajmujące się jej popularyzacją, a także kolportażem.

Do cenionych na Śląsku instytucji należy zaliczyć również prowadzoną przez Akademię Sztuk Pięknych w Katowicach Galerię Rondo Sztuki. Katowice pochwalić mogą się również Galerią Sztuki FOX. Wspomnijmy też promujące sztukę współczesną katowicką Galerię Dagma Art oraz gliwicką Galerię Sztuki Współczesnej ESTA. W 2016 roku swoją siedzibę z Cieszyna do Katowic przeniosła Galeria Sztuki Współczesnej SZARA, która prowadzi również Fundację Kultury Audiowizualnej „Strefa Szarej”. Do jednych z największych i najważniejszych instytucji kulturalnych w kraju zaliczyć należy Galerię Sztuki Współczesnej BWA w Katowicach, gdzie widzowie mogą zapoznać się z inicjatywami i dziełami reprezentującymi sztukę najnowszą oraz dziedziny jej pokrewne. Warto wspomnieć, że przestrzeń wystawiennicza galerii należy do największych w kraju. Katowicka BWA proponuje także, m.in., spotkania z artystami, dyskusje i wykłady, warsztaty artystyczne, pokazy filmów, działania oświatowe, zajmuje się również działalnością wydawniczą.

Kontynuatorką bytomskiej filii BWA w Katowicach stała się Galeria Kronika w Bytomiu, która funkcjonuje od roku 1991. Placówka kładzie nacisk na artystyczne, interpretacyjne, teoretyczne, a także praktyczne znaczenie relacji, jakie zachodzą pomiędzy różnymi dziedzinami sztuki.

Swoje Biuro Wystaw Artystycznych miała również Częstochowa. W roku 1995 władze miasta przejęły od państwa wszystkie instytucje kultury, w tym również, funkcjonujące tam od drugiej połowy lat 70-tych XX wieku, BWA, przekształcone następnie w Miejską Galeria Sztuki w Częstochowie, która – oprócz aktywności wystawienniczej – upowszechnia m.in. sztukę filmową (poprzez Ośrodek Sztuki Filmowej) oraz prowadzi działalność wydawniczą i edukacyjną.

Od 1991 roku ważne miejsce na kulturalnej mapie województwa zajmowała sosnowiecka Galeria Sztuki Extravagance, której działalność obecnie kontynuuje Sosnowieckie Centrum Sztuki – Zamek Sielecki. Oprócz organizowania wystaw fotografii, malarstwa czy rzeźby oraz koncertów, celem Centrum jest organizacja życia kulturalnego miasta, prezentacja i promocja dzieł i postaci z kręgu polskiej sztuki współczesnej. Centrum organizuje wystawy malarstwa, fotografii, rzeźby w szkle, scenografii, form użytkowych. Własną galerię ma także m.in. Cieszyn (Galeria Sztuki PULS), ponadto wiele wystaw artystycznych organizują miasta i gminy, w których zadania galerii czasowo przyjmują prężnie działające tam Domy i Ośrodki Kultury.

Galerie istnieją dzięki artystom plastykom, spośród których wielu wywodzi się z regionu obecnego województwa śląskiego. Z Częstochowy pochodził np. znany malarz i rysownik, także scenograf i nauczyciel akademicki, zmarły w 2004 roku, Jerzy Duda-Gracz – absolwent a później i wykładowca m.in. Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. Do grona pierwszych jej profesorów zaliczyć należy znakomitych pejzażystów: Leona Dołżyckiego, Jana Dutkiewicza, Rafała Pomorskiego. Ostatniego z wymienionych w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku uznano za twórcę śląskiego pejzażu przemysłowego. Kierownikiem Pracowni Malarstwa na Katowickiej ASP jest Andrzej Tobis – malarz, który chociaż nie pochodzi ze Śląska, uległ urokowi tutejszej aglomeracji, z której uczynił tematykę swoich obrazów. Zaznaczmy również, iż obecnie profesorem na tej samej uczelni jest wybitny i utytułowany malarz oraz poeta, urodzony w Sosnowcu Jacek Rykała.

Pierwszorzędnym przykładem niezwykle popularnego na Górnym Śląsku nurtu malarstwa surrealistycznego jest twórczość plastyka, pisarza i publicysty – Henryka Wańka. Z kolei śląskim artystą, który – jak deklaruje – „uwolnił się od surrealistycznej grozy i surrealistycznej stylistyki”, jest Norbert Witek. Za to przestrzenią dla malarskiego hiperrealizmu stała się część prac Grzegorza Stachańczyka.

Zjawiskiem wyjątkowym na skalę światową, a jednocześnie charakterystycznym dla Górnego Śląska, jest amatorski ruch plastyczny. Dział Plastyki Nieprofesjonalnej jest ważnym elementem Muzeum Śląskiego, zaś jako wybitnych malarzy nieprofesjonalnych pochodzących ze Śląska wymienić należy Ludwika Holesza, Eugeniusza Marca, Teofila Ociepkę, Jerzego Sekułę czy Erwina Sówkę, będącego (2016) jedynym żyjącym przedstawicielem pierwszych członków założonego w 1946 roku przez Ottona Klimczoka i Teofila Ociepkę Koła Malarzy Nieprofesjonalnych, znanego jako Grupa Janowska. Obecnie członkami Grupy są m.in. Jan Czylok, Antoni Długi, Janusz Gawlik, Sylwia Gromadzka Staśko, Stefania Krawiec czy Andrzej Kurzeja. Dodajmy, że przy Siemianowickim Centrum Kultury działa zrzeszająca artystów amatorów Grupa Artystyczna „Laura”. Innymi przykładami tego typu grup są: „Grota” ze Świętochłowic czy „Krajcok 12” z Chorzowa.

Miano legendarnej zyskała sosnowiecka artystyczna „Grupa Zagłębie”. Założona w 1956 roku skupiała grupę profesjonalnych plastyków, malarzy i grafików, choć należeli do niej również rzeźbiarze czy architekci wnętrz. Jej członkowie wspierali się wzajemnie, organizowali wspólne wystawy, malarskie plenery, dyskusyjne spotkania. W swych pracach skupiali się na artystycznej interpretacji zagłębiowskiego krajobrazu. Grupa funkcjonowała do lat 80-tych XX wieku. Obecnie organizuje się wystawy dzieł plastyków „Grupy Zagłębie” tj. np.: Kryspina Adamczyka, Józefa Halamy, Grażyny Figiel, Mariana Maliny. Ze współczesnych, aktywnych byłych członków Grupy wymienić można wciąż aktywnego twórczo, mieszkającego w Sosnowcu Czesława Gałużnego. Z kolei znaczącą grupą skupiającą górnośląskich profesjonalnych artystów była powołana do życia w roku 1964 Grupa „Arkat” (nazwa oznacza Artystów Katowickich). Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli grupy był Andrzej S. Kowalski – malarz, grafik, literat, także profesor katowickiej uczelni. Wspólna aktywność członków grupy nie trwała długo, zapisała się jednak silnie w dziejach śląskiej kultury artystycznej.

Uczelnie Artystyczne

Najstarszą wyższą uczelnią działającą na Górnym Śląsku jest Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Jej początki sięgają 1929 roku, kiedy zostało założone Państwowe Konserwatorium Muzyczne, przekształcone następnie w akademię. Uczelnię rozsławiają studenci i absolwenci – laureaci wielu nagród uzyskiwanych w konkursach ogólnopolskich i międzynarodowych. Absolwenci Akademii Muzycznej w Katowicach są członkami najlepszych polskich orkiestr symfonicznych, zespołów kameralnych, pracują w teatrach muzycznych, wyróżniają się pośród nauczycieli w zakresie edukacji muzycznej wszystkich stopni nauczania, dają się poznać jako zabierający głos w życiu publicznym znawcy, popularyzatorzy i krytycy kultury muzycznej. Na uczelni znajdują się Wydziały: Kompozycji, Interpretacji, Edukacji i Jazzu, Wokalno-Instrumantalny a także Międzywydziałowe Studium Fortepianu Ogólnego i Akompaniamentu. W ramach Akademii stale działa kilka orkiestr i chórów, a także big band jazzowy. Do absolwentów katowickiej uczelni należą mi.in.: Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Stanisław Hadyna, Krystian Zimerman, a także Krystyna Prońko, Stanisław Sojka, Lora Szafran, Mieczysław Szcześniak czy Marcin Pospieszalski. W gronie wykładowców wyróżnić należy Andrzeja Jasińskiego – wielokrotnego jurora, a także przewodniczącego (w latach: 2000, 2005, 2010) jury Konkursu Chopinowskiego.

Wydział Artystyczny posiada także Uniwersytet Śląski, w ramach którego funkcjonuje Instytut Sztuki w Cieszynie, który skupia Katedry: Malarstwa, Grafiki, Rysunku, Rzeźby i Projektowania Graficznego. Posiada również prawa do nadawania tytułów doktora i habilitacji w zakresie sztuki.

Do 2001 roku funkcjonowała w Katowicach filia Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie. Wówczas filia ta została przekształcona w Akademię Sztuk Pięknych w Katowicach, uzyskując tym samym status samodzielnej uczelni. Na poziomie studiów licencjackich i magisterskich studenci kształcą się na Wydziale Projektowym (na który składają się Katedry: Form Przemysłowych, Komunikacji Wizualnej, Multimediów i Projektowania Graficznego oraz Zakład Badan Wizualnych i Interakcji) oraz na Wydziale Artystycznym (obejmującym Katedry: Malarstwa, Grafiki oraz Intermediów i Scenografii).

Zaznaczmy także, iż własny Wydział Sztuki posiada Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie. Kształcenie artystyczne oferuje również Wydział Teatru Tańca w Bytomiu, będący jednym z wydziałów Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. L. Solskiego w Krakowie. Odnotować należy również inicjatywę władz Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach, która w 2013 roku powołała do życia Wydział Mediów, Aktorstwa i Reżyserii z siedzibą w Zabrzu.

Czasopisma kulturalne

Setny numer Kwartalnika Kulturalnego Opcje

Integralną część rzeczywistości kulturalnej stanowią czasopisma poświęcone tematyce artystycznej i społecznej. Górnośląskie Towarzystwo Literackie w Katowicach i Biblioteka Śląska są wydawcami ukazującego się od 1995 roku miesięcznika „Śląsk”, który oprócz prezentowania gospodarczych i społecznych aspektów życia regionu, wiele miejsca poświęca kulturze artystycznej. Od początku istnienia pisma wieloletnim jego redaktorem naczelnym (do 2012 roku) był Tadeusz Kijonka, założyciel i prezes Górnośląskiego Towarzystwa Literackiego. Ostatnio (2016) miesięcznik został wyróżniony w konkursie Marka Śląskie w kategorii mediów. Można powiedzieć, że w pewnym sensie odpowiednikiem miesięcznika „Śląsk” w Zagłębiu jest wydawany w Sosnowcu dwumiesięcznik „Nowe Zagłębie”.

Do czasopism, dla których kultura artystyczna stanowi podstawowy przedmiot zainteresowania, zaliczyć trzeba wydawany w Katowicach, mający zasięg ogólnopolski kwartalnik „Opcje”. Czasopismo ukazuje się od 1993 roku, od początku też jego łamy wypełniają teksty z obszarów: literatura, film, teatr, wszelkie rodzaje muzyki i sztuki współczesnej, choć osobny dział poświęcony jest socjologii i filozofii. Czytelnicy „Opcji” znajdą tam także część bogatą w felietony, recenzje i poetyckie debiuty.

Kwartalnikiem mającym nieco dłuższą historię jest powstały w 1988 roku z inicjatywy grupy studentów Uniwersytetu Śląskiego „FA-art”. Wkrótce też obrał jednoznacznie literacki profil. „FA-art” uchodzi za pismo o „najwyrazistszym obliczu programowym”, plasujące się w ścisłej czołówce polskich periodyków literackich powstałych po transformacji ustrojowej. Skupia się na prozie i poezji przede wszystkim autorów młodego pokolenia. Opisując i krytycznie analizując zjawiska literackie o zasięgu ogólnopolskim, redakcja „FA-artu” zaprzeczyła „stereotypom na temat Górnego Śląska, uważanego przez wiele lat za region o znikomym znaczeniu dla polskiego życia literackiego”.

Warto zwrócić również uwagę na dynamiczny rynek czasopism ukazujących się w Internecie. Jako przykład tego typu inicjatywy można podać katowicki nieregularnik sieciowy pt. „Reflektor – rozświetlamy kulturę”. Jak czytamy w anonsie opublikowanym przez redakcję, „Reflektor” jest „miejscem, w którym teksty publikują pasjonaci filmu, literatury, sztuki, muzyki, teatru i tańca”. Jak podkreślają jego twórcy, nie aspirują do miana profesjonalnych znawców kultury, jednak łączy ich potrzeba dzielenia się własnymi poglądami na poszczególne jej przejawy. Szczególnie bliski jest im świat sztuki regionu i lokalne inicjatywy kulturalne.

Nagrody

Istotnym elementem życia kulturalnego i artystycznego są instytucje wspierające działalność artystyczną i oświatową na polu kultury, motywujące zarówno twórców, jak i publiczność do podejmowania aktywności kulturalnej, organizujące warunki pracy twórczej i przestrzenie, w których może ona być udostępniana odbiorcom. Instytucje takie, poprzez współpracujące z nimi autorytety, określają również kryteria pozwalające publiczności orientować się w charakterze i randze wydarzeń kulturalnych, tym samym mają wpływ na kształtowanie się jej artystycznej wrażliwości. Stanowią także ważne punkty odniesienia dla samych twórców. Niebagatelną rolę odgrywają w tym kontekście nagrody w dziedzinie kultury.

Oprócz wymienionych wyżej kategorii nagród oraz trofeów zdobywanych podczas różnorodnych festiwali, w województwie śląskim cenione są nagrody takie jak np. m.in. przyznawany od 1999 roku przez Bibliotekę Śląską Śląski Wawrzyn Literacki za najlepszą książkę roku. Ponadto nagrody w dziedzinie kultury przyznają władze wojewódzkie. Tu wymienić można nagrody takie jak: przyznawana od dziesięciu lat Nagroda Marszałka Województwa Śląskiego za wydarzenie muzealne roku w kategoriach: wystawy, publikacje książkowe, dokonania z zakresu inicjatyw edukacyjnych oraz popularyzacji dziedzictwa kulturowego, dokonania z zakresu konserwacji. Innym wyróżnieniem jest Nagroda artystyczna Marszałka Województwa Śląskiego (przyznawana od roku 2000), którą każdego roku przyznaje się trzem osobom, które przez wiele lat działają na terenie województwa śląskiego lub są aktywne w pracy na jego rzecz i mają wybitne osiągnięcia twórcze. Od 2004 roku marszałek województwa przyznaje również nagrody dla młodych twórców, o które mogą ubiegać się artyści, którzy nie ukończyli 35 lat.

Bibliografia

1. Ajschylos, Prōmytojs przibity, tłum. Z. Kadłubek, Kotórz Mały 2013.
2. Ćwikła P., Boksowanie świata – Wizje ładu społecznego na podstawie twórczości Janusza A.Zajdla, Katowice 2006.
3. Ćwikła P., Socjologia w literaturze. Casus ‘Wojny końca świata’ Mario Vargasa Llosy, „Studia Socjologiczne” 2012, nr 2.
4. „Fabryka Silesia” 2012, nr 1.
5. Golka M., Socjologia kultury, Warszawa 2007.
6. Golka M., Socjologiczny obraz sztuki, Poznań 1996.
7. Hałas E., Symbole i społeczeństwo. Szkice z socjologii interpretacyjnej Warszawa 2007.
8. Karwat K., Stanisława Bieniasza ucieczki i powroty, w: S. Bieniasz, Stary portfel i inne utwory dramatyczne, Gliwice-Katowice 2003.
9. Kisiel P., Globalizacja a kultura artystyczna, „Euro-Limes” 2004, nr 1.
10. Kisiel P., Uczestnictwo w kulturze artystycznej jako forma działania społecznego. Refleksja nad stylami uczestnictwa mieszkańców Krakowa w kontekście badań empirycznych, Kraków 2012.
11. Kisiel P., Współczesna kultura artystyczna. Społeczny wymiar uczestnictwa, Kraków 2003.
12. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 2007.
13. Lipski A., Sztuka a rzeczywistość potocznego doświadczenia. Świat artystyczny jako przedmiot analizy socjologicznej, w: A. Lipski, K. Łęcki, Perspektywy socjologii kultury artystycznej, Warszawa 1992.
14. Memmi A., Problemy socjologii literatury, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą, red. H. Markiewicz, Kraków 1976.
15. Ortega y Gasset J., Sztuka w czasie teraźniejszym i przeszłym, w tegoż: Dehumanizacja sztuki, tłum. P. Niklewicz, Warszawa 1980.
16. Ossowski S., Wybór pism estetycznych, Kraków 2004
17. Wnuk-Lipiński E., Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne, Warszawa 1979.
18. Pół wieku Opery Śląskiej: księga jubileuszowa teatru z lat 1945-2000, red. T. Kijonka, Bytom 2000.
19. Sułkowski B., Sztuka, Encyklopedia socjologii, t. 4, Warszawa 2002.
20. Szczypka-Gwiazda B., Pomiędzy tradycją a rzeczywistością.
21. Szpociński A., O ważności i nieważności kultury artystycznej, „Kultura Współczesna” 1998, nr 2-3.
22. Tatarkiewicz W., Historia estetyki, t. I: Estetyka starożytna, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960.
23. Watt I., Literatura i społeczeństwo, w: W kręgu socjologii literatury, t. 1, red. A. Mencwel, Warszawa 1980.

Źródła on-line

Art Naif Festival

FA-art

JazzArt Festival

Klub Filmu Niezależnego

Muzeum Śląskie

E. Niewiadomska, Końca świata nie będzie

Kultura w województwie śląskim, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2012

Sztuka na Górnym Śląsku – jak to (nie) działa?

OFF Festival

Reflektor

Street Art Festival

Wystawa prac „Grupy Zagłębie”