Surowce mineralne

Autor: dr hab. Jolanta Burda

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Surowce mineralne to wydobyte ze złoża kopaliny użyteczne, mające zastosowanie w gospodarce. Województwo śląskie odgrywa bardzo ważną rolę w ogólnej produkcji surowców mineralnych Polski. Występujące na terenie województwa śląskiego surowce mineralne można zaliczyć do pięciu zasadniczych grup. Są to: surowce energetyczne (złoża węgla kamiennego, węgla brunatnego, gazu ziemnego i torfu), surowce chemiczne (sól kamienna, gipsy i siarka), rudy metali (złoża rud cynku i ołowiu, rudy molibdenowo-wolframowo-miedziowe, rudy żelaza), surowce skalne (piaskowce, wapienie, margle, dolomity, piaski, żwiry, kopaliny ilaste) oraz wody lecznicze.

Surowce energetyczne

Węgiel kamienny

Węgiel kamienny - węgiel kopalny zawierający od 78% do 92% pierwiastka węgla. Ma barwę czarną. Jest zwarty, jego twardość wynosi 2,0 do 2,5, a gęstość od 1,16 do 1,6 g/cm3 (średnia 1,3 g/cm3). Węgiel kamienny należy do węgli humusowych, niejednorodnych w swej strukturze, stanowiących mieszaninę kilku odmian petrograficznych (różniących się twardością i połyskiem), tworzących pojedyncze pasma. Należą do nich:"

1. fuzyn - węgiel włóknisty,
2. duryn - węgiel matowy,
3. klaryn - węgiel półbłyszczący,
4. witryn - węgiel błyszczący.

Rys.1. Rozmieszczenie złóż węgla kamiennego w GZW (Jureczka i in. 2009) 1 – złoża zaniechane (zakreskowane – złoża skreślone z rejestru), 2 – złoża eksploatowane, 3 – złoża niezagospodarowane (zakreskowane – złoża skreślone z rejestru zasobów).

W granicach obszaru województwa śląskiego położona jest zdecydowana większość złóż węgla kamiennego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW). Są to największe złoża w Polsce i jedne z większych w Europie. Eksploatacja węgla kamiennego na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego jest prowadzona od ponad 250 lat. Maksymalny jej rozwój przypadał na lata 70-te XX wieku. W polskiej części zagłębia wydobywano wtedy ponad 200 mln ton węgla rocznie. Od roku 1990, w wyniku rozpoczętej restrukturyzacji górnictwa, liczba kopalń systematycznie malała. Obecnie eksploatowane złoża zajmują około 1 106 km2, a wydobycie wynosi ok. 65 mln ton węgla rocznie (Rys. 1). Węgle eksploatowane w GZW są zróżnicowane pod względem stopnia uwęglenia. Największą część zasobów tworzą węgle energetyczne (typy 31-32), w mniejszej ilości występują węgle koksujące (typy 34-36), znane są również węgle chude i antracytowe (typy 38 i 41) oraz antracyty (typ 42). Główne typy węgla kamiennego z krótką charakterystyką i zastosowaniem przedstawiono w Tabeli 1.

Typ węgla	Wyróżnik	Zawartość części lotnych V%	Charakterystyka	Główne zastosowanie
Węgiel płomienny	31	powyżej 28	Duża zawartość części lotnych, brak lub słaba zdolność spiekania oraz silnie świecący i długi płomień	Wykorzystywany w piecach domowych, przemysłowych i generatorach
Węgiel gazowo - płomienny	32	powyżej 28	Duża zawartość części lotnych i średnia zdolność spiekania	Znalazł zastosowanie w piecach domowych i przemysłowych oraz uwodornianiu i wytlewaniu (niskotemperaturowe odgazowanie stałych paliw)
Węgiel gazowy	33	powyżej 28	Duża wydajność smoły i gazu, znaczna spiekalność	Używany jest w wytlewaniu, gazownictwie i koksownictwie.
Węgiel gazowo-koksowy	34	powyżej 28	Duża wydajność smoły i gazu, duża spiekalność, średnie ciśnienie rozprężania	Stosuje się go w koksownictwie i gazownictwie
Węgiel ortokoksowy	35	od 20 do 31	Średnia zawartość części lotnych, dobra spiekalność, duże ciśnienie rozprężania	Wykorzystywany jest w procesie produkcji koksu metalurgicznego
Węgiel metakoksowy	36	od 14 do 28	Duże ciśnienie rozprężania i dobra spiekalność	Stosowany jest w produkcji koksu odlewniczego
Węgiel semikoksowy	37	od 14 do 28	Mała zawartość części lotnych, średnie ciśnienie rozprężania i słaba spiekalność	Wykorzystywany jest jako dodatek schładzający wsad węglowy
Węgiel chudy	38	od 14 do 28	Brak lub bardzo słaba spiekalność, niewielka zawartość części lotnych i krótki płomień	Znalazł zastosowanie w budowie pieców domowych, przemysłowych i generatorów
Węgiel antracytowy	41	od 10 do 14	Mała zawartość części lotnych, nie posiada zdolności spiekania	Węgiel na mieszanki do produkcji koksu; węgiel energetyczny do palenisk specjalnych oraz produkcji paliwa bezdymowego
Antracyt	42	od 3 do 10	Bardzo niewielka ilość części lotnych, nie posiada zdolności spiekania	Stosowany jest podobnie jak węgiel antracytowy jako paliwo specjalne
Metaantracyt	43	do 3	Bardzo mała zawartość części lotnych, nie posiada zdolności spiekania	.....................

Tabela 1. Typy węgla kamiennego według Polskiej Normy.

Węgiel brunatny

Węgiel brunatny - węgiel kopalny zawierający 65% do 78% pierwiastka węgla. Barwę ma brunatną lub czarną. Odmiany czarne różnią się od węgla kamiennego rysą, która w przypadku węgla brunatnego jest zawsze brunatna, a węgla kamiennego czarna. Rozróżnia się kilka odmian węgla brunatnego:

1. węgle twarde (subbitumiczne), charakteryzujące się dużą zwięzłością i kalorycznością (4165-5700 kcal/kg), wśród nich wyróżnia się węgle błyszczące (podobne do węgli kamiennych) oraz matowe,
2. węgle miękkie - mniej zwięzłe, po wysuszeniu łatwo rozsypujące się na małe kawałki, o niższej kaloryczności (poniżej 4165 kcal/kg), obejmujące węgle ziemiste i łupkowe,
3. węgle ksylitowe (węgle lignitowe, lignity) odznaczające się wyraźnie zachowaną strukturą drewna.

Na obszarze województwa śląskiego twardy węgiel brunatny występuje w utworach dolnej jury w tzw. warstwach blanowickich (okolice Zawiercia). Warstwy te mają miąższość około 30 metrów. Zbudowane są głównie z iłowców i mułowców z wkładkami piaskowców. Charakterystyczną cechą tych utworów jest występowanie uwęglonego detrytusu roślinnego oraz pokładu węgla brunatnego, zwanego blanowickim. Pokład węgla jest dwuławicowy. Ławica dolna ma miąższość 0,9 – 1,1, m, natomiast górna 0,2 – 0,3 m. Głębokość występowania pokładu węgla jest zmienna i wynosi od 4 do 35 metrów (Gabzdyl i Gorol 2008). Węgiel blanowicki był eksploatowany od połowy XVIII wieku aż do 1956 roku. Eksploatację przerwano wskutek wyczerpania się zasobów oraz zbyt dużej konkurencyjności węgla kamiennego.

W utworach miocenu, pomiędzy Gliwicami a Kędzierzynem Koźlem, stwierdzono w otworach wiertniczych cienkie wkładki węgla brunatnego miękkiego (lignitu), występującego w warstwach kłodnickich i kędzierzyńskich. Pokłady te nie mają znaczenia gospodarczego.

Torf

Torf - skała osadowa złożona z masy organicznej i mineralnej znajdująca się w pierwszym stadium uwęglenia. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza. W stanie naturalnym ma barwę brunatną, niekiedy czarną. Zależnie od rodzaju dominujących szczątków roślinnych rozróżnia się torf: turzycowy, trzcinowy, mszysty, drzewny i torfowcowy. Ze względów na cechy genetyczne wyróżnia się torfy: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.

Na obszarze województwa śląskiego występuje niewielka ilość torfowisk. Na południowym brzegu Zbiornika Goczałkowskiego występuje enklawa torfowiska wysokiego, na którym utworzono rezerwat przyrody Rotuz. We wsi Góra (Gmina Miedźna) znajduje się torfowisko niskie Zapadź. Borowinę (torf leczniczy) eksploatuje się w Ustroniu, w okolicach Czechowic-Dziedzic, Goczałkowic-Zdroju i w Zabłociu.

Gaz ziemny

Gaz ziemny - mieszanina lotnych węglowodorów z domieszką dwutlenku węgla, tlenu i azotu, niekiedy helu. Rozróżnia się dwa rodzaje gazu ziemnego: gaz suchy złożony głównie z metanu (ponad 90% CH4) i gaz mokry zawierający obok metanu również inne węglowodory (etan, propan, butan). Wartość opałowa gazu ziemnego wynosi ponad 35 000kJ/m3.

Znaczenie przemysłowe ma gaz ziemny (metan pokładów węgla - MPW) występujący w utworach węglonośnych karbonu górnego. Udokumentowane zasoby MPW występują w 51 złożach znajdujących się na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Gazonośne są porowate piaskowce warstw porębskich, siodłowych i rudzkich. Według ostatnich badań geologiczne zasoby prognostyczne i perspektywiczne metanu pokładów węgla w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym oceniane na koniec 2009 r. wynoszą około 107 mld m3 (Kwarciński 2011). Największe zasoby bilansowe metanu udokumentowano w kopalniach: Budryk, Murcki i Wesoła. Natomiast największe wydobycie uzyskują kopalnie Borynia-Zofiówka-Jastrzębie, Pniówek i Krupiński (Gabzdyl i Gorol 2008).

Gaz ziemny występuje na terenie województwa śląskiego w zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w tzw. przykarpackiej strefie gazonośnej. Od 1908 roku jest eksploatowane złoże w Dębowcu, znajdujące się na głębokości 680 metrów. Zasoby wydobywalne wynoszą 12,4 mln m3, natomiast wielkość wydobycia około 4 mln m3/rok (Gabzdyl i Gorol 2008).

Surowce metaliczne

Rudy cynku i ołowiu

Obszarem występowania złóż rud cynku i ołowiu o znaczeniu przemysłowym jest północne i północno-wschodnie obrzeżenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Znaczenie przemysłowe mają głównie rudy związane z tzw. dolomitami kruszconośnymi środkowego triasu (wapienia muszlowego), występujące w rejonie Bytomia i Zawiercia. Główny poziom rudonośny występuje najczęściej w dolomitach, na pograniczu warstw gogolińskich i górażdżańskich. Bytomski rejon złóż rud Zn-Pb ma jedynie znaczenie historyczne. Wydobycie prowadzono tu od wielu wieków. Po wojnie eksploatację prowadzono w 5 kopalniach. Ostatnią kopalnię rud cynkowo-ołowiowych (Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich) zamknięto 1990 roku, głównie z uwagi na tlenkowy charakter rud, które uznano za nieprzemysłowe.

Złoża rejonu zawierciańskiego nie były dotychczas eksploatowane. Najzasobniejsze złoże Zawiercie I zawiera około 34 mln t rudy o zawartości 4,2 % Zn i 2,4 % Pb (Gabzdyl i Gorol 2008). Pozostałe złoża oraz czynne kopalnie rud cynku i ołowiu znajdują się poza obszarem województwa śląskiego.

Rys. 2. Występowanie wybranych kopalin na obszarze województwa śląskiego

Rudy molibdenowo-wolframowo-miedziowe

Złoże rud molibdenowo-wolframowych z miedzią występuje w północno-wschodnim obrzeżeniu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (okolice Zawiercia) w strefie kontaktu bloku małopolskiego z blokiem górnośląskim, wzdłuż strefy tektonicznej Hamburg-Kraków (złoże Myszków). Jest to złoże typu porfirowego Mo-W-Cu. Mineralizacja rudna ma charakter sztokwerku (systemu żył kwarcowych) zawierającego impregnacyjno-żyłkowe okruszcowanie siarczkowo-tlenkowe, związane z waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym. Głównymi minerałami kruszcowymi są: chalkopiryt, piryt, molibdenit, szelit, galena, bornit oraz minerały bizmutu. Stwierdzono tu także występowanie podwyższonych zawartości złota, srebra, selenu, telluru i renu. Zasoby bilansowe molibdenu oszacowano na ok. 0,295 mln t, wolframu na 0,238 mln t i miedzi na 0,8 mln t oraz zasoby pozabilansowe w ilości 0,298 mln t Mo, 0,212 mln t W i 0,771 mln t Cu (Szuflicki i in., 2013). Jak dotychczas rudy Mo-W-Cu nie były przedmiotem eksploatacji.

Rudy żelaza

Rudy żelaza występują w utworach karbonu i triasu wypełniających nieckę górnośląską oraz w skałach fliszu karpackiego. W utworach górnego karbonu występują syderyty ilaste oraz sferosyderyty zawierające około 35% Fe. Sferosyderyty to spłaszczone buły syderytu (węglan żelaza) o średnicy do 50 cm, natomiast syderyty ilaste tworzą nieregularne wkładki o grubości 10-30 cm. Rudy żelaza występują najczęściej w warstwach rudzkich, załęskich i orzeskich. Karbońskie rudy żelaza były eksploatowane głównie w drugiej połowie XIX wieku, w płytkich kopalniach w okolicy Orzesza, Łazisk i Mikołowa.

W okolicach Tarnowskich Gór i Bytomia, ruda żelaza tworzyła gniazda w utworach węglanowych triasu. Ruda limonitowa (żelaziak brunatny) występowała w zagłębieniach krasowych, wzdłuż wychodni triasu kruszconośnego. Eksploatowano ją m.in. w Miasteczku Śląskim i w Bytomiu-Bobrownikach.

Złoża karpackie występują w formie sferosyderytów, zawierających 26% Fe, w czarnych iłołupkach kredowych i zielonych iłołupkach eoceńskich. W rejonie Ustronia, Cisowicy, Lesznej i Górek eksploatowano rudę występującą w formie pokładów o grubości 5 – 20 cm w łupkach cieszyńskich i wierzchowskich, natomiast w rejonie Istebnej – w łupkach istebniańskich. Złoża karpackie zostały prawie całkowicie wyczerpane (Gabzdyl i Gorol 2008).

Surowce chemiczne

Sól kamienna

Sole kamienne występują w Polsce w obrębie dwóch formacji salinarnych: mioceńskiej i cechsztyńskiej. Najwcześniej rozpoznane i zagospodarowane były złoża soli formacji mioceńskiej, zlokalizowane w zapadlisku przedkarpackim głównie blisko brzegu nasunięcia karpackiego. Na obszarze województwa śląskiego, w zachodniej części zapadliska przedkarpackiego, mioceńska formacja solonośna tworzy złoże w rejonie Rybnik-Żory-Orzesze. Obszar złożowy ma powierzchnię 12x7 km. Złoże występuje na głębokości 100-150 m. Największą miąższość (40 m) osiąga w południowo-wschodniej i wschodniej części złoża. Zasoby bilansowe soli kamiennej szacowane są na około 2 098 mln ton (Szuflicki i in., 2013). Oprócz soli kamiennej w złożu występują wkładki gipsu, anhydrytu i skał ilasto-siarczanowych o zawartości 15 – 85% NaCl (Gabzyl i Gorol 2008).

Część słonych wód występujących w głębszych poziomach kopalń węgla kamiennego utylizuje się w zakładach odsalania wód dołowych (Dębieńsko I, Dębieńsko II), gdzie produkuje się sól warzoną.

Gipsy

Złoża gipsów występują w obrębie mioceńskiej formacji siarczanowej w zachodniej części zapadliska przedkarpackiego. Złoża te były eksploatowane do 1961 roku w Czernicy k/Rydułtów. Pozostawione zasoby surowca siarczanowego dla przemysłu cementowego szacuje się na 38 tys. ton (Gabzyl i Gorol 2008).

Siarka

Złoża siarki rodzimej występują w zachodniej części zapadliska przedkarpackiego, na obszarze Pszów-Kokoszyce-Rogów. Seria siarkonośna jest częścią mioceńskiej formacji ewaporatowej. Seria złożowa zaczyna się utworami piaszczysto-ilastymi warstw skawińskich, na których zalegają iły gipsonośne i gipsy ilaste o miąższości około 30 metrów. W pobliżu uskoków skały gipsowe są zastępowane utworami siarkonośnymi, które tworzą przyuskokowe złoża siarki. W Pszowie występują dwa pokłady: górny o grubości 0,5 m (głębokość 36 m) i dolny o grubości 1,25 m (głębokość 48 m). Siarka występuje w iłach wapnistych, wapieniach marglistych i marglach. Średnia zawartość siarki wynosi 10-11%. Łączne zasoby siarki na tym obszarze szacuje się na około 5 mln ton (Gabzdyl i Gorgol 2008).

Siarka występuje również w kryształach pirytu znajdujących się w pokładach węgla. Zawartość siarki całkowitej w węglach górnośląskich wynosi średnio 1,25% (Gabzyl i Hanak 2005, Gabzdyl i Gorol 2008). Nośnikiem siarki są również rudy cynkowo-ołowiowe.

Surowce skalne

Surowce skalne stanowią najliczniejszą grupę kopalin o różnorodnych zastosowaniach, reprezentowaną przez liczne złoża na terenie województwa śląskiego. Ich wspólną cechą jest eksploatacja odkrywkowa.

Wapienie, dolomity i margle

Surowce węglanowe występują w utworach dewonu, jury i kredy. Największe znaczenie surowcowe mają wapienie i dolomity środkowego triasu (dolny i środkowy wapień muszlowy). Skały te występują na obszarze o szerokości około 15 km, ciągnącym się na długości ponad 100 km od Krapkowic na zachodzie przez Tarnowskie Góry aż po Olkusz i Chrzanów na wschodzie (Gabzyl i Gorol 2008). Przedmiotem eksploatacji są dolomity diploporowe i kruszconośne. Na obszarze województwa śląskiego dolomity przeznaczone dla hutnictwa i przemysłu materiałów ogniotrwałych występują w 10 złożach: Bobrowniki-Blachówka, Brudzowice, Chruszczobród, Chruszczobród 1 i 2, Gródek k/Szczakowej, Gadlin, Jaworzno–Ciężkowice oraz Ząbkowice Będzińskie I i II. Geologiczne zasoby bilansowe występujących w nich dolomitów w 2012 roku szacowane były na 301 mln ton (Szuflicki i in., 2013).

Dolomity do produkcji kruszywa eksploatowane są m.in. w Imielinie, Nowej Wiosce i Podleśnej. Dolomitu z Imielina użyto do budowy Katedry Chrystusa Króla w Katowicach. W Karpatach Zachodnich pomiędzy Cieszynem, Goleszowem i Kozami występują wapienie cieszyńskie, zaliczane do dolnej kredy. Są to wapienie margliste, ziarniste, piaszczyste lub oolitowe. Złoża wapieni cieszyńskich jednostki śląskiej występują w Lesznej Górnej, Cisowicy i Kopieńcu. Wapieniom towarzyszą margle, które były eksploatowane w Dzięgielowie i Goleszowie (Gabzyl i Hanak 2005, Gabzyl i Gorol 2008).

Piaskowce

Największe znaczenie gospodarcze mają piaskowce górnokarbońskie występujące na obszarze niecki górnośląskiej oraz piaskowce kredowe i paleogeńskie Karpat zewnętrznych (fliszowych). Wychodnie piaskowców górnokarbońskich występują w okolicach Chorzowa, Katowic, Mysłowic, Sosnowca, Mikołowa, Łazisk Górnych i Rybnika. Są to różnoziarniste piaskowce arkozowe, wykorzystywane lokalnie w budownictwie, rzadziej jako tłuczeń drogowy.

Spośród licznych poziomów piaskowców występujących we fliszu karpackim, największe znaczenie mają piaskowce godulskie (cenoman dolny - senon górny). W Beskidzie Śląskim są to piaskowce średnio- i gruboziarniste z wkładkami łupków ilastych. Są eksploatowane w rejonie Wisły, Brennej i Ustronia. W okolicach Istebnej wydobywany jest piaskowiec istebniański (senon – paleocen dolny). W okolicach Koniakowa eksploatowane są piaskowce krośnieńskie (oligocen). Piaskowce beskidzkie wykorzystywane są głównie do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych, rzadziej jako kamień budowlany.

Kopaliny ilaste

Na obszarze województwa śląskiego kopaliny ilaste, stosowane w przemyśle ceramiki budowlanej, występują w utworach karbonu, triasu, jury, kredy, paleogenu, neogenu i czwartorzędu. Są to różnego rodzaju łupki ilaste, iłowce, iły, lessy, gliny zwałowe i aluwialne. Łupki ilaste występują we wszystkich seriach węglonośnych. Największe nagromadzenie tych skał stwierdzono w warstwach łaziskich i orzeskich. Skały te były wykorzystywane przez cegielnie w okolicach Katowic, Rybnika i Bytomia. W niektórych pokładach węgla występują wkładki łupków ogniotrwałych (tonsteinów), stanowiących surowiec dla przemysłu materiałów ogniotrwałych. W warstwach porębskich występują iły bentonitowe. Są to głównie iły montmorillonitowe, wykorzystywane w odlewnictwie, wiertnictwie oraz przemyśle chemicznym i tłuszczowym. Są stosowane także do rekultywacji terenów pogórniczych (Gabzdyl i Gorol 2008).

Złoża triasowych skał ilastych występują w okolicach Miasteczka Śląskiego i Lublińca. Iły dolnojurajskie wydobywane są w okolicach Częstochowy, natomiast iły mioceńskie eksploatowano w okolicach Gliwic i Rybnika. Surowce ilaste obficie występują w utworach czwartorzędowych. Są to głównie gliny zwałowe, lessy i gliny aluwialne. Skały te wykorzystywane są głównie do produkcji cegły pełnej.

Piaski i żwiry

Piaski i żwiry występujące na obszarze województwa śląskiego są najczęściej osadami czwartorzędowymi związanymi z akumulacją rzeczną lub rzecznolodowcową. Wyjątek stanowią żwiry jurajskie, występujące w obniżeniach triasowych wapieni woźnickich, budujących Próg Woźnicki i paleogeńskie piaski, wypełniające zagłębienia krasowe w dolomitach triasowych, w okolicach Tarnowskich Gór i Bytomia (Gabzdyl i Gorol 2008). Najbogatsze czwartorzędowe złoża żwirów znajdują się w dolinie Odry, pomiędzy Zabełkowem a Raciborzem. Średnia grubość złóż w dolinie Odry wynosi 3 – 9 metrów. Ważniejsze złoża, gdzie wydobywa się kruszywo naturalne to: Kotlarnia pole północne, Racibórz-Roszków, Godów, Racibórz Zbiornik Górny, Gardawice, Kończyce Wielkie, Kaniów i Kaniów III (Gabzdyl i Gorol 2008).

Do uzdatniania i oczyszczania wód stosowane są żwirki filtracyjne. Największe złoże żwirków filtracyjnych (rozpoznane zasoby bilansowe wielkości 172 tys. t), występuje w Panoszowie (Szuflicki i in., 2013). Ze żwirami współwystępują piaski, tworzące także samodzielne złoża. Na obszarze województwa śląskiego wydobywane są piaski podsadzkowe, formierskie i budowlane. Piaski podsadzkowe stosowane są w górnictwie podziemnym do wypełniania wyrobisk. Największe złoża to: złoże Pustyni Błędowskiej, Kotlatnia-Solarnia, Kotlarnia pole północne, Ochojec, Boguszowice, Nędza i Pyskowice. Zasoby piasków podsadzkowych w województwie śląskim stanowią ponad 32% zasobów krajowych.

Piaski formierskie to piaski kwarcowe charakteryzujące się wysoką temperaturą spiekania. Wykorzystywane są w odlewnictwie do sporządzania form i rdzeni odlewniczych. W województwie śląskim piaski formierskie eksploatowane są w okolicach Częstochowy (np. złoże Zawisna II i IV). Geologiczne zasoby bilansowe piasków formierskich występujących na obszarze województwa śląskiego szacowane są na 53 mln ton (Szuflicki i in., 2013).

Wody lecznicze

Woda lecznicza to woda mineralna i/lub swoista odznaczająca się stałością cech fizycznych i chemicznych (w granicach dopuszczalnych wahań), nie budząca zastrzeżeń pod względem sanitarnym i uznana za leczniczą przez Radę Ministrów, spełniająca co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1000mg/dm3,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm3 (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm3 (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm3 (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm3 (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm3 (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm3 (250-999 mg/dm3 wody kwasowęglowe, ≥ 1000 mg/dm3 szczawa).

Wody mineralne na obszarze województwa śląskiego występują głównie w utworach miocenu, górnego karbonu i dewonu. Są to przeważnie wody reliktowe, chlorkowo-sodowe, czasami wzbogacone w brom i jod, niekiedy radoczynne (Tabela 1).

Skład chemiczny	Miejscowość
Cl – Na, Br, J	Jastrzębie
Cl – Na, Br, J, Fe	Moszczenica
Cl – Na, Br, J, Fe	Drogomyśl
Cl – Na, Br, J, Fe	Zabłocie
Cl – Na, Br, J, Fe	Goczałkowice
Cl – Na, J	Dębowiec
Cl – Na – Ca, Br, J, Fe	Jaworze Dolne

Tabela 1. Wody lecznicze województwa śląskiego (na podstawie Gabzdyl i Grochol 2008)

Bibliografia

1. Gabzdyl W., Hanak B., Surowce mineralne Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i obszarów przyległych, "Przegląd Geologiczny" 2005, R. 53, nr. 9, s. 726-733.
2. Gabzdyl W., Gorol M., Geologia i bogactwa mineralne Górnego Śląska i obszarów przyległych, Gliwice 2008, s. 1-175.
3. Jureczka J., Krieger W., Wilk S., Zasoby perspektywiczne węgla kamiennego w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, w: XIX Konferencja z cyklu „Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi”, 4-6.11.2009, wyd. PAN Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków 2009, s. 131-143.
4. Kwarciński J., Metan pokładów węgla w: Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31 XII 2009 roku, red. S. Wołkowicza, T. Smakowskiego, S. Speczika, wyd. PIG-PIB, Warszawa 2011.
5. Szuflicki M., Malon A., Tymiński M., Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2012 r., wyd. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2013, s. 1–468.

Źródła on-line

Surowce mineralne Polski