Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku (1914 – 1924)

Autor: Wiesław M. Pawłowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 7 (2020)

Termin pieniądz zastępczy (niem. notgeld) określa środki płatnicze będące w obiegu na ograniczonym obszarze w krótkotrwałym okresie, wydawane przez organy nieuprawnione do ich emisji. Emisje miały miejsce w czasie wojen, kryzysów gospodarczych, ruchów społecznych czy przy braku wystarczającej ilości pieniądza oficjalnego. Pieniądz zastępczy stosowano w wielu krajach europejskich: Niemcy, Polska, Rosja, Austria, Belgia, Francja, Holandia, Węgry. Podczas i po I wojnie światowej pojawił się także w wielu miejscowościach na Górnym Śląsku.

Pieniądz zastępczy przed I wojną światową

Na terenie dzisiejszej Polski pieniądz zastępczy pojawił się podczas oblężenia Gdańska w 1577 roku, w twierdzy Zamość w 1813 roku, w Kołobrzegu w 1807 roku, w twierdzy Koźle w 1761 roku.

Najczęściej przyjmuje się podział pieniędzy zastępczych według emisji, ze względu na emitenta. W ten sposób można wyróżnić cztery grupy wystawców:

• urzędowi (magistraty, gminy, kasy pożyczkowe i oszczędnościowe),
• militarni (dowództwa oddziałów wojskowych, instytucje wojskowe),
• prywatni (zakłady pracy, dobra prywatne, księgarnie, kawiarnie itp.),
• pozostali (koleje, tramwaje, żetony do automatów gazowych, bony obozów jenieckich).

Pieniądz zastępczy wydawany był w dwóch podstawowych formach:

• monetarnej - pieniądz metalowy (miedź, aluminium, mosiądz, brąz, nikiel, ołów, żelazo, cynk) bądź porcelanowy (kamionka),
• bonów papierowych lub kartonowych, płóciennych (len, jedwab), skórzanych, z tworzyw sztucznych.

W rejencji opolskiej (późniejsza Prowincja Górnośląska) emisje pieniądza zastępczego pojawiły się na początku I wojny światowej, w 1914 roku, a przestały występować w 1924 roku. W oparciu o ówczesną sytuację ekonomiczną można tutaj wyróżnić cztery podokresy:

• lata 1914-1915 – początek kryzysu wojennego,
• lata 1916-1918 – emisje wojenne,
• lata 1919-1921 – pierwsza faza inflacji powojennej,
• lata 1922-1924 – wielka inflacja powojenna.

Charakterystyka górnośląskich pieniędzy zastępczych w latach 1914-1924

W 1914 roku urzędowy pieniądz zastępczy pojawił się w związku z sytuacją na rynku finansowym II Rzeszy. W tym roku zamknięto giełdę berlińską, obniżono kwoty wypłat z banków oraz zawieszono wymienialność banknotów na złoto. Bony zastępcze najczęściej emitowano z określonym terminem ważności, z ograniczeniem obiegu do terenu miasta, gminy, powiatu, zakładu pracy, instytucji użyteczności publicznej, automatów gazowych, kolei, tramwajów czy obozów jenieckich.

W początkowym okresie szata graficzna pieniędzy zastępczych była uboga i ograniczała się do podania nominału, danych wystawcy, daty emisji, terminu ważności, podpisu uprawnionej osoby (lub uprawnionych osób). Najczęściej były to bony jednostronne. Z czasem szata graficzna stała się bogatsza. Pojawiały się się grafiki przedstawiające osoby czy miejsca istotne dla mieszkańców miasta bądź gminy. Wystawcy chwalili się osiągnięciami, a także zamieszczali historyczne lub encyklopedyczne informacje o danej miejscowości (Krapkowice, Głubczyce). Na bonach znajdowały się podpisy (druk, faksymile, odręczne) i używano suchych lub tuszowych pieczątek.

W pierwszej fazie (rok 1914) dochodziło do wysokiej emisji bonów, a w kolejnym roku odnotowano prawie całkowity zanik emisyjny. W latach 1915-1917 emisja bonów górnośląskich zyskała z kolei maksymalny pułap, po osiągnięciu którego zaczęła opadać aż do roku 1920. Ponownie zwiększyła się w związku ze zbliżającym się plebiscytem na Górnym Śląsku. Po III powstaniu śląskim znów nastąpił wyraźny spadek emisji, a kolejny, jednorazowy wzrost z 1923 roku wiązał się z tzw. hiperinflacją w Niemczech.

Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku podczas plebiscytu w latach 1920-1921

Czasowe nasilenie emisji bonów górnośląskich w latach 1920-1921 związane było ze zbliżającym się plebiscytem. Emisje z tego okresu można podzielić na cztery fazy, w których dominują odmienne hasła propagandowe: przedplebiscytowa – hasła zachęcające do udziału w plebiscycie, pochwała niemieckości, plebiscytowa – częstokroć dwujęzyczne, z wpisaną datą plebiscytu (20.03.1921 r.), powstaniowa (III powstanie śląskie) – dwujęzyczne z datą wybuchu powstania 3.05.1921 r. „Maiaufstand – Powstanie Majowe”, popowstaniowa – polskojęzyczne, po podziale Śląska.

Wykres przestawiający wysokość emisji bonów na Górnym Śląsku w latach 1914-1924

Bony zawierały hasła propagandowe nawołujące do uczestnictwa w plebiscycie, informacje o wynikach głosowania i radości z wyniku. Często były narzędziem antypolskiej propagandy w formie tekstowej lub graficznej (Bielszowice, Hajduki Wielkie, Koźle, Katowice, Kluczbork, Gorzów Śląski, Mechnice, Mikołów, Głogówek, Królewska Huta, Otmuchów, Przysiecz, Tarnowskie Góry, Biała). W maju (3.05.1921 r.) pojawiły się bony z nadrukiem „Maiaufstand – Powstanie Majowe” (Królewska Huta, Huta Laura, Siemianowice, Tychy, Katowice). Po zakończeniu powstania występowały bony dotyczące czasu powstania, w swojej treści antypolskie (Kędzierzyn-Pogorzelec, Kłodnica, Gorzów Śląski). Ostatnią grupą były bony wystawione przez stronę polską po podziale Śląska (Bielszowice, Knurów, Kończyce).

17.07.1922 r. Reichstag uchwalił ustawę „O wydawaniu i wycofywaniu pieniądza zastępczego”, która upoważniała lokalne władze do wydawania pozwoleń (w stopniu ograniczonym) na emisje pieniądza zastępczego. Dotyczyło to jednak jedynie emisji magistratów, gmin i powiatów, czyli jednostek samorządowych podległych administracji państwowej.

Praktycznie od początku pojawiania się w obiegu bonów zastępczych stały się one przedmiotem kolekcjonerskim. W latach 1920-1922 emitenci w celach handlowych drukowali bony w ciekawej kolorystyce i szacie graficznej, które były wydawane w seriach. Już w tym czasie bony były przedmiotem handlu, sprzedawanym powyżej wartości nominalnej.

Przykładowe emisje bonów

Bony urzędowe

Wraz z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną, urzędy miast (Magistrat) i gmin (Gemeinde), jak również kasy miejskie (Stadtsparkasse), wprowadzały do lokalnego obiegu bony tymczasowe.

ryc. 1 bon Krapkowic z encyklopedyczną informacją dot. miasta

Bony militarne

ryc. 2 wydany przez SS Hannover (Selbstschutz Hannover) w okolicach Zębowic

Bony prywatne

ryc. 3 przedplebiscytowy bon Josefa Scheitzy z Chróścic z terminem ważności do miesiąca po plebiscycie

nur bei Lohnzahlungen von mir verausgabt und nur in meinen Betrieben umlaufsfähig.

S. Fränkel

(tylko za zarobki płacone przeze mnie i nadające się tylko do obiegu w mojej firmie.

S. Fränkel)

ryc. 4 bon Samuela Fränkela z Prudnika

Radlin

Gemäß Erlass des Finanzministers vom 29. Oktober 1918 ist das von grösseren industriellen Werken ausgegebene Notgeld von den öffentlichen Kassen im örtlichen Verkehr als vollgiltiges Zahlungsmittel anzunehmen.

(Zgodnie z dekretem Ministra Finansów z dnia 29 października 1918 r. pieniądze nadzwyczajne wydawane przez większe zakłady przemysłowe mają być akceptowane przez kasy publiczne w obiegu lokalnym jako ważny środek płatniczy.)

ryc. 5 bon Radlina z informacją odwołującą się do uchwały Ministerstwa Finansów

Gałązczyce

Einzulösen bei der Direktion, beim Rentamt oder den Gutsverwaltungen der Herrschaft

(Do wykupienia w dyrekcji, biurze wynajmu lub administracji nieruchomości zakładu)

ryc. 6 bony grafa Sierstorpffa z Gałązyczyc

Hiperinflacja

ryc. 7 bon Zabrza o nominale milion marek

ryc. 8 bon Radlina o nominale 500 000 marek polskich

ryc. 9 bon Paruszowca o nominale 500 000 marek polskich

Komitet prowincjonalny Prowincji górnośląskiej w Raciborzu

ryc. 10 bon-cegiełka porcelanowa o nominale 5 marek

Przykłady bonów propagandowych z lat 1920-1922

Bielszowice (propaganda przedplebiscytowa)

Durch Mörderbuben und Banditen haben alle wir gelitten darum freut sicht altund jung auf den Tag der Abstimmung damit wir Ruhe bienieden wie wir's gewohut im Freiden.

(Przez zabójców i bandytów wszyscy cierpieli. Dlatego starcy i młodzi są szczęśliwi w dniu głosowania byśmy mogli odpoczywać, jak jesteśmy przyzwyczajeni podczas pokoju.)

ryc. 11 przedplebiscytowy bon Bielszowic

Królewska Huta (plebiscytowy)

ryc. 12 przedplebiscytowy bon Królewskiej Huty

Kłodnica (propaganda popowstaniowa)

Zur Erinnerung an die Befreiung von polnischer Anarchie Mai /Juni 1921.

(Jako przypomnienie wyzwolenia od polskiej anarchii maj/czerwiec 1921 roku.)

ryc.13 bon Kłodnicy wydany po powstaniu

Gewalt geht vor Recht! Poln. Insurgentenübrfall Mai 1921.

(Gwałt idzie przed prawem! Napad polskich buntowników, maj 1921.)

ryc.14 bon Kłodnicy wydany po powstaniu

Kluczbork (propaganda popowstaniowa)

An Kreuzburgs Mauern an deutschen Mut, zerschellte die wilde, slawische Flut.

(Na murach Kluczborka niemiecka odwaga rozbiła dziką słowiańską powódź.)

Der grosse polnische Aufstand vom 5. Mai bis 5 Juli 1921 wurde wor Kreuzburg durch Bürgerwehr u. Selbstschutz siegreich abgewehrt.

(Wielkie polskie powstanie 5 maja do 5 lipca 1921 pod Kluczborkiem zostało zwycięsko odparte przez straż obywatelską i samoobronę.)

ryc.15 bon Kluczborka wydany po powstaniu

Głubczyce (podkreślenie niemieckości)

In diesen Adern Deutschlands Blut, Und Deutschlands Pulsschalg klopft in diesen Herzen.

(W tych żyłach niemiecka krew i niemiecki puls bije w sercach.)

ryc.16 bon Głubczyc wydany po podziale Śląska

Agresywna propaganda niemiecka

Korfanty in seinem Heim

(Korfanty w swoim domu)

Du bist mir so sympathisch dass ich dich stundenlang in die Fresse hauen möchte

(Jesteś dla mnie tak sympatyczny, że godzinami chciałbym cię bić po pysku)

ryc.17 antypolski przedplebiscytowy bon kolekcjonerski

Powstanie majowe

ryc.18 bon Królewskiej Huty wydany w maju 1921 roku

ryc.19 bon Siemianowic wydany w maju 1921 roku

ryc.20 bon Tychów wydany w maju 1921 roku

ryc.21 bon Huty Laura wydany w maju 1921 roku

Polskie bony propagandowe

Bielszowice

Landsleute! Es muss jedwed Spur des preusische Joches ve(rsch) winden. Korfanty

(Rodacy! Musimy zrzucić pruskie jarzmo. Korfanty)

ryc.22 bon Bielszowic wydany po powstaniu

Knurów

ryc.23 bon Knurowa wydany po podziale Śląska

Kończyce

Zum Andanken an den polnischen Aufstand 1921

(Na pamiątkę powstania polskiego 1921 r.)

ryc.24 bon Kończyc wydany po podziale Śląska

Lista emitentów (miejscowości)

Na Górnym Śląsku emisja pieniądza zastępczego (monety i bony) obejmowała 146 miejscowości, a wystawcami były 334 podmioty.

Emitenci bonów na terenie Górnego Śląska (alfabetycznie, nazwy polskie i niemieckie): Baborów (niem. Bauerwitz O.S.), Biała (Zülz O.S.), Bielice (Bielitz O.S.), Bielszowice (Bielschowitz O.S.), Biskupice (Biskupitz O.S.), Bobrek (Bobrek O.S.), Bogucice (Bogutschütz), Boguszowice (Boguschowitz), Brynów (Brynow), Brzezina (Birkenhein O.S.), Brzozowice (Brzezowitz O.S.), Byczyna (Pitschen), Bykowina (Friedrichsdorf O.S.), Bytom (Beuthen O.S.), Chebzie (Morgenroth), Chorzów (Chorzow), Chropaczów (Chropatschow), Chróścice (Chrosczütz), Chwałowice (Chwallowitz O.S.), Czernica (Czernitz), Czerwionka (Czerwionka), Dąb (Domb), Dąbrówka Wielka (Groß-Dombrowka), Dębieńsko (Dubensko), Dobrodzień (Guttentag), Gałązczyce (Giersdorf bei Grottkau), Gliwice (Gleiwitz O.S.), Głogówek (Oberglogau O.S.), Głubczyce (Leobschütz), Głuchołazy (Ziegenhals), Godula (Godullahütte), Gorzów Śląski (Landsberg O.S.), Gostyń (Gostin), Górażdże (Gorasdze), Grodków (Grottkau), Groszowice (Groschowitz), Hajduki Wielkie (Bismarckhütte O.S.), Huta Antonia (Antonienhütte O.S.), Huta Laura (Laurahütte O.S.), Huta Pokój (Friedenshütte O.S.), Imielin (Imiellin), Janów (Janow), Jasienie (Jaschine), Kamień (Kamin), Karb (Karf), Katowice (Kattowitz), Karłuszowiec (Carlshof), Kędzierzyn-Pogorzelec (Kandrzin-Pogorzelletz), Kietrz (Katscher), Kluczbork (Kreuzburg O.S.), Kłodnica (Klodnitz-Oderhafen), Knurów (Knurow), Kochłowice (Kochlowitz), Kokociniec (Kokoczinetz), Kolonowskie (Collonowska O.S.), Kończyce (Kunzendorf), Kopalnia Śląsk (Schlesiengrube O.S.), Kopice (Koppitz), Korfantów (Friedland O.S.), Kostuchna (Kostuchna), Kozłowa Góra (Koslowagora), Koźle (Cosel O.S.), Krapkowice (Krappitz), Królewska Huta (Königshütte O.S.), Krupski Młyn (Kruppamühle), Krywałd (Kriewald), Ligota Ścinawska (Ellguth-Steinau), Lipiny (Lipine), Lubliniec (Lublinitz), Łabędy (Laband), Łagiewniki (Lagiewnick-Hohenlinde O.S.), Łambinowice (Lamsdorf O.S.), Łaziska (Lazisk), Maciejkowice (Maczeikowitz), Mechnice (Muchenitz O.S.), Michałkowice (Michallkowitz), Miechowice (Miechowitz), Mikołów (Nikolai O.S.), Mikulczyce (Mikultschitz), Murcki (Emanuelssegen), Mysłowice (Myslowitz), Niedobczyce (Niedobschütz), Niemodlin (Falkenberg), Niewiadom Górny (Ober-Niewiadom), Nowa Cerekwia (Neukirch), Nowa Wieś (Neudorf O.S.), Nowa Wieś Królewska (Königlich Neudorf bei Oppeln), Nowe Hajduki (Neuheiduk), Nowy Bieruń (Neuberun), Nysa (Neisse), Nysa Nowy Świat (Neisse-Neuland), Olesno (Rosenberg O.S.), Opole (Oppeln), Orzegów (Orzegow), Otmuchów (Ottmachau O.S.), Ozimek (Malapane O.S.), Paczków (Patschkau), Paruszowiec (Paruschowitz), Pawłów (Paulsdorf), Piekary Śląskie (Deutsch Piekar), Piotrowice (Petrowitz), Pniowiec (Pniowitz), Polska Cerekiew (Polnisch Neukirch), Prudnik (Neustadt O.S.), Przysiecz (Przyschetz O.S.), Pszczyna (Pless), Pszów (Pschow), Racibórz (Ratibor), Radlin – Kopalnia Emma (Emmagrube), Radzionków (Radzionkau), Rojca (Roitza), Rokitnica (Rokittnitz), Rozbark (Rossberg), Roździeń (Rosdzin), Rozwada (Roswadze), Ruda (Ruda), Rudy Wielkie (Groß-Rauden), Rybnik (Rybnik), Rydułtowy Dolne (Nieder Rydultau), Rydułtowy Górne (Charlottengrube), Siedlice (Schädlitz bei Pless), Siemianowice (Siemianowitz), Strzelce Opolskie (Groß-Strehlitz), Szarlej (Scharley O.S.), Szombierki (Schomberg O.S.), Szopienice (Schoppinitz), Szymiszów (Schimischow), Świerklaniec (Neudeck O.S.), Świętochłowice (Schwientochlowitz), Tarnowskie Góry (Tarnowitz O.S.), Tarnów Opolski (Tarnau), Toszek (Tost), Tychy (Tichau O.S.), Ujazd (Ujest O.S.), Wełnowiec (Ignatzdorf), Wesoła (Wessolla), Wieszowa (Wieschowa), Wodzisław (Loslau), Wołczyn (Konstadt O.S.), Wróblin (Frauendorf O.S.), Zaborze (Zaborze), Zabrze (Hindenburg O.S.), Zalesie (Salesche), Załęże (Zalenze), Zawadzkie (Zawadzki), Żory (Sohrau O.S.).

Bibliografia

1. Feuchtwanger L., Die Darlehnskassen des Deutschen Reiches, Stuttgart-Berlin 1918.
2. Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914.
3. Kopicki E., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995.
4. Lesiuk W., Kujat J. A., Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002.
5. Pawłowski W. M., Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu i III powstania śląskiego, Lublin 2020.
6. Skubiszewski K., Pieniądz na terytorium okupowanym. Studium prawnomiędzynarodowe ze szczególnym uwzględnieniem praktyki niemieckiej, Poznań 1960.

Źródła on-line

Bronnert U., Gutscheine des Bataillons "Generalfeldmarschall von Hindenburg"