Teatry muzyczne na Górnym Śląsku

Autor: prof. dr hab. Andrzej Linert

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 6 (2019)

Straszny dwór S. Moniuszki. Reż. A. Dobosz, scen. J. Chęciński, prem. 15 VI 1946 r. Opera Katowicka w Bytomiu (z archiwum Opery Śląskiej).

Górnośląska tradycja operowa

Pierwsze próby widowisk muzycznych na terenie Górnego Śląska odnotowujemy w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku w rezydencjach arystokracji. Przygotowywane były z okazji spotkań towarzyskich, z dominującym udziałem zespołu instrumentalnego, wokalnego i tanecznego. Inicjatorem ich był m. in. książę pszczyński Friedrich Erdmann von Anhalt-Köthen-Pless, z inicjatywy którego tego rodzaju widowiska prezentowano na zamku w Pszczynie od 1776 r., a następnie w latach 1803-1807 w nieistniejącym budynku teatralnym, usytuowanym na terenie zamkowego parku. Występowały tam trupy teatralne z Bielska oraz zespoły austriackie z Opawy i Oławy oraz teatr dworski księcia Wirtemberskiego z Carlsruhe. W tym też czasie w Cieszynie w 1788 r. wybudowano stałą scenę w ratuszu. Podobnie w Bielsku, według niepełnej naszej wiedzy, w 1792 r. książę Franciszek de Paula-Sułkowski zaadaptował usytuowaną pod murami zamku halę browaru i tam prawdopodobnie przez sześć miesięcy występowała austriacka trupa Daniela Eisenberga. Sporadycznie widowiska muzyczne, prezentowane były ponadto na zamku w Otmuchowie, Głogówku i Koszęcinie. Zapoczątkowana w ten sposób działalność, niezwykle szybko uległa spopularyzowaniu. Pod koniec XVIII w., teatralne formy muzyczne, prezentowane były m. in. w Prudniku, Głubczycach, Raciborzu, Nysie, Opolu i Gliwicach, a także Rybniku. Z czasem po raz pierwszy objazdowe zespoły teatralne, posiadające w swym repertuarze sztuki muzyczne, pojawiły się w także Katowicach, Bytomiu i Królewskiej Hucie.

Równolegle w pierwszej połowie XIX wieku na terenie Górnego Śląska pojawiły się pierwsze publiczne budynki teatralne i sale widowiskowe, m. in. w Nysie, Opolu i Brzegu. Z kolei w latach siedemdziesiątych XIX w. otwarto salę teatralną w Raciborzu. Z czasem nowoczesne gmachy teatralne powstały w 1890 r. w Gliwicach, w 1901 r. w Bytomiu i w 1907 r. w Katowicach. Równocześnie w Królewskiej Hucie wybudowany został Hotel „Graf Reden”, w którym wielofunkcyjna sala balowo-widowiskowa mieściła 2000. widownię teatralną. Dwa pozostałe gmachy teatralne zbudowano w 1890 r. w Bielsku i w 1910 r. w Cieszynie, miastach będących w strukturach administracji Monarchii Austrowęgierskiej. Spowodowały one pojawienie się stałych zespołów scenicznych, posiadających mniejsze lub większe zespoły wokalne i muzyczne. W efekcie pod koniec XIX w. gliwicki „Viktoriatheater” był siedzibą zespołu operowego i centrum życia teatralnego regionu. Z czasem funkcję tą przejął Teatr Miejski (Stadttheater) w Bytomiu, z chwilą gdy w jego repertuarze znalazła się m. in. klasyka literatury operowej, w tym m. in. C. Kreutzera Nocleg w Grenadzie, P. Mascagniego Rycerskość wieśniacza, G. Verdiego Aida, a także najtrudniejsze opery R. Wagnera Tannhäuser, Lohengrin i Śpiewacy norymberscy. Przed pierwszą wojną światową opery i operetki wystawiał także „Stadt Theater in Kattowic” (Teatr Miejski w Katowicach). Idei popularyzacji teatru muzycznego służył także w latach 1901-1919 objazdowy „Oberschlesisches Volksteater” z Królewskiej Huty. Wystawiał on repertuar popularny, w którym dominowały m. in. śpiewogry, wodewile i operetki. Podobny repertuar posiadał ponadto otwarty w 1903 r. w Gliwicach „Volkstheater”, znany jako „Teatr Ludowy”. Oba prowadziły na terenie niemal całego Górnego Śląska ożywioną działalność objazdową, w tym zwłaszcza w środowiskach pozbawionych dostępu do sztuki teatru. Z kolei w latach 1925-1933 działalność tą kontynuował wrocławski „Die Schlesische Bühne des Bühnenvolksbundes”, a w latach 1929-1933 zespół zabrzańskiego „Oberschlesische Wanderbühne”, działający przy Bund für Arbeiterbildung. Ich występy organizowały najczęściej istniejące w miastach górnośląskich miejscowe tzw. Theatergemeinde (Gminy teatralne). Zespoły te występowały po obu stronach granicy.

Borys Godunow M. Musorgskiego. Reż. W. Ochman, scen. A. Rzepka, prem. 5 IV 2004 r. Opera Śląska w Bytomiu. Fot. T. Zakrzewski (z archiwum Opery Śląskiej).

Po raz pierwszy z operą polską Górnośląscy Polacy mieli możność zapoznać się w lipcu 1920 r. Wtedy to na zaproszenie organizatorów plebiscytu na Górny Śląsk przybył 150-osobowy zespół Opery Warszawskiej pod dyrekcją Emila Młynarskiego z Halką i Verbum nobile S. Moniuszki. Prezentowane widowiska budząc zachwyt, porównywane były z gościnnymi w tym czasie występami opery wiedeńskiej. W świadomości społecznej na długo też utrwaliły się jako zjawisko o pierwszorzędnym znaczeniu artystycznym i narodowym.

Lata teatralnej rywalizacji

Teatr muzyczny od początków istnienia Teatru Polskiego w Katowicach, należał do głównego nurtu jego działalności artystycznej. Powołany do życia w 1922 r., do 1931 r. był jego odrębnym zespołem, sporadycznie także posiadającym dział operetkowy. Od początku był też zespołem objazdowym, zasięgiem obejmującym tereny zarówno województwa śląskiego, jak i pozostającej pod administracją niemiecką Opolszczyzny. Możliwość systematycznego kontaktu miejscowego społeczeństwa polskiego z zawodowym teatrem muzycznym, pojmowana była jako walka o oblicze narodowe Górnego Śląska. W repertuarze działu operowego Teatru Polskiego już w pierwszym sezonie 1922/23 pojawiły się m. in. S. Moniuszki Halka i Straszny dwór oraz G. Pucciniego Tosca, a także balet K. Kurpińskiego Wesele i poemat taneczny Moniuszki Bajka oraz szereg tańców narodowych do muzyki F. Chopina, W. Żeleńskiego, Z. Noskowskiego, L. Różyckiego. I. Paderewskiego i K. Szymanowskiego. Do chwili zamknięcia w 1931 r. działu operowego, obok klasyki narodowej, w repertuarze były m. in. najwybitniejsze dzieła europejskiej literatury muzycznej: Toska, Madame Butterfly i Cyganeria G. Pucciniego, Trubadur i Rigoletto G. Verdiego, Faust Ch. Gounoda, Żydówka J. Halevy’ego, Piękna Helena P. Abrahama, Carmen G. Bizeta, Cyrulik sewilski G. Rossiniego, Opowieści Hoffmanna J. Offenbacha, Pajace R. Leoncavallo, Gejsza S. Jonesa, Rycerskość wieśniacza P. Mascagniego, Polska krew O. Nedbala, Lakme L. Delibesa i Sprzedana narzeczona B. Smetany.

Również bytomski „Oberschlesises Landestheater” w latach międzywojennych w repertuarze posiadał najwybitniejsze dzieła literatury operowej i operetkowej, utwory m. in. L. van Beethovena, G. Pucciniego, G. Bizeta, G. Verdiego, R. Wagnera, J. Straussa, W. A. Mozarta, J. Offenbacha, P. Czajkowskiego, E. Kálmána i S. Jonesa. Wystawiane z udziałem wybitnych artystów niemieckich, prezentowały na ogół dobry poziom artystyczny. Przykładowo w 1929 r. w realizacji wagnerowskiego Parsifala udział wzięli znani soliści Opery Berlińskiej: Anna Helm, Gotthold Ditter, Anton Bauman oraz Gotthelf Pistor. Ten ostatni zasłynął m. in. w mistrzowskiej kreacji postaci Parsifala w Bayeruth. Towarzyszył im zespól instrumentalistów, który w pierwszej połowie lat dwudziestych liczył 48 osób, a chór 26. Teatr co roku realizował około 450 przedstawień, prezentując je po obu stronach granicy. Zasięgiem swojego oddziaływania obejmował niemal cały teren Górnego Śląska. W tym czasie Teatr Polski przygotowywał około 430 spektakli, z czego tylko nieznaczny procent swoich widowisk prezentował po stronie niemieckiej.

Nabucco G. Verdiego. Reż. L. Adamik, scen. J. Bernaś, prem. 18 V 2007 r. Opera Śląska w Bytomiu. Fot. T. Zakrzewski (z archiwum Opery Śląskiej).

Po latach wojny i powstańczych zmaganiach, oba narody skupione były przede wszystkim na walorach prezentacji własnej sztuki teatru, w tym m. in. operowej. Zdarzało się, że ich widownie były miejscem neutralnych spotkań, w trakcie których eksplorowane były nie tylko uczucia miłości do ojczyzny, ale i ujawniała się odporność na narodowe fobie i ciekawość innego, nieznanego dotychczas świata. Równocześnie był to czas trudnej polsko-niemieckiej rywalizacji teatralnej, przejawiającej się momentami w aktach fizycznej przemocy, czego przykładem było dotkliwe pobicie w Opolu 28 kwietnia 1929 r. katowickich artystów operowych, prezentujących Halkę Moniuszki.

Zlikwidowany w 1931 r., mimo protestów organizacji i towarzystw polskich, dział operowy Teatru Polskiego wzbudził protesty. Występujący na posiedzeniu Sejmu Śląskiego 13 VI 1930 r. w jej obronie Wojciech Korfanty, działalność opery katowickiej określał jako moment kojący w walce narodowościowej, ponieważ, jak zaznaczył, jeżeli chodzi o operę, to uczęszczają na jej przedstawienia wszyscy obywatele, tak niemieccy, jak i polscy. Niestety z chwilą likwidacji działu operowego, do września 1939 r. w polskiej części Górnego Śląska organizowane były już jedynie gościnne występy i koncerty Opery Warszawskiej, Krakowskiego Towarzystwa Operowego, a także Warszawskiej Opery Ludowej, Opery Lwowskiej, Opery Poznańskiej i Królewskiej Opery z Bukaresztu.

Z kolei w latach okupacji hitlerowskiej, zmiana modelu organizacji życia teatralnego na Górnym Śląsku sprawiła, że nie tylko „Oberschlesises Landestheater” do końca sezonu 1943/1944 r. przygotowywał opery i dramaty. W sezonie 1941/1942 do życia powołano Städtische Bühnen Kattowitz-Königshtüte. W ramach tej struktury funkcjonowały dwie samodzielne sceny: w Chorzów|Chorzowie tzw. Schauspielhaus, realizujący widowiska dramatyczne i w Katowicach tzw. Opernhaus, przygotowujący spektakle operowe. Z kolei w Gliwicach, jesienią 1943 r. powołano do życia „Oberschlesisches Schauspiel in Gleiwitz”. W wyniku podjętych prac adaptacyjnych i remontowych teatr otwarto 15 lutego 1944 r. operą G. Donizettiego Maria Stuart. Niestety zespół ten działalność zakończył z końcem sezonu 1943/44, a sam budynek spłonął po wyzwoleniu miasta. Na szczęście ocalały pozostałe górnośląskie gmachy teatralne. Organizatorom polskiego życia operowego w 1945 r. przyświecała więc nadzieja, że nasycony w latach międzywojennych sztuką operową region, zdołają w miarę szybko odbudować.

Czas (od)budowy

Don Carlos G. Verdiego. Reż. i scen. W. Zawodziński, prem. 22 V 2011 r. Opera Śląska w Bytomiu. Fot. T. Zakrzewski (z archiwum Opery Śląskiej).

W pierwszych miesiącach powojennych z inicjatywy władz wojewódzkich i wbrew woli Ministerstwa Kultury i Sztuki, wiosną 1945 r. do życia powołana została, jako pierwszy teatr muzyczny na terenie województwa, Opera Katowicka pod dyrekcją światowej sławy śpiewaka operowego Adama Didura. Jej pierwszą siedzibą był gmach Teatru im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach. Tam też odbyła się 14 VI 1945 r. inauguracyjna premiera Halki Stanisława Moniuszki. Była to jedna z pierwszych powojennych realizacji widowiska operowego w Polsce. Ona też jako pierwsza po wojnie była bezpośrednio transmitowana przez radio w Święta Bożego Narodzenia 1945 r.

Biorąc pod uwagę trudne polsko-niemieckie kontakty teatralne w latach międzywojennych, premiera ta miała wymiar symbolu. Jej realizacja, była nie tylko kontynuację górnośląskiej tradycji operowej, ale i próbą definiowania od nowa oblicza ideowego Górnego Śląska, u podstaw którego tkwiła heroiczna postawa kilkudziesięciu artystów, skupionych wokół idei teatru operowego i samego Didura. Jego też postać i dzieło pełnią rolę mitu założycielskiego Opery Śląskiej. Powstały wokół jego osoby zespół, od samego początku zaliczany był do czołowych muzycznych scen teatralnych w kraju. Skupiał doświadczonych artystów i sławnych śpiewaków operowych. Z chwilą przyjazdu w październiku 1945 r. na Śląsk, przesiedlonego zespołu operowego teatru lwowskiego, rozbudowany został o solistów, członków chóru, orkiestrę, balet oraz pracowników obsługi sceny i widowni. W tej sytuacji potrzeba własnej siedziby stała się pilną koniecznością. W konsekwencji jesienią zespół przeniesiony został do Bytomia, gdzie 29 listopada 1945 r. odbyło się pierwsze przedstawienie Halki S. Moniuszki. Zbudowany w latach 1899-1901 wg projektu Aleksandra Böhma w stylu neoklasycznym, z elementami empiryzmu i secesji budynek byłego niemieckiego Teatru Miejskiego, obok sali teatralnej z dwoma balkonami i bocznymi lożami, posiadał w ramach jednej architektonicznej bryły także obszerną salę koncertową. Usytuowany w centralnym punkcie miasta, systematycznie modernizowany i wzbogacany o nowe urządzenia techniczne, należy dziś do jego najcenniejszych zabytkowych obiektów architektonicznych miasta. Tam też do 30 XI 1949 r. zespół występował pod nazwą „Opera Katowicka z siedzibą w Bytomiu”. Kolejna zmiana nazwy nastąpiła z chwilą upaństwowienia placówki 1 IX 1949 r., kiedy to pojawiła się nazwa „Opera Śląska w Bytomiu”. W jej repertuarze od początku znajdowała się klasyka muzyki operowej, dzieła m. in. G. Pucciniego Tosca, Madame Butterfly i Cyganeria G. Verdiego, Traviata, Aida i Rigoletto, G. Bizeta, Carmen, G. Rossiniego, Cyrulik sewilski, Ch. Gounoda, Faust, L. Delibesa, Lakmea i J. Offenbacha Opowieści Hoffmanna, a także z kręgu klasyki narodowej przede wszystkim twórczość S. Moniuszki: Halka, Straszny dwór i Verbum Nobile oraz polskie prapremiery wybitnych XX-wiecznych kompozytorów polskich.

Zasługą znakomitego zespołu wykonawców był fakt, że w pierwszych sezonach powojennych Opera Śląska zajmowała pozycję najwybitniejszego polskiego zespołu operowego w kraju, obok reaktywowanej z czasem Opery w Poznaniu, Opery Warszawskiej i Opery we Wrocławiu. Po nagłej śmierci A. Didura 7 stycznia 1946 r., kierownictwo artystyczne teatru objął światowej sławy baryton, później tenor, a równocześnie profesor PWSM w Katowicach, Stefan Belina-Skupniewski (1946-1953). Funkcję dyrektora pełnił początkowo Tadeusz Bursztynowicz, a następnie Stefan Syryłło. Z kolei pierwszymi solistami zespołu w latach 1945-1953 m. in. byli: Wiktoria Calma, Franciszka Denis-Słoniewska, Antonina Kawecka, Jadwiga Lachetówna, Barbara Sawicka, Romuald Cyganik, Stefan Dobiasz, Adam Dobosz, Lesław Finze, Andrzej Hiolski, Adam Kopciuszewski, Henryk Paciejewski. Równocześnie debiutowali w nim m. in. Barbara Kostrzewska, Anna Lorenc, Natalia Stokowacka, Krystyna Szczepańska, Jolanta Wrożyna, Włodzimierz Hiolski-Lwowicz, Antoni Majak, Wiesław Ochman, Bogdan Paprocki, Romuald Tesarowicz. W gronie natomiast tancerzy uwagę zwracały występy Barbary Bittnerówny, Olgi Sawickiej, Witolda Borkowskiego, Lucyny Sotomskiej, Leokadii Zienko, Bolesława Bolewicza i innych.

Teatr w ramach integracji i repolonizacji regionu z macierzą od początku swojego istnienia prowadził intensywną działalność objazdową. Zrealizowane z pieczołowitością i rozmachem dzieła klasyki literatury operowej, operetkowej i baletowej, budziły powszechny zachwyt. Po 1949 r. były to utwory m. in. A. Mozarta, P. Czajkowskiego, L. Różyckiego, G. Donizettiego, S. Moniuszki, G. Pucciniego, B. Smetany i G. Verdiego. Dodatkowo osobną grupę stanowiły spektakle baletowe, w tym m. in. pierwsza po wojnie premiera baletu Pan Twardowski w realizacji S. Miszczyka (10 IV 1948 r.), z udziałem E. Koziarskiego w roli Mistrza Twardowskiego, czy też prapremiery baletów J. Maklakiewicza Cagliostro w Warszawie i Złota Kaczka oraz Kopciuszek S. Prokofiewa. Wysoki poziom artystyczny przygotowywanych w latach 1945-1953 widowisk, dokumentują liczne nagrody i wyróżnienia.

Prezentowane zarówno na terenie województwa, jak i na wyjeździe przedstawienia, za każdym razem przyjmowane były z entuzjazmem, czego przykładem były m. in. miesięczne występy w sierpniu 1947 r. w Warszawie i równie miesięczne występy w roku następnym we Wrocławiu, za każdym razem z repertuarem kilku oper, w tym m. in. z Aidą G. Verdiego, wystawioną dla 9 tys. widzów w Hali Ludowej we Wrocławiu 1 IX 1948 r. z okazji Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju.

Niestety, powstające z czasem nowe placówki operowe w kraju, sprawiły, że Bytom w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych opuścili m. in. Jerzy S. Adamczewski, Antonina Kawecka, Wacław Domieniecki, Barbara Kostrzewska, Lesław Finze, Henryk Paciejewski i Antoni Majak. Równocześnie w latach 1953-1970 funkcję dyrektora pełnił Włodzimierz Stahl. W tym czasie dyrektorami artystycznymi byli m. in. wszechstronny muzyk i artysta o wielkim autorytecie zawodowym Włodzimierz Ormicki (1953-1963) oraz Napoleon Siess (1963-1966). Stahl do 1955 r. kierował również drugą sceną Opery Śląskiej – Operetką Śląską w Gliwicach.

Tosca G. Pucciniego. Reż. T. Bradecki, scen. J. Janicka, prem. 20 X 2012 r. Opera Śląska w Bytomiu. Fot. K. Fatyga (z archiwum Opery Śląskiej).

Fakt powołania jej do życia, był wynikiem zapotrzebowania widowni śląskiej na lżejsze widowiska muzyczne i zapoczątkował falę narodzin kolejnych zespołów operetkowych w kraju. Trzon zespołu gliwickiego tworzyli Z. Lipczyński – dyrygent, B. Fotygo-Folański – reżyser i T. Gryglewski – scenograf i inni. Zespół od początku z wielkim powodzeniem realizował klasyczne widowiska operetkowe. Swoją działalność zainaugurował 11 X 1952 r. premierą Krainy uśmiechu F. Lehára, w reż. B. Fotygo-Folańskiego. Tym samym otwarta została pierwsza w powojennej Polsce operetka „państwowa”, a jednocześnie pierwszy stały teatr w powojennych Gliwicach. Nowo powstały Teatr siedzibę zyskał w zaadaptowanym dla potrzeb sceny starym Domu Strzelców gliwickiego Bractwa Kurkowego przy ul. Nowy Świat 55/57, w którym już w 1827 r. występowały gościnnie teatry objazdowe. Jego zły stan techniczny sprawiał, że przez następne dziesięciolecia gmach poddawany był rozbudowie i systematycznym remontom. W latach dominującego w polityce i kulturze socrealizmu, muzyczne obrazy z życia wyższych sfer, przewrotnie włączone zostały w dzieło budowy podstaw nowego sytemu politycznego.

Do czasu usamodzielnienia się Operetki Śląskiej 1 X 1955 r., w jej repertuarze były m. in. dzieła J. Offenbacha, E. Kálmána i O. Straussa, a także J. Milutina i I. Dunajewskiego. W konsekwencji Teatr w krótkim czasie zdobył spore uznanie wśród mieszkańców miasta i regionu. Ponadto poza intensywną działalnością objazdową, w drugiej połowie lat pięćdziesiątych dyrekcją Operetki podjęła inicjatywę powołania do życia drugiej stałej sceny w gmachu Teatru Miasta Chorzowa przy ul. Sienkiewicza 4. Prowadzona w jego pomieszczeniach od pierwszych powojennych miesięcy działalność impresaryjna, sprawiała, że w kręgu władz miejskich odżyła przedwojenna idea powołania do życia na terenie miasta samodzielnej placówki teatralnej. Dla Gliwic przewidywano repertuar przede wszystkim operetkowy, w tym także dzieła typu opery komicznej, a dla Chorzowa komedie muzyczne, w tym m. in. współczesnych polskich autorów i kompozytorów o charakterze kameralnym oraz wodewile i farsy. W tym celu zespół powiększono o 27 etatów.

Otwarcie chorzowskiego Teatru Komedii Muzycznej nastąpiło 26 X 1957 r. Królem włóczęgów R. Frimla, w instrumentacji H. Czyża, pod kierownictwem muzycznym W. Rowickiego, w inscenizacji i reżyserii D. Baduszkowej, choreografii F. Parnella i scenografii J. Kłosowskiego. Krytyka zgodnie chwaliła dobór realizatorów i fakt wystawienia po raz pierwszy w Polsce w całości operetki o Villonie. W sumie w Chorzowie do końca 1960 r. odbyło się dziewięć premier muzycznych.

Inicjatywa ta będąc efektem wyzwolonych w połowie lat pięćdziesiątych oddolnych działań społeczno-kulturalnych, przy równoczesnym ożywieniu środowisk twórczych, była jedną z ostatnich prób, jakkolwiek nieudaną, budowy instytucjonalnych podstaw muzycznej bazy teatralnej w województwie. Na lata 1956-1960 przypadł bowiem ostatecznie czas formowania się w tym zakresie powojennego stanu posiadania w województwie liczby teatrów muzycznych. Po powstałej w 1945 r. Operze Śląskiej i w 1952 r. Operetce Śląskiej w Gliwicach, Teatr Komedii Muzycznej w Chorzowie, był kolejną próbą.

Lata stabilizacji

Skrzypek na dachu J. Bock, S. Harnik. Scena zbiorowa. Reż. M. Kochańczyk, scen. B. Ptak, prem. 28 XI 1993 r. Fot. A. Jonn. Teatr Rozrywski w Chorzowie (ze zbiorów A. Linerta).

Z początkiem lat sześćdziesiątych, oba znajdujące się w województwie teatry muzyczne, utraciwszy aurę nowości i wyjątkowości, skazane zostały na niełatwą egzystencję, w sytuacji rodzących się w kraju coraz to nowych scen operowych, oferujących najwybitniejszym solistom Bytomia i Gliwic lepsze warunki pracy i płacy. Obok istniejących zespołów operowych w Poznaniu, Łodzi i Warszawie, w 1954 r. do życia powołany został m. in. Miejski Teatr Muzyczny w Krakowie, w 1956 r. Opera na Zamku w Szczecinie, a w 1961 r. Warszawska Opera Kameralna. W efekcie Bytom opuściła grupa utalentowanych solistów, wśród których byli m. in. Andrzej Hiolski, Krystyna Szczepańska, Bogdan Paprocki, Antoni Majak, Jadwiga Lachetówna, Krystyna Szostek-Radkowa, Wiesław Ochman, Sławomir Żerdziński i wielu innych. Trudna była również sytuacja Operetki Gliwickiej, na bazie zespołu którego wyrosły niemal wprost teatralne zespoły muzyczne w Szczecinie i Gdyni.

Wszystko to rzutowało na brak stabilizacji na stanowiskach kierowniczych obu zespołów. Po W. Ormickim i N. Siessie, stanowisko kierownika artystycznego Opery w sezonie 1966/67 sprawował Karol Stryja, a od 1 września 1967 do 1970 r. Bolesław Jankowski. Sytuację ustabilizowała dopiero ponownie obecność N. Siessa na stanowisku dyrektora artystycznego w latach 1971–1986, a następnie Jerzego Salwarowskiego 1987-1988.

W repertuarze Opery w tym czasie odnajdujemy początkowo m. in. Otella G. Verdiego, Holendra Tułacza R. Wagnera, Don Juana W. A. Mozarta, Zaręczyny w klasztorze S. Prokofiewa i Carmen G. Bizeta. Z chwilą przejęcia kierownictwa artystycznego przez B. Jankowskiego, pojawiły się dzieła m. in. B. Brittena Albert Herring, B. Bartoka Cudowny mandaryn, R. Straussa Arabella i Kawaler srebrnej róży oraz G. Verdiego Rigoletto, U. Giordano Andre Cheniér, a także prapremiera opery Józefa Świdra Magnus. Do klasyki operowej i baletowej nawiązywano także w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wystawiając m. in. Fausta Ch. Gounoda, Aidę G. Verdiego, Carmen G. Bizeta, Manon Lescaut G. Pucciniego, Normę V. Belliniego, Pajace R. Leoncavalla, Nabucco G. Verdiego, Toscę G. Pucciniego, Rycerskość wieśniaczą P. Mascagniego, a także operetkę J. Offenbacha Rycerz Sinobrody i musical M. Leigha Don Kichote, a obok tego romantyczny balet A. Adama Giselle i P. Czajkowskiego Jezioro łabędzie. Sporo miejsca zajmowały też współczesne dzieła T. Bairda i J. Szajny-Lewandowskiej oraz dwie opery J. Świdra Wit Stwosz i Bal baśni.

Natomiast z kręgu klasyki narodowej do najciekawszych należały przede wszystkim twórczość S. Moniuszki oraz polskie prapremiery wybitnych XX-wiecznych dzieł kompozytorów polskich, m. in. K. Szymanowskiego, W. Żeleńskiego i L. Różyckiego, a także W. Ormickiego, J. Gablenza, R. Twardowskiego, W. Rudzińskiego, T. Kiesewettera, K. Pendereckiego i W. Kilara. Były wśród nich pozycje niejednokrotnie nowatorskie i trudne. Równocześnie od 1979 r. Opera jest, przy współpracy z Akademią Muzyczną im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, organizatorem Międzynarodowego Konkurs Wokalistyki Operowej im. Adama Didura, a także współorganizatorem Międzynarodowego Konkursu Choreograficznego Uczniów Szkół Baletowych wraz z Ogólnokształcącą Szkołą Baletową im. L. Różyckiego w Bytomiu.

Z kolei Operetka Śląska uprawiała niemal wszystkie klasyczne gatunki operetki, komedii muzycznej, w tym także utwory kompozytorów śląskich. Wypełniała w ten sposób istniejące na tym terenie zapotrzebowanie na muzykę lżejszego gatunku. Jej pierwszym dyrektorem był Mieczysław Teliszewski, a do 1957 r. kierownikiem artystycznym Wacław Śniady. Po nim na krótko funkcję tą pełnił Bolesław Jankowski, po czym zastąpił go Michał Ślaski. W tym też czasie nastąpiła stabilizacja zarówno klasycznej formy operetki, jak i samego zespołu jako instytucji kultury. Towarzyszyły temu poszukiwania w zakresie rodzimych propozycji repertuarowych, jak i próby prezentacji amerykańskiego musicalu. Nie bez znaczenia była początkowo już w latach 1955-1958 obecność w zespole na stanowisku reżysera D. Baduszkowej, podejmującej próby sformułowania własnej formuły gatunkowej operetki klasycznej, opartej na literackiej tradycji komedii muzycznej, odwołującej się do współczesnej rodzimej twórczości i solidnego aktorstwa muzycznego. W trakcie przygotowywanych przez nią premier: Cnotliwej Zuzanny J. Gilberta, Dyrektora te¬atru W. A. Mozarta, Rose-Marie R. Frimla i Przygody w Rio K. Loubego, współpracowała m.in. z W. Rowickim, K. Stryjem i J. Procnerem. Z czasem pojawiła się P. Abrahama Tangolita i Kwiat Hawai, Straussa Baron cygański, Moniuszki Nowy Don Kiszot, K. Zellera Ptasznik z Tyrolu, ponownie Straussa Noc w Wenecji. Równocześnie zaczęły, z początku nieśmiało, pojawiać się w repertuarze pierwsze widowiska musicalowe Can-Can C. Poertera i B. Lane’a Tęcza Finiana. Był to zatem w tym czasie jeden z najciekawszych zespołów operetkowych w kraju.

Mianem czołowej rozrywkowej sceny muzycznej określano Operetkę Śląską także w latach dyrekcji Mieczysława Tokarskiego (1965-1982), kiedy to zespół w znacznym stopniu wskazywał mające niebawem obowiązywać w polskich teatrach muzycznych trendy. Obok klasycznej operetki i twórczości rodzimej, wyznaczały je przede wszystkim pierwsze musicale. Przykładem tego na wstępie było Daj buzi, Kate C. Portera, Człowiek z La Manczy M. Leigha, z pamiętną tytułową rolą Stanisława Ptaka, Hello, Dolly! J. Hermana i My Fair Lady F. Loewe, a obok tego wystawiona w 1969 r., zapomniana operetka S. Moniuszki Ideał. Dominowała jednak operetka klasyczna, w tym m. in. Hrabina Marica E. Kálmána, Piękna Helena J. Offenbacha, Cnotliwa Zuzanna J. Gilberta, Wesoła wdówka F. Lehára, Polska krew O. Nedbala, Zemsta nietoperza J. Straussa, Róża wiatrów B. Mokrousowa, Bajadera E. Kálmána i Krół walca J. Straussa. One wyznaczały też zrównoważony, stabilny charakter pracy zespołu. Bogaty był także repertuar rodzimy, jakkolwiek nie zawsze odkrywczy. Niemniej był to czas, kiedy w Operetce Śląskiej zaczęto godzić interesy klasycznej operetki i początkującego na scenach polskich musicalu. Równocześnie podejmowane były próby przezwyciężenia skonwencjonalizowanego aktorstwa operetkowego, co z czasem doprowadziło do zmian w zakresie rygorów dobrego warsztatu aktorskiego.

Klasyczna operetka dominowała także w latach dyrekcji Zdzisława Kalemby (1982-1990), kiedy to w repertuarze odnajdujemy Tysiąc i jedną noc J. Straussa, Ptasznika z Tyrolu K. Zellera, Orfeusza w piekle J. Offenbacha, Manewry jesienne E. Kálmána i Noc w Wenecji J. Straussa. Wyjątkiem na skalę sukcesu Europy Wschodniej była natomiast prapremiera musicalu West Side Story L. Bernsteina w reż. Tadeusza Wiśniewskiego, zrealizowana wspólnie ze słuchaczami istniejącego przy Operetce Śląskiej od 1983 r. Studium Wokalno-Baletowego, pracującego pod kierownictwem Marcela Pałczyńskiego. Zachodzące od tego czasu zmiany sprawiły, że w miejsce bajkowego świata utworów Straussa, Lehára, Kálmána, Offenbacha i epoki fin de siècle'u, pojawiło się zapotrzebowanie na musical, gatunek muzyczny przesuwający repertuar operetkowy w stronę zachodniej kultury komercyjnej. Formą instytucjonalizacji tych zamierzeń było powołanie do życia Teatru Rozrywki w Chorzowie, który był nie tylko wyrazem wygórowanych ambicji politycznych ówczesnego przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji Macieja Szczepańskiego, ale i próbą przezwyciężenia stabilizacji muzycznego życia teatralnego regionu.

W stronę musicalu

Evita A. I. Webbera. Scena zbiorowa. Inscen. i reż. Kochańczyk, scen. P. Dobrzycki, kost. D. Morawetz, prem.. 11 XII 1994 r. Teatr Rozrywki w Chorzowie.Fot. A. A. Jonn (ze zbiorów A. Linerta).

Narodziny w województwie zawodowego zespołu musicalowego, poprzedzone zostały porozumieniem zawartym w grudniu 1976 r. pomiędzy Prezesem d/s Radia i Telewizji a ówczesnym wojewodą katowickim oraz dyrekcją Huty "Kościuszko" w Chorzowie, dotyczącym przekazania ówczesnego Domu Kultury przy zbiegu ul. Dzierżyńskiego i Konopnickiej, na rzecz mającego powstać niebawem „Music Hallu”. Zbudowany w latach 1898-1900 r. secesyjny gmach dawnego Hotelu „Graf Reden”, z czasem powiększony o dobudowaną obszerną salę redutową, po licznych adaptacjach, już przed wojną dysponował obszerną salą widowiskową.

Na wstępie, z myślą o kształceniu własnej kadry młodych tancerzy i wokalistów, w listopadzie 1978 r. do życia powołano Studium Wokalno-Taneczne. Pierwsza grupa 26 absolwentów opuściła je we wrześniu 1980 r. Inauguracyjna premiera z udziałem widowni, sztuki Tadeusza Ryłko Trala-Trala-Tralalińscy, odbyła się jeszcze w warunkach teatru w przebudowie, z chwilą objęcia dyrekcji i kierownictwa artystycznego przez Dariusza Miłkowskiego w 1984 r. Decyzja o przejęciu zespołu przez Wydział Kultury i Sztuki UW pod oficjalną nazwą "Państwowy Teatr Rozrywki w Chorzowie" zapadła 1 stycznia 1985 r. Status instytucji artystycznej Teatr uzyskał 1 IV 1985 r. Od początku swojego istnienia, obok własnej działalności artystycznej, był on miejscem intensywnej działalności impresaryjnej.

W latach dyrekcji Dariusza Miłkowskiego 1984-2018 Teatr Rozrywki posiadał wyraźnie określone oblicze ideowe i należał do ścisłej czołówki teatrów muzycznych w Polsce. Obok nurtu odwołującego się do klasyki teatru musicalowo-rewiowego, zaspakajającego ogólnoludzkie aspiracje i marzenia o lepszym świecie bohaterów z nizin społecznych, widoczny był znacznie słabszy nurt drugi, odwołujący się do modelu teatru dramatycznego. W panoramie muzycznego życia teatralnego województwa w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, to on zaczął wyznaczać kierunek zachodzących zmian, zwłaszcza w kontekście dokonań Operetki Śląskiej.

W jego repertuarze znajdowały się wybitne dzieła światowej sztuki musicalowej, m. in. Cabaret J. Kandera ,Skrzypek na dachu J. Bocka, The Rocky horror show R. O'Briena czy Jesus Christ Superstar A. L. Webera oraz prapremiera Evity A. L. Webbera – wszystkie w reż. Marcela Kochańczyka, a obok tego Ocean niespokojny A. Rybnikowa w reż. D. Miłkowskiego, następnie Człowieka z La Manchy M. Leigha oraz Pocałunek kobiety – pająka J. Kandera w reż. Tomasza Obary. W ostatnich latach listę tą uzupełniły m. in. The Canterville Ghost J. Williamsa, Dyzma – musical W. Młynarskiego i W. Korcza, West Side Story L. Bernsteina, Przebudzenie wiosny R. Satera i D. Sheika, Jekyll & Hyde F. Wildhorna i L. Bricusse’a, Gottland M. Szczygła, Dumrul Szalony G. Dilmena i B. Tongura oraz Niedziela w parku z Georgem S. Sondheima i J. Lapine'a. Poza prezentacją kanonu światowego musicalu, w repertuarze Teatru odnajdujemy prapremiery widowisk muzycznych, powstałych specjalnie dla tej sceny. Przykładem tego były m. in. Terapia Jonasza J. Bończyka oraz dwa spektakle P. Demirskiego Położnice szpitala św. Zofii oraz Bierzcie i jedzcie w reż. M. Strzępki. Osobny nurt wyznaczały widowiska dramatyczne i komediowe.

Równocześnie na jego scenie występowali m.in.: niemiecka aktorka (urodzona w Chorzowie) H. Schygulla, włoska piosenkarka Milva, B. Okudżawa i tancerz M. Barysznikow, a także wielokrotnie K. Janda, E. Demarczyk i M. Bajor. Z Teatrem współpracowali wybitni polscy twórcy i realizatorzy teatralni, wśród których byli m. in. K. Aleksander-Kmieć, L. Adamik, A. Bubień, Ł. Czuj. P. Demirski, P. Dobrzycki, J. Herter, Z. de Ines, T. Jacyków, J. Jarosik, M. Kochańczyk, H. Konwiński, Z. Krzywański, B. Ptak, D. Roqueplo, J. Staniek, M. Strzępka, J. Szajna, E. Terlikowska, I. Villqist, K. Wiśniak i M. Znaniecki. Do grona najważniejszych aktorów w różnych okresach czasu krytyka zaliczała m. in. J. Jędrusika, M. Kotowską, I. Malik, D. Niebudka, E. Okupską, M. Meyer, S. Ptaka, K. Respondka, E. Skargę, A. Szostak, A. Szymurę i R. Talarczyka.

Teatr dysponuje Dużą Sceną na 582 miejsca i Małą Sceną na 100 miejsc. Po przeprowadzonej w latach 2007-2009 przebudowie i modernizacji według projektu Jerzego Stożka, imponuje pięknem swojej kilkakrotnie nagradzanej architektury. Jest instytucją kultury samorządu województwa śląskiego i posiada status teatru marszałkowskiego. Od 1998 roku organizuje Wakacyjne Przeglądy Przedstawień, a od 2010 r. prowadził Obserwatorium Artystyczne "Entrée" – projekt umożliwiający młodym, niezależnym twórcom teatralnym debiut sceniczny. Swoje widowiska prezentował m.in. w USA, Austrii, Niemczech, Czechach, Chorwacji i na Łotwie. W 2018 r. D. Miłkowski przeszedł na emeryturę. Stanowisko dyrektora objęła Aleksandra Gajewska, a kierownictwo artystyczne Jacek Bończyk.

Obserwowana w drugiej połowie lat osiemdziesiątych na gruncie teatrów muzycznych w województwie śląskim ekspansja musicalu, doprowadziła do zacierania się granic między teatrami muzycznymi, wystawiającymi zróżnicowany repertuar musicalowo-operetkowy i operowo-baletowy, a nawet dramatyczny. Przykładem tego były losy przede wszystkim Operetki Śląskiej. Zespół na wstępie 1 IV 1996 r. połączony z Gliwickim Miejskim Ośrodkiem Kultury, przyjął nazwę „Teatr Muzyczny w Gliwicach”, po czym 1 VII 2001 r. zmienił ją na „Gliwicki Teatr Muzyczny”.

Na niejednorodne lata 1990-1998, charakteryzujące się presją przemian politycznych i ekonomicznych reform, przypadł początkowo czas dyrekcji Tadeusza Wiśniewskiego, następnie Michaliny Growiec i Ewy Strzelczyk, z którą w roli dyr. artystycznego współpracowała Krystyna Westfal. Obecne w tym czasie w repertuarze musicale, m. in. My Fair Lady F. Loewe i Zorba J. Kandera, sąsiadowały z Frasquitą F. Lehára, Boccacciem F. Suppégo i Balem w Savoyu P. Abraháma. Pragnienie unowocześnienia repertuaru od początku towarzyszyło także dyrekcji Pawła Gabary w latach 1998-2015. Początkowo na wstępie zmuszony był on dostosować repertuar placówki do nowych warunków społeczno-ekonomicznych. W jego repertuarze obok musicali i operetek, znajdowały się opera, baśń muzyczna, a także widowiska farsowe. Rozpoczął od Orfeusza w piekle J. Offenbacha, po czym wystawił musical Chicago J. Kandera. Zmierzając w stronę nowoczesności i współczesnych kierunków muzycznych, w dalszej kolejności wystawił m. in. Oklahomę R. Rodgersa, Footloose – wrzuć luz! T. Snow – wielki przebój Broadwayu, który w Gliwicach miał swoją europejską prapremierę, a następnie Hello, Dolly! J. Hermana, 42 ulica H. Warrena, Ragtime S. Flaherty’ego, High School Musical B. Louiselle’a, Tarzana P. Collinsa i Rodzinę Adamsów A. Lippa. Znacznie skromniejszy był dorobek z zakresu operetek, gdzie m. in. obok Ptasznika z Tyrolu K. Zellera, Księżniczki czardasza E. Kálmána, Wiedeńskiej krwi i Zemsty nietoperza J. Straussa, w repertuarze były: Kwiat Hawai P. Ábraháma, Wesoła wdówka F. Lehára i Noc w Wenecji J. Straussa, a także dwie opery: Cyrulik Sewilski G. Rossiniego i Carmen G. Bizeta. Ta ostatnia wystawiona została z chwilą przejęcia administracji nad „Ruinami Teatru Miejskiego”. Zbudowany w ramach kompleksu kulturalno-rozrywkowego w 1890 r. gmach byłego „Teatru Viktoria” okresowo wykorzystywany jest jako druga scena, obok czynnej od 1996 r. sceny „Kina Amok - Scena Bajka”. Był to zatem w tym czasie jeden z ciekawszych teatrów muzycznych w kraju, legitymujący się znakomitym dorobkiem artystycznym.

W różnych okresach czasu reżyserowali w nim m. in. B. Fotygo-Folański, W. Zdzitowiecki, R. Niewiarowicz, D. Baduszkowa, M. Daszewski, M. Sartova, M. Sławiński. T. Dutkiewicz i R. Talarczyk. Kierownikami muzycznymi m. in. byli W. Rowicki, W. Ormicki, K. Stryja, J. Sillich, T. Biernacki i R. Silva. Równocześnie choreografie opracowywali m. in. F. Parnell, S. Miszczyk, M. Kopiński, M. Surowiak. Z kolei scenografię przygotowywali m. in. S. Jarocki, A. Kilian, W. Lange i B. Ptak. Natomiast na scenie jego występowali: M. Artykiewicz, B. Artemska, I. Brodzińska, M. Derdzianka, M. Gabrielli, X. Grey, M. Growiec, D. Orzechowska, S. Osuchowska, W. Polańska, H. Rutkowska, J. Szymańska, K. Westfal, L. Zienko, gościnnie G. Brodzińska, a także J. Ballarin, L. Koprzywa, J. Popławski, Z. Pronobis, S. Ptak, A. Sawin, M. Ślaski i R. Wojtkowski. Wśród współczesnych solistów uwagę zwracały występy W. Białk, M. Długosz, J. Kremer, A. Maszczyk, W. Wrony i M. Musiała, natomiast wśród solistów baletu prezentacje I. Grocholskiej i J. Nowosielskiego. Niestety 28 I 2015 r. P. Gabara złożył rezygnację z pełnienia funkcji dyrektora Gliwickiego Teatru Muzycznego. Wraz z jego odejściem, zrezygnowano niemal z całego dotychczasowego repertuaru muzycznego i 16 VI 2016 r. powołano Teatr im. Tadeusza Różewicza w Gliwicach, posiadający status organizacyjny teatru miejskiego. Na dyrektora powołany został Grzegorz Krawczyk. Równocześnie w wyniku prośby wdowy Wiesławy Różewiczowej zrezygnowano z patronatu poety i 13 X 2016 r. uchwałą Rady Miasta do życia powołano Teatr Miejski w Gliwicach.

Stabilna okazała się być natomiast sytuacja Opery Śląskiej, mimo realizacji w połowie lat osiemdziesiątych gościnnych występów zagranicznych na trasie od Montrealu do Nowego Yorku z Halką S. Moniuszki, a następnie potrzeby przystosowania się do zachodzących zmian ustrojowych. Po półtorarocznej kadencji Jerzego Salwarowskiego dyrekcję i kierownictwo artystyczne Opery objął w wyniku ogłoszonego konkursu Tadeusz Serafin (1989-2016). Za jego kadencji realizowane były wielorakie formy muzyczne, a więc opery, operetki, musicale, balety i cantaty muzyczne. W repertuarze były m. in. Maksymilian Kolbe D. Probsta, Pokój Saren L. Majewskiego i J. Skrzeka, Gioconda A. Ponchiellego, Czarodziejski flet i Don Giovanni W. A. Mozarta, Traviata, Quo Vadis F. Nowowiejskiego, Aida, Nabucco, Rigoletto, Ernani, Don Carlos, Moc przeznaczenia G. Verdiego, Halka i Straszny dwór S. Moniuszki, Maria Stuarda G. Donizettiego, Eugeniusz Oniegin P. Czajkowskiego, Pajace R. Leoncavalla, Cavalleria rusticana P. Mascagniego, Tannhäuser R. Wagnera, Borys Godunow M. Musorgskiego, Cyganeria i Madame Butterfly G. Pucciniego, Orfeusz i Eurydyka Ch. W. Glucka, Łucja z Lammermoor, Manru I. J. Paderewskiego. Cyrulik sewilski G. Rossiniego, Tosca G. Pucciniego, Ubu Król K. Pendereckiego. Natomiast wśród musicali odnajdujemy m. in. Zaczarowany bal K. Gaertner i T. Kijonki, Phantoma M. Yestona i A. Kopita i My Fair Lady F. Loewe oraz z klasyki operetki Zemstę nietoperza, Wesołą wdówkę F. Lehara i Barona cygańskiego J. Straussa.

Liczne były także widowiska baletowe: Królewna Śnieżka i Kot w butach B. Pawłowskiego, Ad Montes Wojciecha Kilara, Dziadek do orzechów P. Czajkowskiego, Don Kichote L. A. Minkusa, Romeo i Julia H. Berlioza, Pan Twardowski L. Różyckiego, Kopciuszek S. Prokofiewa i wreszcie kantata sceniczna Carmina burana C. Orffa.

The Rocky Horror Show R. O’Briena. Scena zbiorowa. Reż. M. Kochańczyk, scen. P. Dobrzycki, kost. Z. deInes, praprem. 12 VI 1999 r. Teatr Rozrywki w Chorzowie.Fot. T. Zakrzewski (ze zbiorów A. Linerta).

Serafin jako utalentowany dyrygent oraz przedsiębiorczy i skuteczny menadżer, widowiska te z powodzeniem prezentował na licznych scenach krajowych i zagranicznych, w tym m. in. w Filharmonii Monachijskiej, Hamburgu i berlińskim Konzerthausie, a także Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Meksyku, Włoszech, Hiszpanii, Francji, Belgii, Holandii, Portugalii, Szwajcarii, Luksemburgu, Austrii, Szwecji, Holandii, Danii, Ukrainy oraz w Czechach i Słowacji. Wiele z nich nagrodzonych było Złotymi Maskami w niemal wszystkich podstawowych kategoriach. W ostatnich dziesięcioleciach Opera uhonorowana została także m. in. „Złotą Płytą”, a potem „Platynową Płytą” w kategorii „Muzyka klasyczna” za nagranie opery G. Verdiego Nabucco. Podobnie wyróżniony został dwupłytowy album „Opera Śląska poleca – hity operowe i operetkowe”, który w roku 2013 r. osiągnął status „Złotej Płyty”. Opera podobnie, jak i Teatr Rozrywki, jest instytucją kultury samorządu województwa śląskiego i posiada status teatru marszałkowskiego.

Zróżnicowany repertuar realizowany jest również i współcześnie, od 2016 r. pod dyrekcją Łukasza Goika. Przykładem tego jest m. in. w ostatnich latach Moc przeznaczenia G. Verdiego, Romeo i Julia Ch. Gounoda, a z zakresu klasyki operetki Księżniczka czardasza I. Kálmána. Odnotowujemy także opery buffo: Rzekomą ogrodniczkę - La finta giardiniera W. A. Mozarta i Don Desiderio J. M. K. Poniatowskiego. W bieżącym repertuarze utrzymuje się ok. 30 tytułów dzieł światowej i krajowej literatury muzycznej. W sumie dorobek Opery Śląskiej liczy ponad 260 premier i prapremier oper, operetek i baletów.

Do grona jej solistów w kilku ostatnich dziesięcioleciach m. in. należeli: P. Bukietyńska, R. Cyganik, J. Homik, H. Grychnik, T. Leśniczak, A. Majak, B. Paprocki i B. Pawlus. N. Stokowacka, K. Szostak-Radkowa, S. Toczyska, L. Zienko. Z kolei orkiestrą m. in. dyrygowali: R. Mackiewicz, J. Silich i N. Siess. Reżyserowali m. in. R. Cyganik, M. Fołtyn, B. Fotygo-Folański, L. Hellwig-Górzyński, B. Hussakowski, Z. Sawan i S. Żerdzicki. Scenografię przygotowywali m.in. J. Bernas, S. Jarocki, W. Lange, J. Moskal, B. Ptak, J. M. Szancer. Natomiast kierownikami baletu w różnych okresach czasu byli S. Miszczyk, J. Kapliński, M. Kopiński, Z. Korycki, J. Gogół, B. Kasprowicz, H. Konwiński i O. Koźmińska, a jego solistami m. in. L. Sotomska, D. Wąsowicz, U. Tkoczówna, E. Koziarski, A. Śnieżyński, W. Maksymczuk, T. Burke, B. Bittnerówna, I. Cieślikówna i L. Zienko. Współcześnie do grona najwybitniejszych aktorów/solistów zalicza się J. Kściuczyk-Jędrusik i F. Widerę. Teatr posiada Dużą Scenę na 391 miejsc i uruchomioną w sezonie 2006/2007 Salę Koncertową im. Adama Didura na około 200 miejsc. Odbywają się w niej koncerty muzyczne i uroczystości jubileuszowe.

W piątą rocznicę śmierci Napoleona Siessa salę orkiestrową 20 XI 1991 r. nazwano jego imieniem. Z kolei 3 V 1992 r. jedna z sal śpiewu otrzymała imię Andrzeja Hiolskiego, natomiast 14 VI 1995 r. drugą salę śpiewu nazwano imieniem Bohdana Paprockiego. I wreszcie 27 V 2000 r., z okazji 40 - lecia pracy artystycznej Wiesława Ochmana, salę prób uhonorowano jego imieniem. Nocą 24 VIII 2000 r w gmachu Opery wybuchł pożar, w wyniku którego spłonęła sala baletowa i zniszczeniu uległy pomieszczenia usytuowane pod nią, w tym m. in. sala chóru i orkiestry, a także garderoby baletu. W efekcie podjętych prace remontowych wg projektu Pawła Maryńczuka, modernizacji uległa sala balowa i wzniesiona została nad nią nowa kopuła, w miejsce zniszczonej przez pożar. Wszystkie jednak te działania i zabiegi nie zdołały przezwyciężyć panującej w teatrze ciasnoty, wynikającej z konieczności przygotowywania rozbudowanych inscenizacji operowych.

Bibliografia

1. 15 lat Państwowej Operetki Śląskiej w Gliwicach. Red. M. Błoszczyńska. Katowice 1967.
2. Biały L.: Z dziejów niemieckiego teatru w Królewskiej Hucie na przełomie XIX i XX wieku. „Zeszyty Chorzowskie” 2010, nr 11, s.6.
3. Erich P.: Geschichte des Oberschlesischen Landestheaters und Landesorchesters in Beuthen os. Dortmund 1972.
4. Funde und Befunde zur schlesischen Theatergeschichte. Zusammengestellt von B. Rudin. Bd 2; B. Vogelsang: Theaterbau in Schlesien. Dortmund 1984.
5. Karwat K.: Marcel Kochańczyk. 17 lat z Teatrem Rozrywki. Chorzów 2010.
6. Karwat K.: Stąd do Broadwayu. Historia Teatru Rozrywki. Chorzów 2011.
7. Komorowska M.: Kronika teatrów muzycznych PRL : lipiec 1944-czerwiec 1989. Poznań 2003.
8. Król J.: Gwiazdy noszą tenisówki: 35 portretów z Teatrem Rozrywki w tle. Chorzów 2001.
9. Kruczek J.: Z dziejów muzycznych panów i książąt pszczyńskich. Od Promnitzów do Hochbergów. Pszczyna 2009.
10. Linert A.: Chorzowski Teatr Komedii Muzycznej (1956-1961). [W]: „Zeszyty Chorzowskie”, t. 9, pod red. Z. Kapały. Chorzów: Muzeum w Chorzowie 2008, ss. 105 – 128.
11. Linert A.: Marcel Kochańczyk – reżyser i scenograf (1947–2000). [W]: „Zeszyty Chorzowskie”, t. VII, pod red. Z. Kapały. Chorzów: Wydaw. Muzeum w Chorzowie 2003, ss. 511–517.
12. Linert A.: Powojenny Teatr Miasta Chorzowa. [W:] „Zeszyty Chorzowskie”, t. 9, pod red. Z. Kapały. Chorzów: Muzeum w Chorzowie 2008, ss. 169 – 177.
13. Linert A.: Teatr Rozrywki w Chorzowie - zarys działalności 1984-2000. [W]: Kapała, Z. (red.) "Zeszyty Chorzowskie", t. IV. Chorzów: Wydaw. Muzeum w Chorzowie 2000, ss. 202-232.
14. Linert A.: Występy Teatru Polskiego z Katowic na scenie Oberchlesisches Landestheater w Bytomiu w okresie międzywojennym. „Śląskie Miscellanea”, t. 19, Katowice 2006, s. 75–91.
15. Magiczne ruiny. Teatr Miejski w Gliwicach 1890–2010. Magical ruins: Municipal Theatre in Gliwice. Magische Ruinen: das Stadttheater in Gleiwitz. Oprac. i red. M. Zalewska-Zemła. Gliwice 2010.
16. Makosch E.: Chronik des Theaterwesens in der Oberschlesischen Stadt Beuthen. Dortmund 1992.
17. Markiewicz L.: Dokonania muzyczne. „Kultura Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego”. Praca pod red. M. Fazana i A. Linerta. Katowice 1982, s. 133-176.
18. Markiewicz L.: W obliczu muzycznego dwudziestolecia. „Zaranie Śląskie” 1965, z. 1, s.44-69.
19. Mikołajczyk J.: Musical nad Wisłą: historia musicalu w Polsce w latach 1957-1989. Gliwice 2010.
20. Mikołajczyk J.: Operetka przy Nowym Świecie: historia teatru muzycznego w Gliwicach w latach 1952-2015 . Gliwice 2016.
21. Mykita-Glensk Cz.: Kalendarium polskich przedstawień amatorskich na Górnym Śląsku w latach 1919-1921, Opole 1993.
22. Mykita-Glensk Cz.: Kalendarium polskiego życia teatralnego na Śląsku. Śląsk Górny i Dolny (1855-1918), Opole 1995.
23. Mykita-Glensk Cz.: Melpomena w śląskiej mazelonce. Szkice z dziejów polskiego życia teatralnego na Śląsku do roku 1939. Opole 2003.
24. Mykita-Glensk Cz.: Polskie tradycje teatralne Śląska. Opole 1987.
25. Ochman W.: Wiesław Ochman o sobie: wybitny artysta scen operowych świata opowiada o swoim życiu i karierze. Warszawa 2008.
26. Od pierwszej Halki. Opera Śląska w latach 1945-1985. Księga pamiątkowa Opery, red. T. Kijonka. Katowice 1986.
27. Od pierwszej „Halki”: Opera Śląska w latach 1945-1985: księga pamiątkowa Opery. Red. T. Kijonka. Bytom 1986.
28. Opera Śląska 1945-1955. Red. Z. Hierowski. Stalinogród (Katowice) 1956.
29. Opera Śląska 1945 – 1970. Red. T. Kijonka. Katowice 1970.
30. Opera Śląska w dwudziestoleciu. Red. Z. Keller. Bytom 1964.
31. Państwowa Operetka Śląska w Gliwicach. Publikacja wydana z okazji prapremiery komedii muzycznej M. Bałuckiego: Klub kawalerów. Gliwice, październik 1977.
32. Pół wieku Opery Śląskiej. Księga Jubileuszowa Teatru w latach 1945-2000. Red. T. Kijonka. Bytom 2000
33. Ptak B.: Stanisław Ptak. Jego… listy. Jego… miłość. Ich… twórczość. Katowice: współwyd. Miasto Katowice 2007.
34. Rother P.: Chronik der Stadt KÖnigshütte Oberschlesien. Dülmen 1994
35. Schmidt J.: Życie teatralne w Gliwicach (1796-1944). Gliwice 1990.
36. Szewczyk G.: Deutschem Wort – Deutscher Art. Teatr Miejski w Katowicach (1907-1922). W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Tom 2, pod red. A. Barciaka, E. Chojeckiej i S. Fertacza. Katowice 2012, s. 191- 196.
37. Szwed E.: Działalność sceny operowej Teatru Polskiego w Katowicach w okresie międzywojennym. Maszynopis pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra L. Markiewicza. Katowice 1997.
38. Weber K.: Geschichte des Theaterwesens in Schlesien. Daten und Fakten – von den Anfängen bis zum Jahre 1944. Dortmund 1980.