1918 rok w Zagłębiu Dąbrowskim

Autor: prof. dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Zagłębie Dąbrowskie w Królestwie Polskim w latach 1815-1914 (Źródło: www.edus.ibrbs.pl)

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Sprawozdanie ze „Zjazdu Niepodległościowego” w Dąbrowie Górniczej (Źródło: ŚBC)

Zagłębie Dąbrowskie to region geograficzno-historyczny w zachodniej Małopolsce, na pograniczu z Górnym Śląskiem. Zaczął się on wyodrębniać po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 roku, kiedy liczące 2230 km² ziemie województwa krakowskiego zostały włączone jako tzw. Nowy Śląsk do Królestwa Prus. Historia Zagłębia Dąbrowskiego opiera się na dwóch kluczowych filarach: rozpoczętej w okresie rządów pruskich i trwającej do XX wieku industrializacji oraz na procesie kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, w którym kluczową rolę odgrywała walką o odzyskanie lub utrzymanie niepodległości. Żywa tradycja udziału mieszkańców regionu w powstaniu kościuszkowskim zadecydowała, że już w kilkanaście lat później chwycono za broń po wkroczeniu na ziemie zaboru pruskiego zwycięskich wojsk Napoleona w 1806 roku. Chociaż w wyniku pokoju w Tylży Nowy Śląsk pozostał w granicach Prus, to w efekcie polskiego powstania na Nowym Śląsku Napoleon wsparł roszczenia władz powstałego Księstwa Warszawskiego i ostatecznie w listopadzie 1807 roku region znalazł się w granicach państwa polskiego.

Po kongresie wiedeńskim mieszkańcy regionu znaleźli się w granicach Królestwa Polskiego, a kiedy Rosja zaczęła ograniczać autonomię Królestwa, wzięli udział w powstaniu listopadowym. Mieszkańcy Zagłębia stanęli do walki także po zdobyciu 7 lutego 1863 roku dworca kolei warszawsko-wiedeńskiej w Sosnowcu przez wyprawę naczelnika województwa krakowskiego Apolinarego Kurowskiego. Wyzwolenie trójkąta granicznego w czasie powstania styczniowego przyniosło Zagłębiu Dąbrowskiemu trzy tygodnie wolnej Polski. Tworzono wówczas polskie władze i polskie oddziały wojskowe. W następnych latach, mimo represji rosyjskich, nie zapomniano o tych wydarzeniach. Zagłębiacy zaangażowali się także w wydarzenia rewolucji 1905 roku. Po krwawej niedzieli w Petersburgu fala strajków i manifestacji  rozlała się po całej Rosji, docierając także do Królestwa Polskiego i Zagłębia Dąbrowskiego. 5 lutego w Sosnowcu odbył się wiec z udziałem kilkudziesięciu tysięcy robotników z całego Zagłębia, na którym domagano się praw socjalnych i narodowych. W odpowiedzi, 9 lutego wojsko carskie zmasakrowało manifestację robotników pod hutą „Katarzyna”. 1 listopada 1905 roku, kiedy w Zagłębiu rozpoczęła się kolejna fala protestów, ich przywódcy zwrócili się do naczelnika powiatu będzińskiego z żądaniem oficjalnego przekazania władzy w regionie i faktycznie, powołane wówczas i zdominowane przez Narodową Demokrację, Komitety Obywatelskie, przejęły na 10 dni rządy w tzw. Republice Zagłębiowskiej. Powstała także  Republika Sławkowska. Ich istnienie zakończyło wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie Polskim. W 1906 roku w Zagłębiu nadal walczyła Organizacja Bojowa PPS. Wkrótce Zagłębie Dąbrowskie objął swym działaniem Związek Walki Czynnej. Swe struktury zaczął organizować ruch strzelecki. Zagłębiowski skauting szerzył wśród młodzieży patriotyczne tradycje i przygotowywał ją do przyszłej walki.

Zagłębie Dąbrowskie odegrało także bardzo ważną rolę w wydarzeniach związanych z planami powstańczymi Józefa Piłsudskiego i akcją legionową z 1914 roku. To w tym regionie, w chwili rozpoczęcia Wielkiej Wojny,  miała się rozpocząć polska insurekcja przeciwko Rosji, co jednak uniemożliwiło wycofanie wojsk carskich i wkroczenie oddziałów niemieckich do Zagłębia już 2 sierpnia 1914 roku. Kiedy działacze niepodległościowi rozpoczęli w Zagłębiu organizowanie pierwszych oddziałów strzeleckich, a potem legionowych, Zagłębiacy (przede wszystkim robotnicy) ochoczo wstępowali do tych formacji, mimo okupacji niemieckiej i austro-węgierskiej dzielących region na część zachodnią i wschodnią. W Dąbrowie Górniczej działał Komisariat Obwodowy Polskiej Organizacji Narodowej, a potem Biuro Werbunkowe. Akcja legionowa przyniosła z regionu do 1916 roku imponującą liczbę blisko 2500 ochotników. Z czasem miejsce idei legionowej zajęła w Zagłębiu Dąbrowskim utworzona przez Piłsudskiego Polska Organizacja Wojskowa, której V Okręg powstał w tym regionie 25 listopada 1915 roku. Polskim akcjom niepodległościowym starali się przeciwdziałać Niemcy, kontrolujący część regionu. Natomiast po powołaniu w Warszawie Centralnego Komitetu Narodowego, w Dąbrowie pod okupacja austro-węgierską od 1915 roku rozpoczęła działania Okręgowa Rada Narodowa Zagłębia Dąbrowskiego skupiająca komitety narodowe z obszaru obu okupacji. W Radzie działali członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej, Narodowego Związku Robotniczego, Związku Państwowości, Ligii Kobiet Pogotowia Wojennego. Przygotowując grunt pod odzyskanie niepodległości organizowano uroczyste obchody rocznic narodowych. Od 1916 roku w Zagłębiu działał również IX okręg nowo powołanego ZHP.

Odezwa wydana przez Zjednoczenie Narodowe w listopadzie 1918 roku (Źródło: ŚBC)

Jeszcze podczas I wojny światowej wydanie Aktu 5 listopada 1916 roku i ustanowienie na jego mocy Tymczasowej Rady Stanu, zapowiedziało przyszłą suwerenną władzę polską na ziemiach Królestwa Polskiego. Okręgowa Rada Narodowa Zagłębia Dąbrowskiego wezwała wówczas społeczeństwo regionu do zaangażowania w budowę państwowości i do uznania Tymczasowej Rady Stanu za legalny rząd polski. W marcu 1917 roku odbył się Zjazd Niepodległościowy w Dąbrowie, w którym uczestniczyło 500 działaczy z Zagłębia, ale pozycję Okręgowej Rady Narodowej osłabiło odejście z niej partii robotniczych, wynikające z nasilającej się walki politycznej. Jednak w Dąbrowie socjaliści nadal wspierali działalność Komitetu Narodowego, chociaż w regionie coraz większe znacznie zyskiwały struktury Stronnictwa Niezawisłości Narodowej. W 1917 roku w miastach zagłębiowskich odbyły się wybory komunalne, a wyrazem nadziei na szybkie odzyskanie ojczyzny były w całym regionie huczne obchody setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Wydarzenia na wschodzie i niechęć państw centralnych do rozszerzania kompetencji władz polskich wpłynęły na postawę PPS, która podjęła decyzję o zerwaniu współpracy z władzami austrowęgierskimi i niemieckimi oraz o postawieniu zaostrzonych  żądań socjalnych. Atmosferę w obozie niepodległościowym i w stosunkach z państwami centralnymi podgrzał także „kryzys przysięgowy”, przekładający się na sytuację w regionie. Ostateczny cios orientacji na państwa centralne zadało ujawnienie krzywdzących dla sprawy polskiej postanowień pokoju brzeskiego z marca 1918 roku, przeciwko któremu protestowano między innymi na wiecach w Sosnowcu. Zagłębiem Dąbrowskim w ciągu 1918 roku wstrząsały kolejne fale strajków, a władze okupacyjne w odpowiedzi na nie nasilały aresztowania. POW szykowała się nawet do rozpoczęcia akcji terrorystycznych, jako odpowiedź na represje władz austrowęgierskich i niemieckich. W tym samym czasie agitację rewolucyjną zaczęli nasilać działacze PPS-lewicy i SDKPiL, którzy w swych działaniach chcieli naśladować bolszewików w Rosji. Agitację ułatwiała im katastrofalna sytuacja aprowizacyjna.

Co się stało jesienią 1918 roku?

7 października 1918 roku utworzona rok wcześniej na mocy Aktu 5 listopada Rada Regencyjna w orędziu do narodu polskiego zapowiedziała utworzenie niezwisłego państwa, obejmującego wszystkie ziemie polskie, z dostępem do morza, a 23 października powołała rząd Józefa Świerzyńskiego. Z entuzjazmem na manifest zareagowali radni Sosnowca. Jeszcze w tych dniach przedstawiciele Zjednoczenia Narodowego, Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, NZR i środowisk związanych z Piłsudskim uzgodnili współpracę w tworzeniu polskich organów władzy, w chwili załamania się okupacji niemieckiej w regionie. Ale jesień 1918 roku rozpoczęła się w Zagłębiu Dąbrowskim od fali strajków. Trzytygodniowy strajk powszechny zainicjowany przez górników w październiku ogarnął strefę pod okupacją niemiecką i przeniósł się na obszar zarządzany przez władze austrowęgierskie. Powodem był przede wszystkim sprzeciw przeciwko rządom przegrywających wojnę okupantów, które przynosiły w regionie narastające w galopującym tempie bezrobocie, spadające zarobki, katastrofalne braki w zaopatrzeniu, przekładające się na nędzę tysięcy Zagłębiaków.

Drogę do budowy państwa otworzył rozpad monarchii habsburskiej. 31 października mianowany przez Radę Regencyjną szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generał Tadeusz Rozwadowski wydał rozkaz do żołnierzy i oficerów Polaków na terenach okupowanych i w Galicji, by ci złożyli przysięgę na wierność państwu polskiemu. W tym samym dniu z obszaru Zagłębia okupowanego przez Austro-Węgry wycofywać zaczęły się oddziały wojskowe. Koszary austriackie w Dąbrowie opanowali zmobilizowani natychmiast członkowie POW i byli legioniści pod komendą podporucznika Władysława Wąsika, wsparci przez Polaków z oddziałów austriackich. Żołnierze narodowości czeskiej bez walki złożyli broń. Dowództwo wojskowe na obszarze okupacji austrowęgierskiej w Zagłębiu objął z ramienia Rady Regencyjnej pułkownik Witold Filimowski, były oficer austriacki. Już 3 listopada sformowano dwie kompanie Wojska Polskiego, które także w najbliższych dniach uczestniczyły w rozbrajaniu żołnierzy państw centralnych. Natomiast działacze SDKPiL i PPS-Lewicy, w ręce których trafiła część broni, przystąpili do formowania oddziałów Czerwonej Gwardii. Komuniści szykowali się do realizacji głoszonego przez ich partie hasła rewolucji proletariackiej.

Po lewej stronie powiększony fragment nieistniejącego już budynku koszar austriackich w Dąbrowie Górniczej (Źródło: POLONA, zbiory Biblioteki Narodowej, domena publiczna)

2 listopada 1918 roku austrowęgierskie władze okupacyjne w Zagłębiu Dąbrowskim przekazały władzę administracyjną przedstawicielowi Rady Regencyjnej. Jednak nowe władze nie zyskały poparcia społeczeństwa. W tym samym dniu Okręgowy Komitet Robotniczy PPS z Kazimierzem Kuczewskim na czele podjął uchwałę o przejęciu w najbliższych dniach władzy w okręgu i kontynuowaniu rozbrajania wojsk okupacyjnych. 4 listopada rozbrojono żołnierzy austriackich w Sławkowie. Natomiast w  Dąbrowie, opierając się na Pogotowiu Bojowym PPS, zaczęto tworzyć Milicję Ludową. Obawiano się wówczas zarówno zachowawczych działań przedstawicieli Rady Regencyjnej, jak i rewolucyjnych planów radykalnej lewicy, co groziło ostrą konfrontacją w regionie z bardzo liczną grupą wielkoprzemysłowej klasy robotniczej. PPS wierna swojej dotychczasowej drodze na pierwszym miejscu stawiała kwestię odzyskania niepodległości, która otworzy możliwość przeprowadzenia reform społecznych. Natomiast PPS-Lewica razem z SDKPiL wezwała do przejęcia władzy w regionie przez proletariat. 2 listopada wezwano robotników do przeciwstawienia się rządom przedstawicieli Rady Regencyjnej. Do Dąbrowy przybyli wówczas najważniejsi działacze tych partii Henryk Bittner, czy Stanisław Budzyński. W dniach 5-7 listopada odbyły się w Dąbrowie wybory do Rad Delegatów Robotniczych. Wzięli w nich udział członkowie SDKPiL, PPS-Lewicy, Polskich Związków Zawodowych oraz PPS, która zyskała największe poparcie robotników. Działacze radykalni proklamowali wówczas strajk powszechny, który ułatwić im miał przejęcie kontroli nad Radami Delegatów Robotniczych i regionem. Postulowano reformy: wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy (na kopalniach 6-godzinnego), płac minimalnych itp.

By przejąć kontrolę nad wydarzeniami, działacze PPS z Kazimierzem Kuczewskim na czele postanowili objąć władzę nad całym powiatem tworząc tymczasowy organ: Radę Komisarzy Ludowych. Wiadomość o tym zamierzano ogłosić 8 listopada, w dniu inauguracji działania Rady Delegatów Robotniczych Okręgu Dąbrowskiego. W tym dniu zorganizowano wielki wiec robotniczy pod „Sztygarką”, po którym radykałowie zamierzali zająć budynek Resursy Obywatelskiej, w którym miały się toczyć obrady Rady. Towarzyszył im oddział Czerwonej Gwardii. Jednak odziały wojskowe oddając strzały ostrzegawcze uniemożliwiły opanowanie obiektu. Z konieczności inauguracyjne obrady odbyły się w Sali zbornej kopalni „Paryż”. Byli na nich obecni tylko delegaci z list PPS-Lewicy i SDKPiL, a przewodniczącym Rady wybrani Henryka Bitnera. Działacze PPS realizowali już wówczas swój własny plan. 9 listopada Rada Komisarzy Ludowych we współpracy z POW zaczęła przejmować władzę w Dąbrowie. Aresztowano przedstawicieli Rady Regencyjnej, a Kuczewski przejął biuro powiatowe. Kiedy do Zagłębia dotarła informacja o utworzeniu w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele, Kuczewski natychmiast uznał jego zwierzchność. Zaaprobował te działania Jędrzej Moraczewski, który przybył 10 listopada do Dąbrowy, jako przedstawiciel rządu z Lublina. Kuczewski stanął oficjalnie na czele Tymczasowego Komisariatu Rządu Ludowego. Na kolejnym zebraniu Rad Delegatów Robotniczych Okręgu Dąbrowskiego 10 listopada przewodniczącym wybrano Władysława Gęborka z PPS, który starał się podporządkować Radę Delegatów komisarzowi Rządu. Natomiast działacze radykalni z SDKPiL i PPS-Lewicy przeprowadzili ogłoszenie na 11 listopada strajku powszechnego i demonstracyjnego pogrzebu zabitego w wydarzeniach sprzed dwóch dni robotnika. Strajk i pogrzeb jednak miał spokojny przebieg, a 12 listopada komisarz Kuczewski nakazał realizację części postulatów ekonomicznych, co uspokoiło robotników.

W tych samych dniach w Sosnowcu także rozpoczęła się akcja rozbrajania Niemców. Już w nocy z 10 na 11 listopada zatrzymywano i rozbrajano żołnierzy, a w akcjach tych brali udział członkowie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, członkowie POW, strażacy, byli legioniści i robotnicy, którzy otrzymali broń między innymi z Dąbrowy. W Sosnowcu oddziały POW otoczyły Niemców, którzy zabarykadowali się w komendzie przy ulicy Sadowej. Jednak większość żołnierzy niemieckich składała broń bez walki. Na ulicy Szopienickiej od strony Sosnowca ustawiono posterunki graniczne z Górnym Śląskiem. Rozkręcono tory by uniemożliwić wywożenie mienia, węgla i drewna z terenów okupowanych. Rozbrajano Niemców również w Zawierciu. Władzę nad obszarem pozostającym dotąd pod okupacja niemiecką 11 listopada przejął Komisariat Rządu, a na jego czele – po ostatecznym porannych uzgodnieniach z przywódcą piłsudczyków Emilem Mecnarowskim – stanął Stefan Falkowski. Jego wybór wynikał z faktu, iż w Sosnowcu nadal silną pozycje zachowała narodowa demokracja i chadecja. Miała ona silne wsparcie w związkach kupieckich, cechach, czy ogniwach straży pożarnej i gniazdach „Sokoła”. Wzmacniało pozycję tego obozu dystansowanie się od oficjalnej współpracy z państwami centralnymi. Jednak pod naciskiem Mecnarowskiego ustalono, że Falkowski będzie oficjalnym reprezentantem utworzonego 7 listopada w Lublinie Rządu Ludowego Ignacego Daszyńskiego. Wprawdzie 12 listopada przybył do Sosnowca wysłannik rządu Daszyńskiego inż. Czaplicki, z zaleceniem objęcia Komisariatu, ale w zaistniałej sytuacji pozostał on kontrolerem i łącznikiem z rządem. Natomiast na wieść o wydarzeniach w Sosnowcu rząd Rady Regencyjnej 12 listopada – zapewne pod wpływem Zjednoczenia Narodowego – również mianował Falkowskiego komisarzem na cały powiat będziński. Na swojego zastępcę Falkowski powołał Leona Rudowskiego. Dotychczasowi urzędnicy Polacy i Niemcy piszący po polsku mieli tymczasowo pozostać na stanowiskach administracyjnych. Również w Czeladzi drużyny harcerskie i gniazdo „Sokoła” utworzyły oddział milicji, który rozpoczął 11 listopada rozbrajanie Niemców. Zwierzchnikiem tworzonych oddziałów milicji (Straży Obywatelskich) na obszarze powiatu będzińskiego został mianowany Artur Michael. Tego samego dnia w Sosnowcu zwołano naradę dowódców gminnych Komitetów Obrony Narodowej, a ich komendantem Powiatowym został Janusz Borowski. Jedną z pierwszych decyzji komisarza Falkowskiego, było wezwanie do utworzenia we wszystkich gminach rad, na czele których wini stanąć prezesi rad. Natomiast wójtowie cieszący się zaufaniem mieszkańców mieli pozostać na stanowiskach.

Resursa Obywatelska w Dąbrowie Górniczej (Źródło: ŚBC)

Równocześnie, podobnie jak na obszarze okupacji austriackiej, coraz większą popularność wśród robotników zaczęły zyskiwać hasła głoszone przez działaczy PPS-Lewica i SDKPiL. Jeszcze 10 listopada obie partie wezwały robotników Sosnowca na wiecu w Teatrze Letnim do tworzenia Rad Delegatów Robotniczych oraz oddziałów Czerwonej Gwardii i przeciwstawienia się powstającym władzom. Tworzenie formacji zbrojnych ułatwiała broń zdobyta przy rozbrajaniu Niemców. Wybory do Rad z 11 i 12 listopada przyniosły zwycięstwo  SDKPiL (92) i PPS-Lewicy (54). Zaporą dla ich wpływów nie mogła być PPS, rozbita aresztowaniami na obszarze okupacji niemieckiej w Zagłębiu. Na terenie Sosnowca struktury PPS właściwie nie istniały, a większość działaczy przebywała w więzieniach, albo ukrywała się poza regionem. PPS ze swoim programem niepodległościowym i społecznym mogła stanowić zaporę dla radykałów marzących o światowej rewolucji. Aktywizację działań partii przyniósł dopiero powrót wypuszczonego 11 listopada z niemieckiego więzienia, młodego działacza i jednego z organizatorów czynu legionowego w regionie Aleksego Bienia. Już wkrótce, dzięki energii i talentom organizacyjnym odbudował on pozycję PPS na obszarze Sosnowca i okolic. Wszedł też w skład Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Zagłębiu. 13 listopada pod zbrojną osłoną Czerwonej Gwardii odbyło się pierwsze posiedzenie Rady Delegatów Robotniczych Okręgu Sosnowieckiego i już nazajutrz organ ten wezwał robotników do strajku powszechnego. Na organizacyjnym posiedzeniu 15 listopada Rada Delegatów Robotniczych Okręgu Sosnowieckiego nakazała także stworzenie struktur rad niższego szczebla, którymi miały być komitety fabryczne i kopalniane oraz rady dzielnicowe. Przez te działania chciano objąć kontrolą zarówno działania przedsiębiorstw jak i funkcjonowanie samorządu, nie zamierzając podporządkowywać się legalnemu rządowi polskiemu. W tej sytuacji zasadniczym problemem dla działaczy socjalistycznych z Aleksym Bieniem na czele, było zagrożenie ze strony działaczy komunistycznych dominujących w Radach Delegatów Robotniczych w Okręgu Sosnowieckim i odrzucających uczestnictwo w tworzeniu państwa polskiego oraz rozdwojenie siły powstającego państwa, poprzez utworzenie odrębnych ośrodków władzy w Zagłębiu Dąbrowskim.

Aleksy Bień (Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna)

Ostatecznie w wyniku wydarzeń z dwóch pierwszych dekad listopada 1918 roku w Zagłębiu Dąbrowskim ukształtowały się dwa komisariaty podlegające Rządowi Lubelskiemu i  obejmujące tereny byłej okupacji austrowęgierskiej oraz niemieckiej. W dodatku na ich czele stanęli przedstawiciele dwóch rywalizujących obozów: socjalistów z PPS i obozu narodowego związanego z Zjednoczeniem Narodowym. Za plecami mieli oni powiew rewolucji, którą wzniecić chcieli radykałowie z SDKPiL i PPS-Lewicy, dominujący w Radach Delegatów Robotniczych i odrzucający budowę niepodległego państwa na rzecz powszechnej proletariackiej rewolucji. Współpraca Falkowskiego i Kuczewskiego mogła trwać tylko w czasie rozbrajania wojsk okupacyjnych i przejmowania administracji oraz w dniach zagrożenia wybuchem niekontrolowanej rewolucji, którą skłonni byli wywołać radykałowie. Tak na prawdę obie strony, zgodne w budowaniu zrębów państwa polskiego, zasadniczo różniły poglądy na kwestie społeczne i gospodarcze, które miały nadać kształt odzyskanej ojczyźnie. Natomiast działacze PPS przeciwstawili się także próbie ogłoszenia Rad Delegatów Robotniczych za organ władzy, a 17 listopada, by osłabić wpływy komunistów, zażądali nowych wyborów do Rad i opuścili obrady.

Sytuację zmieniło powołanie 18 listopada 1918 roku rządu Jędrzeja Moraczewskiego. Zgodnie z postanowieniami nowego premiera, zreorganizowano władze podległe rządowi na obszarze Zagłębia Dąbrowskiego. Obwód sosnowiecki połączono z dąbrowskim w ramach jednego powiatu będzińskiego, w kształcie sprzed I wojny światowej. Zaś na czele władz powiatowych stanął Ryszard Kunicki z PPSD, przywołany ze Śląska Cieszyńskiego, ale jako reprezentant rządu, a nie lokalnych socjalistów. Jego zastępcami – pełniąc swe funkcje do stycznia 1919 roku – zostali: reprezentujący obóz narodowy inż. Leon Rudowski z Sosnowca i reprezentujący socjalistów Kazimierz Kuczewski z Dąbrowy. Odsunięcie Falkowskiego związane było z krytyką reform społecznych wprowadzanych przez rząd Moraczewskiego. Natomiast na czele oddziałów Wojska Polskiego w Zagłębiu stanął oficer Legionów i lekarz, kapitan Felicjan Sławoj-Składkowski, który uczestniczył w rozbrajaniu Niemców, a po powołaniu Dowództwa Okręgu Wojskowego z siedzibą w Będzinie, podpułkownik Rudolf Tarnawski.

W końcu listopada 1918 roku Rady Delegatów Robotniczych i Czerwona Gwardia opanowane przez działaczy SDKPiL oraz PPS-Lewicy, odrzucających tworzenie państwa polskiego na rzecz proletariackiej rewolucji, stawały się niebezpiecznym przeciwnikiem dla nowych władz w Zagłębiu Dąbrowskim. Po kilku incydentach zbrojnych, w obawie przed bratobójczą walką, 21 grudnia, by zapobiec kolejnym niekontrolowanym wypadkom i zaburzeniom wznieconym przez komunistów, zażądano złożenia przez ludność cywilną broni, a wojsko rozbroiło oddziały Czerwonej Gwardii. 6 stycznia 1919 roku, na podstawie dekretu Naczelnika Państwa, rząd Moraczewskiego wprowadził na terenie Zagłębia Dąbrowskiego stan wyjątkowy na trzy miesiące. Przełom lat 1918/1919 to jednak w Zagłębiu Dąbrowskim przede wszystkim intensyfikacja kampanii parlamentarnej, bowiem to Sejm Ustawodawczy miał określić kształt nowego państwa.

Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce

Tablica na ścianie katedry w Sosnowcu (Fot. A Kubica)

Dwukrotnie przypomniano o wydarzeniach w regionie, po ustanowieniu w 1937 roku Święta Niepodległości 11 listopada przez Sejm II Rzeczypospolitej. Przez lata PRL-u, po likwidacji Święta 11 listopada, jedyne wydarzenie z listopada 1918 roku, jakiemu poświęcano uwagę, to powstanie Rad Delegatów Robotniczych w Zagłębiu Dąbrowskim oraz formowanie Czerwonej Gwardii. Tym kwestiom poświęcone były opracowania naukowe i popularne, czczono rocznicę krwawego starcia z robotnikami chcącymi założyć komitet kopalniany w Czeladzi. Pozostałe wydarzenia z roku 1918 zasnuła mgła niepamięci. Przykładem na to może być program podręczników do nauczania historii, w których o regionie, który był jednym z pierwszych tworzących struktury państwa polskiego, mówi się jedynie w kontekście powołania w nim Rad Delegatów Robotniczych.

Rok 1918 w literaturze, sztuce i muzyce

Nie znane są odniesienia w sztuce literaturze czy muzyce do wydarzeń z listopada 1918 roku, Jedynym nawiązaniem do wydarzeń związanych z drogą do niepodległości jest sztuka autorstwa Jarosława Jakubowskiego pt. „Czerwone Zagłębie”.

Ci, którzy tworzyli niepodległą Polskę

• Kazimierz Kuczewski – działacz PPS i przewodniczący Okręgowego Komitetu Robotniczego w listopadzie 1918 roku stanął na czele Rady Komisarzy Ludowych, uznanej za komisariat Rządu Ludowego w okręgu dąbrowskim powiatu będzińskiego. Współtwórca struktur państwa polskiego w regionie.
• Stefan Falkowski (1879-1958) – lekarz i działacz Ligii Narodowej i lider endecji w Zagłębiu (Zjednoczenia Narodowego). W listopadzie 1918 roku był komisarzem Rządu Ludowego w okręgu sosnowieckim powiatu będzińskiego. Później poseł na Sejm II RP
• Aleksy Bień (1894-1977) – działacz PPS i jeden z organizatorów akcji legionowej, w 1918 roku odbudowywał struktury PPS w regionie i działał na rzecz podporządkowania Rad Delegatów Robotniczych państwu polskiemu, później prezydent Sosnowca i poseł na Sejm II RP.

Miejsca pamięci

Dzisiejszy budynek Teatru Zagłębia (dawny Teatr Zimowy) stanowił element kompleksu, w skład którego wchodziły pokoje gościnne Hotel Saski oraz drewniany Teatr Letni (Fot. Michał Sz., źródło: Wikimedia Commons)

Miejsc pamięci odnoszących się do wydarzeń z listopada 1918 roku  prawie nie ma, poza upamiętnieniem miejsca starcia w Czeladzi z aktywistami Rad Delegatów Robotniczych. Pozostałe miejsca są związane z pamięcią o walce o niepodległość w latach I wojny światowej. W kolejnych miejscowościach są to:

• Sosnowiec, Katedra – Tablica upamiętniająca zagłębiowskich harcerzy poległych w latach 1914-1920,
• Sosnowiec, Wawel – Tablica upamiętniająca miejsce kwaterowania  kompanii Legionów Polskich,
• Dąbrowa Górnicza – Obelisk w Parku Miejskim przed Muzeum „Sztygarka”, upamiętniający Legionistów z Zagłębia Dąbrowskiego,
• Dąbrowa Górnicza-Strzemieszyce Wielkie, Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa – Tablica upamiętniająca odzyskanie w 1918 roku niepodległości przez Polskę,
• Dąbrowa Górnicza-Ząbkowice, ul. Władysława Sikorskiego, Tablica upamiętniająca żołnierzy Wojska Polskiego z Ząbkowic walczących pod wodzą Józefa Piłsudskiego poległych w latach 1918-1920,
• Czeladź, ul. 21 listopada – Tablica upamiętniająca poległych w starciu w 21 listopada 1918 roku: Andrzeja Błaszkiewicza, Elżbietę Paczyńską, Romana Peciaka i Piotra Szkropa,
• Mierzęcice, ul. Wolności – Pomnik upamiętniający 10-tą rocznicę odzyskania niepodległości,
• Wojkowice, ul Sobieskiego – Obelisk zwieńczony orłem ku czci poległych w obronie ojczyzny w Legionach Polskich.

Bibliografia

Źródła

1. Bień A., W podziemiach Zagłębia, Płocka i Włocławka 1912 – 1914 – 1918. 1930.
2. „Kurier Zagłębia” 1918.
3. PPS. Wspomnienia z lat 1918-1939, Warszawa 1987.
4. Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918-1919. Materiały i Dokumenty. T.2, Warszawa 1965.
5. Sławoj-Składkowski F., Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły. Wstęp i oprac. A. Adamczyk, Warszawa 2003.
6. Zagłębie Dąbrowskie w walce o niepodległość. Dzieje ruchu niepodległościowego w Zagłębiu Dąbrowskim, Sosnowiec 1991.

Opracowania

1. Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom 3, część 1, Dzieje miasta, Dąbrowa Górnicza 2016.
2. Drabina J. (red.), Historia Czeladzi. T.2, Czeladź 2012.
3. Figa I.: Okupacja Zagłębia Dąbrowskiego oraz Częstochowy i sytuacja mas pracujących w latach 1914-1916, „Studia i Materiały do dziejów Śląska” 1968.
4. Glimos-Nadgórska A. (red.), Będzin 1358-2008. T. 3,  Będzin 2008.
5. Karpiel A., Stefan Feliks Falkowski (1879-1958) – lekarz, działacz społeczno-narodowy w Sosnowcu. T. 2, „Rocznik Sosnowiecki” 1993.
6. Monografia Zawiercia, Zawiercie 2003.
7. Nawrot D., Z dziejów czynu legionowego. Zagłębie Dąbrowskie w pierwszym roku wielkiej wojny 1914-1915, Sosnowiec 2014.
8. Rechowicz H., W Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku u progu i na początku niepodległości (1918-1922), Katowice 1968.
9. Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, Sosnowiec 2016.
10. Walczak J. (red.), Dzieje robotnicze Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, Katowice 1986.
11. Walczak J., Ruch robotniczy w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1918-1926, Katowice 1973.
12. Walczak J. (red.), Sosnowiec. 100 lat dziejów miasta, Sosnowiec 2002.
13. Walczak J., Wielkie dni Czerwonego Zagłębia (Ruch robotniczy w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie walki o władzę w latach 1918-1919), Katowice 1969.
14. Walczak J. (red.), Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej (1918-1939), Sosnowiec 2005.
15. Wanatowicz M.W., Ku niepodległej. Społeczeństwo Sosnowca w okresie odradzania się państwa polskiego. T. 2, „Rocznik Sosnowiecki” 1993.