Zbiornik Sosina

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 9 (2022)

Rys. 1. Lokalizacja zbiornika Sosina: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – ważniejsze drogi, 4 – koleje, 5 – granice jednostek administracyjnych; 6 – jazy, pompownie.

Zbiornik Sosina położony jest w środkowej części województwa śląskiego, w odległości kilkuset metrów od przebiegającej na wschód od niego granicy z województwem małopolskim (rys. 1). Powstał w miejscu, gdzie wcześniej prowadzona była powierzchniowa eksploatacja złóż piasków wykorzystywanych jako podsadzka w kopalniach węgla kamiennego funkcjonujących na terenie ówczesnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (dziś konurbacja katowicka). Pod względem genetycznym zbiornik Sosina klasyfikowany jest do grupy jezior wyrobiskowych, podobnie jak inne z terenu województwa śląskiego, np.: Pogoria I, II i III, Kuźnica Warężyńska, Dziećkowice, Pławniowice, Dzierżno Duże i Małe oraz zbiorniki Rogoźnik. Sztuczne jezioro Sosina początkowo miało być wyłącznie rezerwuarem wody z przeznaczeniem na cele przemysłowe, ale w późniejszym czasie jego funkcje uległy zmianie.

Pod względem fizycznogeograficznym zbiornik Sosina położony jest we wschodniej części mezoregionu Wyżyna Katowicka. Stanowi on centralną część makroregionu Wyżyna Śląska, która jest częścią podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska. Położenie geograficzne zbiornika wyznaczają jego współrzędne: 50o14’27’’N, 19o19’50’’ E. Pod względem administracyjnym zbiornik położony jest na terenie miasta Jaworzno, w jego północno-wschodniej części, w dzielnicy Pieczyska. Zbiornik posiada bardzo niewielką strefę zasilana. Powierzchnia jego zlewni wynosi 2,45 km². W zdecydowanej większości tereny te porastają lasy, na które przypada udział wynoszący nieco ponad 72%. Dominują sztuczne nasadzenia będące efektem rekultywacji terenów po eksploatacji piasków. Grunty wykorzystywane przez rolnictwo zajmują około 10,5%, przy znikomym udziale terenów zurbanizowanych, które niewiele przekraczają 1% ogólnej powierzchni zlewni jeziora. W bliskim sąsiedztwie zbiornika, od północy, przebiega lokalna droga łącząca Jaworzno z położonym w województwie małopolskim Bukownem. W sąsiedztwie zbiornika, od północy i zachodu wytyczone zostały trasy kolejowe, którymi porusza się głównie tabor towarowy, a w mniejszym stopniu prowadzony jest ruch osobowy. Częściowo są to też pozostałości dawnych linii kolejowych wykorzystywanych przez Kopalnię Piasku Szczakowa, która prowadziła tu intensywną działalność.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Fot. 1. Zbiornik Sosina – widok ogólny (fot. M. Rzętała).

Zbiornik Sosina zaliczany jest do jezior zlokalizowanych w zagłębieniach terenu, które powstały po powierzchniowym wybieraniu surowców mineralnych (fot. 1-3.). Ich geneza związana jest z występowaniem pokrywy osadów czwartorzędowych powstałej dzięki akumulacyjnej działalności lądolodu skandynawskiego (iły, piaski, żwiry). W rejonie zbiornika aktywność wydobywcza prowadzona była przez Kopalnię Piasku Szczakowa. Tereny te znajdują się na skraju zachodniej części Pola II. Eksploatacja piasków podsadzkowych na Polu II rozpoczęła się w 1962 r. Po wyeksploatowaniu złoża i zakończeniu działań górniczych, w latach 1969-1970 zrekultywowano w kierunku wodnym obszar o powierzchni 17 ha tworząc w tym miejscu zbiornik wodny. Tak ukierunkowane prace rekultywacyjne były wyjątkiem w przyjętej linii. Na terenach zdegradowanych przez Kopalnię Piasku Szczakowa stosowano wyłącznie nasadzenia, dzięki czemu odtwarzano tereny leśne, które następnie przekazywano powrotnie Lasom Państwowym. W późniejszym czasie, po zaprzestaniu eksploatacji na terenach przyległych przystąpiono do odpowiedniego ukształtowania wyrobiska i połączenia go z już istniejącym zbiornikiem. Wynika z tego, że zbiornik Sosina powstawał stopniowo. W pierwszym etapie, który obejmował lata 1969-1972 powstał zbiornik o powierzchni 17 ha. W drugim etapie – lata 1975-1982 jego powierzchnia została zwiększona o kolejne 38 ha. Dzięki tym zabiegom zbiornik Sosina uzyskał obecny wygląd. Przyjęcie wodnego kierunku rekultywacji tych terenów podyktowane było stosunkowo płytkim zaleganiem wód gruntowych, które w tym rejonie występowały na głębokości 0,8-2,4 m. Powierzchnia zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia wynosi 43,5 ha. W opracowaniu dotyczącym historii Kopalni Piasku Szczakowa, podawana jest wartość 55 ha odnośnie powierzchni zbiornika. Pomiary wykonane na podstawie aktualnych zdjęć satelitarnych wykazały powierzchnię rzędu 43 ha.

Długość jeziora wzdłuż jego osi wynosi 2,1 km, zaś maksymalna szerokość (mierzona zgodnie z wytycznymi w miejscu najszerszym wzdłuż linii prostopadłej do linii wyznaczającej oś zbiornika) osiąga 330 m (tab. 1). Szerokość średnia z uwagi na charakterystyczny kształt zbiornika jest tylko niewiele mniejsza i wynosi 240 m. Wskaźnik wydłużenia osiąga wartość 8,75. Długość linii brzegowej ma 4580 m, zaś wskaźnik jej rozwinięcia przyjmuje wielkość 1,8. Pojemność zbiornika została oszacowana na poziomie 635 tys. m³. Maksymalna głębokość w zbiorniku wynosi 2,5 m, zaś średnia to zaledwie 1,24 m. Rzędna piętrzenia wody w jeziorze została ustalona na wysokości 266,5 m n.p.m.

Fot. 2. Zachodni sektor zbiornika Sosina w 2013 roku (fot. M. Rzętała).

Parametr	Wartość parametru
Normalny poziom piętrzenia [m n.p.m.]	266,50
Powierzchnia zbiornika	46 ha
Pojemność	635 tys. m3
Głębokość średnia zbiornika	1,24 m
Głębokość maksymalna	2,5 m
Długość zbiornika	2,1 km
Wskaźnik wydłużenia zbiornika	8,75
Maksymalna szerokość zbiornika	0,33 km
Średnia szerokość zbiornika	0,24 km
Współczynnik rozwinięcia linii brzegowej	1,8
Długość linii brzegowej	4,58 km

Tabela 1. Parametry morfometryczne zbiornika Sosina w 1993 roku.

Fot. 3. Południowo-zachodni fragment zbiornika Sosina w 2013 roku (fot. M. Rzętała).

Kształt misy zbiornika swym wyglądem przypomina przewróconą literę „L”. Długość zbiornika na linii wschód-zachód wynosi około 1750 m a w zachodniej części oś przyjmuje kierunek północny. Krótsza część części jeziora wynosi około 350 m. Taki kształt zbiornika nawiązuje do pola dawnej eksploatacji złóż piasków. Działania prowadzone na tym etapie przesądziły także o ukształtowaniu dna zbiornika. Rozkład głębokości w obrębie misy jeziora jest stosunkowo równomierny. Największe spadki charakterystyczne są jedynie dla wąskiej strefy brzegowej. Wyjątkiem jest sektor w południowo-zachodniej części zbiornika, gdzie znajdują się plaże. Nachylenie dna jest tu zdecydowanie bardziej połogie i prawdopodobnie zostało odpowiednio ukształtowane dla bezpiecznego wykorzystania powierzchni wodnej w celach rekreacyjnych. W tej części głębokość jeziora nie przekracza 1,5 m. Podobne głębokości występują we wschodniej części akwenu. Maksymalne głębokości rzędu 2,5 m obejmują strefę w środkowej części jeziora, 350 m na zachód od wyspy. Takie same głębokości występują w najdalej na północ wysuniętej części zbiornika. Natomiast w jego środkowej części znajduje się rozległa wyspa o powierzchni około 3,5 ha.

Zbiornik zasilany jest wodami zbieranymi przez gęstą sieć rowów melioracyjnych, które znajdują się na terenie jego zlewni. Główne ujście znajduje się w północnym rogu najdalej na wschód wysuniętej części zbiornika. Pomniejsze dopływy zlokalizowane są m.in. na południowo-zachodnim brzegu, w sąsiedztwie plaży. Poza dopływem powierzchniowym zbiornik prawdopodobnie otrzymuje również zasilania z wód podziemnych. Jeszcze na etapie prowadzonej eksploatacji stwierdzono płytko występujący poziom wód gruntowych, który został naruszony pracami górniczymi. Odpływ ze zbiornika odbywa się za pośrednictwem rowu „Sosina”, który na północ od jeziora uchodzi do Kanału Głównego. Odpływ wody z misy jeziora następuje poprzez jaz stały wykonany w konstrukcji betonowej. Ujście zlokalizowane jest na północnym brzegu jeziora, na zachodnim skraju jego dłuższej osi (fot. 4). Sam jaz posiada szerokość około 2 m, a jego przyczółki po obydwu stronach zostały odpowiednio zabezpieczone wyłożoną betonową kostką. Nad jazem znajduje się most w ciągu trasy, która biegnie wzdłuż brzegów zbiornika. W przeszłości odpływ ze zbiornika mógł odbywać się także za pośrednictwem dwóch rurociągów o średnicy 500 mm każdy. Zrzut wody następował również do wspomnianego rowu „Sosina”. Obecnie po zakończeniu prac rekultywacyjnych, możliwe jest sterowanie przepływem wody przez zbiornik dzięki dwóm stacjom pomp P1 i P2. Za ich pomocą można dodatkowo zasilać zbiornik czystą wodą pobieraną bezpośrednio z Kanału Centralnego i skierować odpływ do Koziego Brodu.

W obrębie strefy brzegowej jeziora do elementów zabudowy hydrotechnicznej należy zaliczyć szereg pomostów, które w dużej liczbie pojawiły się w ostatnim czasie. Są to przede wszystkim pomosty rozmieszczone wzdłuż północnej i południowej linii brzegowej, które wykorzystywane są głównie przez wędkarzy do połowu ryb. Inną funkcję pełnią pomosty znajdujące się w zasięgu ośrodków wypoczynkowych, które wykorzystywane są do cumowania kajaków, rowerów wodnych, łódek i żaglówek. W północnej części zbiornika wybudowano kilka pomostów tworzących niewielkie molo, które jest wykorzystywane głównie przez plażowiczów przebywających w tej części jeziora, na nowej plaży.

Cechy wód jeziornych

Fot. 4. Odpływ ze zbiornika Sosina (fot. M. Rzętała).

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Zbiornik Sosina zasadniczo pozbawiony jest urządzeń, które służą do regulowania stanów wody w jego misie. Obecność w strefie odpływu betonowego jazu nie była wykorzystywana do sztucznie regulowanego poziomu piętrzenia. Z uwagi na pogarszający się od wielu lat stan sanitarny wód jeziora, pożądana była szybka wymiana wód w jego misie. Jednak z uwagi na brak intensywnego zasilania również odpływ ze zbiornika był niewielki, co decydowało o względnie stałym poziomie lustra wody w jeziorze. Niewielki zakres wahań poziomów wody w zbiorniku przez wiele lat kształtowany były w głównej mierze czynnikami naturalnymi. Obecnie zbiornik w większym stopniu nabrał cech przepływowości, która regulowana jest systemem pomp zainstalowanych w ramach przeprowadzonych prac rekultywacyjnych. Podstawowym źródłem wody w zbiorniku jest przepływający na północy Kanał Centralny. Odpływ ze zbiornika odbywa się przez betonowy jaz, a dodatkowo może być kierowany do cieku Kozi Bród, który omija zbiornik od zachodu. Intensywniejsza wymiana wody w zbiorniku sterowana przez celowe działania człowieka, może skutkować większą dynamiką zmian napełnienia misy zbiornika.

Warunki termiczno-tlenowe

Fot. 5. Plaża na południowo-zachodnim wybrzeżu zbiornika Sosina (fot. M. Rzętała).

Temperatura wód jezior i sztucznych zbiorników wodnych we wszystkich strefach klimatycznych podlega zmianom, podobnie jak ma to miejsce w przypadku temperatury powietrza. Wzrost temperatury wód limnicznych powodowany jest przede wszystkim pochłanianiem ciepła dostarczanego przez promieniowanie słoneczne. Taki kierunek przemieszczania się źródła ciepła sprawia, że wody w zbiorniku ulegają zróżnicowanemu ogrzewaniu a to prowadzi do zalegania cieplejszych (lżejszych) wód na powierzchni oraz chłodniejszych (cięższych) w jego głębszej strefie. W ten sposób powstaje specyficzna stratyfikacja termiczna. W przypadku jezior i zbiorników wodnych o niewielkich głębokościach z tego typu sytuacjami można spotkać się niezwykle rzadko. Do takich jezior zalicza się także Zbiornik Sosina, którego maksymalna głębokość nie przekracza 2,5 m. W tak płytkich wodach promieniowanie słoneczne dociera praktycznie do samego dna zbiornika, dlatego różnice w termice pomiędzy powierzchnią a dnem są niewielkie. Tego typu sytuacje powodowane są również mechanicznym mieszaniem mas wodnych głównie poprzez wiatry. W okresie letnim klasyczne uwarstwienie termiczne może pojawiać się jedynie w upalne dni, podczas bardzo intensywnego promieniowania słonecznego. Stratyfikacja termiczna podatna jest na zmiany i w bardzo krótkim czasie ulega całkowitemu zanikowi. Zjawisko wielokrotnego mieszania się wody w całym profilu jeziora nazywane jest polimiksją, a jeziora zaliczane są do typu polimiktycznego. Potwierdzeniem tego są pomiary temperatury wód zbiornika w okresie od listopada 1991 r. do października 1992 r. Badania przeprowadzono w 10 profilach w obrębie zbiornika. We wszystkich punktach pomiarowych dominowały układy homotermiczne. Wczesną wiosną i późną jesienią temperatura wody zmieniała się w zakresie 4-7oC, w maju i wrześniu wynosiła około 15-16oC, latem woda osiągała najwyższą temperaturę, miejscami przekraczając 25oC. W tym czasie uchwycono niewielkie różnice rzędu 1oC pomiędzy temperaturą wody przy powierzchni i w strefie przydennej. Zdecydowanie większe zróżnicowanie termiczne charakterystyczne jest jedynie dla okresu zlodzenia zbiornika. W styczniu 1992 r. woda przy powierzchni oscylowała w okolicy 0oC, natomiast przy dnie była o 4-5oC wyższa.

Warunki tlenowe występujące na początku lat 90. XX w. można określić jako zadowalające. Przeważał okres kiedy wody jeziora wykazywały przesycenie tlenem (powyżej 100%), jedynie wiosną zawartość tego gazu ulegała nieco obniżeniu do poziomu około 90%. Latem obserwowano niewielkie różnice w natlenieniu wód zbiornika pomiędzy jego powierzchnią i dnem. Co może być konsekwencją zróżnicowanym przebiegiem procesów biochemicznych.

Od momentu powstania zbiornika następował proces systematycznego wzbogacania jego wód w związki biogenne. Są one odpowiedzialne za procesy eutrofizacji wód, co objawia się w postaci modyfikacji warunków tlenowych w zbiorniku. Przeprowadzone w czerwcu 2015 r. pomiary natlenienia wody zbiornika Sosina wykazały duże dysproporcje pomiędzy poszczególnymi jego częściami. Stopień nasycenia wody tlenem zawierała się w przedziale od nieco ponad 120% do poziomów uznawanych za niebezpieczne dla tlenowych form życia. Najgorsze warunki pod tym względem charakterystyczne były dla strefy na południowy-wschód od wyspy, gdzie stwierdzono wyraźny deficyt tego gazu w wodach zbiornika.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Fot. 6. Widok na zachodnie wybrzeża zbiornika Sosina (fot. M. Rzętała).

Właściwości fizyko-chemiczne wód powierzchniowych w warunkach województwa śląskiego determinowane są naturalnymi czynnikami panującymi na terenie zlewni ale w części także są konsekwencją różnych przejawów antropopresji. Dotyczy to zwłaszcza hydrosfery w środkowej części województwa, która powszechnie utożsamiana jest z obszarem na terenie całego kraju w największym stopniu przekształconym przez działalność człowieka. Przez wiele lat stan jakościowy środowiska wodnego zbiornika Sosina uważano za zadowalający. Jeszcze na początku lat 90. XX w. większość parametrów fizyko-chemicznych prezentowała wartości charakterystyczne dla wód quasi-naturalnych lub będących pod niewielkim wpływem antropopresji. Odczyn wody zmieniał się w zakresie od 7,4 do 8,5. Najwyższe wskaźniki charakterystyczne były dla lata, a najniższe notowano zimą. Podobne zależności stwierdzono w wielu innych zbiornikach środkowej części województwa śląskiego. Tego typu sytuacje najczęściej wiązane są z dostawą rozpuszczonych substancji biogennych, które stymulują rozwój procesów eutrofizacyjnych w wodach a to powoduje wzrost odczynu w rezultacie zachodzących przemian biochemicznych. Poniekąd mogły to być pierwsze przejawy zachodzących zmian, które nasiliły się w późniejszym czasie.

Ze względu na stosunkowo niewielką powierzchnię jeziora nie stwierdzono wyraźnych różnic odnośnie zawartości poszczególnych jonów pomiędzy poszczególnymi jego częściami. Stwierdzono natomiast zauważalne sezonowe różnice w stężeniach poszczególnych pierwiastków w wodach zbiornika. W przypadku kilku z nich (wapń, sód, potas, chlorki), najniższe ich stężenia występowały wiosną, a najwyższe wartość notowano latem. Zakres stężeń wapnia zawierał się w przedziale od 55,2 mg/l do 80,0 mg/l, sodu – od 4,6 mg/l do 9,4 mg/l, potasu – od 2,1 mg/l do 5,7 mg/l oraz chlorków – 11,4-18,0 mg/l. W przypadku kilku innych jonów sezonowe zróżnicowanie było nieco inne. Największe ilości magnezu na poziomie około 20 mg/l występowały jesienią, a wiosną i zimą stężenia tego jonu niewiele przekraczały poziom 15 mg/l. Maksymalne stężenia siarczanów były obecne latem (blisko 200 mg/l), a minimalne zimą (około 23 mg/l). W tym czasie nie stwierdzono podwyższonej obecności związków biogennych (azotany, fosforany), które w głównej mierze odpowiedzialne są za zjawisko eutrofizacji wód powierzchniowych. Tego typu sytuację wiązać należy z pobieraniem substancji pożywkowych z wody przez rozwijającą się roślinność w obrębie zbiornika. Natomiast po jej obumarciu uwarunkowania decydujące o mineralizacji substancji organicznych w ekosystemie nie powodowały zjawiska wtórnego zanieczyszczenia. Jednak w ostatnich kilkunastu latach zaczęto dostrzegać pojawiające się problemy w funkcjonowaniu tego ekosystemu związane z nadmiernym wzrostem poziomu jego eutrofizacji. Najbardziej widocznym, negatywnym skutkiem wzrostu żyzności wód zbiornika były pojawiające się w okresie letnim zakwity glonów, które dyskwalifikowały jezioro pod względem możliwości kąpieli. Przeprowadzone pomiary w czerwcu 2015 r. wykazały wielokrotnie wyższą zawartość biogenów w wodach zbiornika niż na początku lat 90. ubiegłego wieku. Dotyczyło to zwłaszcza wód w sąsiedztwie brzegów powszechnie wykorzystywanych do plażowania. W tego typu miejscach stężenia fosforanów przekraczały poziom 2 mg/l, a azotany występowały w ilościach kilku dziesiątych mg/l.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 7. Zbiornik Sosina - rekreacyjne wykorzystanie akwenu w 2013 roku (fot. W. Pawełczyk).

Pojawienie się w krajobrazie antropogenicznych zbiorników wodnych powoduje wiele konsekwencji zarówno w środowisku przyrodniczym, jak również życiu społeczno-gospodarczy regionu. Znamienne dla nowopowstałych zbiorników wodnych są zjawiska i procesy, które do tej pory nie występowały na danym obszarze. Do tej grupy zaliczane są m.in. procesy brzegowe oraz powstawanie pokryw osadów na dnie zbiorników.

Od momentu utworzenia sztucznego zbiornika wodnego jego misa podlega geomorfologicznej ewolucji, na którą składa się kilka charakterystycznych etapów. Większość zbiorników ze środkowej części województwa śląskiego utworzonych w zagłębieniach po powierzchniowej eksploatacji piasków (m.in. Dzierżno Duże, Pogoria III, Dziećkowice, Nakło-Chechło, Pławniowice oraz opisywana Sosina), zaliczana jest do etapu opisywanego jako abrazyjno-akumulacyjne wyrównywanie linii brzegowej przy udziale zarówno abrazji, jak i akumulacji. Abrazyjnym odcinkom wybrzeża z rozwiniętymi platformami abrazyjnymi coraz liczniej towarzyszą jego fragmenty o akumulacyjnym charakterze. Zdecydowanie liczniej reprezentowane są formy akumulacyjne, np. cyple (kosy), mierzeje, wały brzegowe. Dynamiczny proces kolonizacji brzegów przez roślinność skutkuje coraz większą rolą pokrywy roślinnej w utrwalaniu rzeźby wybrzeża. W przypadku zbiornika Sosina akumulacyjne formy mogą powstawać jedynie w sąsiedztwie plaż, gdzie występują luźne osady piaszczyste podlegające falowemu przemieszczaniu wzdłuż brzegu. Formy akumulacyjne mogą pojawiać się zasadniczo po zakończeniu sezonu kąpieliskowego, kiedy przebieg naturalnych procesów geomorfologicznych nie jest zakłócany obecnością plażowiczów. Powstające formy posiadają niewielkie rozmiary i mają efemeryczny charakter. Przeprowadzone w 2020 r. prace w ramach działań rewitalizacyjnych przyczyniły się do zwiększenia długości brzegów z luźnymi osadami piaszczystymi. Nowa, sztucznie ukształtowana plaża znajduje się w północnej części jeziora. Bez względu na jej genezę przebieg procesów modelujących tą część brzegu będzie miał dokładnie taki sam charakter, jak w przypadku plaż powstałych w sposób naturalny.

Ingerencja człowieka w strefie brzegowej zbiornika w postaci jego zabudowy właściwie wyeliminowała możliwość rozwoju procesów abrazyjnych. Pojawienie się szerokiego pasa roślinności szuwarowej na znacznej długości jego brzegów także wpłynęło na zahamowanie oddziaływania wód limnicznych na ląd.

Od momentu zalania wyrobiska rozpoczął się proces formowania na jego dnie pokrywy osadów dennych. Zazwyczaj w przypadku zbiorników powyrobiskowych jest to bardzo powolny proces. Przyspieszenie przyrostu miąższości warstwy osadów na dnie powszechnie wiązane jest z intensyfikacją eutrofizacji geosystemu wodnego. Najczęściej objawia się to w postaci przyrostu dużej ilości biomasy, która po obumarciu opada na dno stanowiąc ważny składnik osadów. Tego typy procesy również pojawiły się w zbiorniku Sosina. Niewielka głębokość jeziora sprawiła, że jego dno zostało w bardzo szybkim czasie opanowane przez roślinność podwodną. Przeprowadzone w tym zakresie badania wykazały, że w zbiorniku występuje wyłącznie wywłócznik kłosowy, który jest wskaźnikiem wysokiej trofii siedliska. Spostrzeżenia te potwierdziły pojawienie się niekorzystnych procesów związanych z systematycznym wzbogacaniem w biopierwiastki osadów dennych, które stały się wtórnym źródłem zanieczyszczenia wód. Uruchamianie biogenów z osadów może następować m.in. na drodze resuspensji powodowanej wzbudzaniem osadów z dna poprzez kąpiących się ludzi.

Osady denne zbiorników wodnych funkcjonujących w warunkach środkowej części województwa śląskiego, zazwyczaj charakteryzują się ponadnormatywnym zanieczyszczeniem pierwiastkami śladowymi, głównie metalami ciężkimi. Są to zbiorniki położone w strefie dość silnych oddziaływań antropogenicznych. Tym niemniej, w kształtowaniu koncentracji metali ciężkich w osadach dennych dużą rolę odgrywają uwarunkowania lokalne, a zwłaszcza użytkowanie terenu. Przykładem takich uwarunkowań, mających odzwierciedlenie w stężeniu pierwiastków śladowych, jest zróżnicowany charakter użytkowania zlewni zbiornika Sosina. Przekłada się to na umiarkowane wartości indeksu geoakumulacyjnego pierwiastków śladowych. Potwierdza to także wartość wskaźnika krotności przekroczenia regionalnego tła geochemicznego zmieniająca się w zakresie do kilku do maksymalnie 12,3 dla chromu.

Zły stan ekologiczny całego geosystemu jeziora skłonił lokalne władze do podjęcia radykalnych działań. W 2018 r. rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę prace rekultywacyjne zbiornika Sosina, które najważniejszym etapem było usunięcie zgromadzonych na jego dnie osadów. Osady denne zbierane były przez pływającą po jeziorze pogłębiarkę ssącą. Część pozyskanego z dna osadu została wykorzystana do wypełniania niecek na wyspie, a pozostałą zutylizowano w odpowiedni sposób.

Znaczenie zbiornika

Fot. 8. Zachodni sektor zbiornika Sosina wraz z elementami zagospodarowania rekreacyjnego wybrzeża (fot. M. Rzętała).

Zbiornik Sosina w początkowych założeniach miał być traktowany jako rezerwuar wody na cele przemysłowe. Jednak w bardzo krótkim czasie jego przeznaczenie zostało zmienione i od wielu lat właściwie pełni szereg funkcji społeczno-gospodarczych. Zbiornik oraz przylegające do niego tereny zostały zaadoptowane na potrzeby rekreacyjno-wypoczynkowego użytkowania. Najwcześniej w tym celu zagospodarowany został brzeg zachodni oraz południowa jego część na odcinku do wyspy. W południowo-zachodniej części zlokalizowana został rozległa plaża (fot. 5), która obejmuje swym zasięgiem łagodnie wcinający się w wodę półwysep. Do plażowania powszechnie wykorzystywane są także fragmenty brzegu zachodniego (fot. 6). W bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika zlokalizowanych zostało kilka ośrodków wypoczynkowych. Największy z nich „Gościniec Sosina” dawniej Wodnik znajduje się w północnej części tych terenów. Obecnie w obrębie tego kompleksu wypoczynkowego poza hotelem znajdują się także drewniane domki. Goście ośrodka mają dostęp do wydzielonej plaży, która znajduje się na północno-zachodnim skraju zbiornika tuż obok ośrodka. Na zachodnim brzegu jeziora zlokalizowany został Ośrodek Wypoczynkowy „Sosina” który oferuje noclegi w domkach typu „Brda”. Poza wymienionymi obiektami na terenie tym swoją działalność prowadzi kilka innych pracowniczych ośrodków wypoczynkowych. W południowo-zachodniej części wytyczono pole namiotowe. Zbiornik jest miejscem, gdzie powszechnie uprawia się różne formy żeglarstwa. Swoją siedzibę maja tu m.in. Klub Żeglarski „Tryton”. Na jeziorze dozwolone jest pływanie motorówek o napędzie spalinowym, co wykorzystywane jest do uprawiania rekreacji w postaci nart wodnych. Na terenie wymienionych ośrodków można wypożyczyć m.in. kajaki, łódki, rowerki wodne i żaglówki (fot. 7). Zbiornik został podzielony na dwie części. Sektor północno-zachodni przeznaczono pod uprawianie szeroko pojętych sportów wodnych, natomiast w części wschodniej dozwolone jest jedynie pływanie żaglówkami oraz wędkowanie. Zbiornik Sosina jest popularnym łowiskiem wśród wędkarzy. Znajduje się na terenie działalności Polskiego Związku Wędkarskiego okręg Katowice. Ustanowiono tu łowisko nr 11 „Sosina”. Zbiornik podlega corocznym zarybieniom. Najczęściej łowione są: karpie, leszcze, amury, płocie, liny, oraz szczupaki, sandacze i okonie. Znacznie rzadziej złowić można sumy, węgorze i jazie.

Poza wspomnianą rekultywacją samego zbiornika poczyniono również szereg prac w jego otoczeniu. Powodem działań naprawczych były wieloletnie zaniedbania widoczne zwłaszcza w infrastrukturze towarzyszącej. W ramach rewitalizacji tych terenów pojawiły się m.in. wielofunkcyjne boisko do siatkówki i koszykówki, boisko do siatkówki plażowej, plac zabaw oraz siłownia (fot. 8). Na odcinku o długości około 100 m utworzono nową plażę, na którą nawieziono nowy piasek. W sąsiedztwie pojawiły się liczne sanitariaty, dzięki czemu w istotny sposób ograniczone zostanie zanieczyszczanie wód zbiornika.

Poza typowo rekreacyjnym znaczeniem, zbiornik oraz tereny w jego otoczeniu są wartościowe ze względów przyrodniczych. Na wyspie utworzono rezerwat awifauny, dlatego też obowiązuje całkowity zakaz cumowania na jej brzegach środków pływających i wchodzenia na jej teren. Walorem tych terenów, poza samym zbiornikiem są także znajdujące się w jego otoczeniu lasy będące miejscem bytowania bogatej fauny zarówno zaroślowo-leśnej jak i wodnej. Do szczególnie cennych gatunków występujących na tym terenie zaliczane są płazy, z których wszystkie gatunki są chronione. Spośród nich stwierdzono tu takie gatunki jak: ropucha zielona, żaba jeziorowa oraz rzekotka drzewna, które dodatkowo chronione są prawem Unii Europejskiej.

Bibliografia

1. Bednarczyk S., Galiniak G., Kazanowska-Opala K., Różkowski K.: Charakterystyka rekultywacji terenów poeksploatacyjnych w Kopalni Piasku „Szczakowa” w Jaworznie, w: „Przegląd Górniczy” 2015, nr 9, Katowice. s. 85-91.
2. Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995.
3. Dulias R., Gorczyca J., Herczek A., Rostański A., Tokarska-Guzik B.: Waloryzacja przyrodnicza miasta Jaworzna, Jaworzno 2011 [maszynopis].
4. Górna G.: Charakterystyka limnologiczna Zalewu Sosina w aspekcie wykorzystania jego wód do hodowli ryb, Sosnowiec 1993 [maszynopis].
5. Jubileusz 40-lecia istnienia firmy 1954-1994 Kopalnia Piasku Szczakowa S.A., Jaworzno 1994.
6. Kaniecki A.: Hydrologia obszarów lądowych, Poznań 2018.
7. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
8. Rzętała M.: Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Katowice 2008.
9. Rzętała M. A.: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Katowice 2003.
10. Rzętała M.A.: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanieczyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego), Katowice 2014.
11. Skowron R.: Zróżnicowanie i zmienność wybranych elementów reżimu termicznego wody w jeziorach na Niżu Polskim, Toruń 2011.

Źródła on-line

Analiza DPSIR zbiornika Sosina w Jaworznie jako narzędzie wspomagające proces decyzyjny

Jędrusik P.: Urzędnicy chcą wymienić wodą w całym zalewie Sosina! Jak to zrobią?

Machowski R., Rzętała M.: Dorzecze Wisły, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2015, t. 2.

Rzętała M.: Zlewnia Przemszy, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 3 (2016).

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zlewnia Przemszy