Klimat (typy, rozmieszczenie)

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Klimat to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji, charakterystyczny dla danego obszaru, zespół zjawisk i procesów atmosferycznych, kształtujących się pod wpływem właściwości fizycznych i geograficznych tego obszaru. W naturalnych warunkach klimat kształtowany jest przez grupę czynników radiacyjnych, wilgotnościowych i cyrkulacyjnych, modyfikowanych warunkami lokalnymi. Największe znaczenie w tym względzie przypisuje się położeniu geograficznemu, wysokości nad poziomem morza, odległości od mórz bądź lądów, rzeźbie terenu oraz rodzajowi jego pokrycia. Nie bez znaczenia pozostaje także wpływ człowieka na warunki klimatyczne, uwidaczniający się szczególnie silnie w ostatnich dekadach. Niezależnie od wpływów antropogenicznych, warunki pogodowe i klimatyczne województwa śląskiego należy określić jako typowe dla odmiany przejściowej strefy klimatu umiarkowanego ciepłego, kształtowanego przez szereg elementów klimatu i pogody, z których najważniejsze to (tab. 1, fot. 1): temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wiatr, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferyczne, usłonecznienie.

Elementy klimatu i pogody

Tabela 1. Zmiany parametrów meteorologicznych na wybranych stacjach meteorologicznych w województwie śląskim w latach 2000-2013, autor M. Rzętała, R. Machowski (wg danych IMGW).

Temperatura powietrza

Zmiany temperatury powietrza w ciągu roku na terenie województwa śląskiego powodowane są różną ilością dopływającej energii słonecznej do powierzchni Ziemi, co bezpośrednio wpływa na zmiany temperatury podłoża. Stosunki termiczne kształtowane są także przez ogólną cyrkulację atmosfery. Dosyć istotne znaczenie odgrywa także transformacja powietrza wskutek procesu wymiany energii cieplnej na powierzchni granicznej między atmosfera a jej podłożem. Poza naturalnymi czynnikami klimatotwórczymi, zwłaszcza w środkowej części województwa, istotną rolę odgrywa silna antropopresja modyfikująca warunki termiczne. Na większości obszaru województwa śląskiego średnia roczna temperatura powietrza kształtuje się na poziomie pomiędzy 7°C a 8°C. W zasadzie jest to cała północna i środkowa część województwa. Nieco wyższa od 8°C średnia roczna temperatura powietrza, charakterystyczna jest dla południowo-zachodniego sektora opisywanego obszaru, który obejmuje okolice Rybnika, a także część doliny Wisły w rejonie Zbiornika Goczałkowickiego. W sąsiedztwie Zawiercia średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 7°C. Dotyczy to także południowej części województwa śląskiego. W jego beskidzkiej części średnia roczna temperatura powietrza spada wraz ze wzrostem wysokości terenu nad poziom morza, do wartości poniżej 4°C w najwyższych partiach wzniesień.

W województwie śląskim w przebiegu rocznym najwyższe średnie miesięczne temperatury powietrza przypadają na lipiec. Najcieplejszym obszarem są tereny wokół Rybnika, gdzie w lipcu średnia miesięczna temperatura powietrza przekracza 16°C. Pozostała część województwa, na północ od linii wyznaczonej położeniem Bielska-Białej, średnia miesięczna temperatura tego miesiąca zawiera się w przedziale 14-16°C. W południowej części opisywanego terenu średnie miesięczne temperatury lipca obniżają się poniżej 10°C w najwyższych partiach Beskidów. Najniższe średnie miesięczne temperatury powietrza (poniżej -4°C) w województwie śląskim notuje się w styczniu i charakterystyczne są dla jego południowej, beskidzkiej części. Równie chłodno jest także na niewielkim obszarze, który znajdujący się nieco na północny-wschód od Zawiercia. Najwyższe średnie miesięczne temperatury w styczniu (powyżej -2°C) zazwyczaj występują na zachód od Rybnika oraz w wąskim, równoleżnikowym pasie obejmującym swym zasięgiem tereny na południe od doliny Wisły i na północ od Bielska-Białej. W pozostałej części województwa w styczniu średnia miesięczna temperatura powietrza zawiera się w przedziale pomiędzy -2°C a -4°C.

Najwyższa średnia roczna temperatura maksymalna kształtuje się na poziomie powyżej 13°C i występuje w południowo-zachodniej części województwa śląskiego, w zasięgu doliny Odry i okolic Rybnika. Największy udział powierzchni województwa znajduje się w zasięgu średniej rocznej temperatury maksymalnej pomiędzy 12°C a 13°C. Zasadniczo jest to obszar od północnych granic województwa po linię wyznaczoną przez Bielsko-Białą. Wyjątek stanowi północno-wschodni sektor województwa (na wschód od doliny Warty), gdzie średnia roczna temperatura maksymalna jest niższa od 12°C. Sytuacja ta dotyczy również Beskidów, gdzie średnia roczna temperatura maksymalna spada poniżej 7°C.

Średnia roczna temperatura minimalna w województwie śląskim zmienia się w zakresie od poniżej 1°C do powyżej 4°C. Ponownie najchłodniej jest w szczytowych partiach Beskidów. Również najcieplejszym obszarem jest zachodnia część województwa obejmująca tym razem nieco większy obszar, a mianowicie dolinę Odry, okolice Rybnika oraz dodatkowo tereny od Gliwic po zachodnie granice województwa, a także północ województwa od jego granicy po Częstochowę. W środkowej części województwa średnia roczna temperatura minimalna zawiera się w przedziale 3-4°C.

Zakres zmian ekstremalnych temperatur powietrza zmierzonych na obszarze województwa śląskiego w wieloleciu 1966-1995 jest dosyć duży. Maksymalną temperaturę wynoszącą 37°C zanotowano 1 sierpnia 1994 roku, na posterunku w Rybniku oraz w Bieruniu Starym 29 sierpnia 1992 roku. Minimum wynoszące -37,2°C, zmierzono 8 stycznia 1987 roku na posterunku w miejscowości Brusiek. Podobnie duża amplituda odnosi się do temperatur powietrza najchłodniejszego i najcieplejszego miesiąca w roku. Najniższą minimalną miesięczną temperaturę (-29,7°C) zmierzono w Raciborzu 7 stycznia 1985 roku, a maksymalna temperatura w styczniu wynosiła +15,0°C i zanotowano ją 8 stycznia 1994 roku w Bielsku-Białej. Najwyższą maksymalną temperaturę wynoszącą 35,7°C zmierzono 31 lipca 1994 roku w Raciborzu. W tym samym miesiącu minimalna temperatura wynosiła jedynie 4,3°C i dotyczy Bielska-Białej, kiedy to zmierzono ją 9 lipca 1993 roku.

Ciśnienie powietrza atmosferycznego

Klimat województwa śląskiego w głównej mierze determinowany jest cyrkulacją atmosfery. Jest ona powodowana zmianami ciśnienia atmosferycznego. Częste wędrówki mas powietrza o różnorodnych właściwościach fizycznych nadają klimatowi przejściowy charakter. Odznacza się on zarówno cechami klimatu morskiego oraz lądowego. Przez ponad 60% dni w roku nad województwo śląskie napływa powietrze polarno-morskie z zachodu. W czasie zimy sprzyja odwilżom, a także powoduje duże zachmurzenie oraz opady deszczu i śniegu. Latem następuje ochłodzenie połączone ze wzrostem zachmurzenia a w konsekwencji występowaniem opadów. Przez około 30% dni w roku nad województwo śląskie docierają masy powietrza polarno-kontynentalnego pochodzące znad Europy Wschodniej oraz Azji. Zimą powodują pogodę mroźną a latem gorącą. Z uwagi na małą zasobność w wilgoć w obydwu przypadkach brak jest opadów. Przez około 6% dni w roku na opisywanym terenie zalega powietrze arktyczne. Pochodzi ono znad północnej Skandynawii oraz rejonu Grenlandii. Powoduje silne mrozy zimą, sprzyja występowaniu późnych wiosennych przymrozków oraz wczesnych jesiennych przymrozków. Najrzadziej nad obszar województwa śląskiego dociera powietrze zwrotnikowe, które pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego a notowane jest przez zaledwie 2% dni w roku. W takich przypadkach następuje gwałtowne ocieplenie zimą oraz okresy bardzo gorącej pogody latem. Przez pozostałe 2% dni napływa powietrze i innych regionów.

Wiatr

Na obszarze województwa śląskiego dominują zachodnie wiatry. W północnej jego części w średnim rocznym rozkładzie częstości dominuje kierunek zachodni (W), który wynosi 20% wszystkich przypadków. Niewiele mniejszy udział przypada na wiatry z sektora południowo-zachodniego (SW). Wiatry z północnego-zachodu (NW) średnio w roku wieją przez 10% przypadków. Istotne znaczenie w tej części województwa odgrywają także wiatry z południa (S), na które przypada około 19% przypadków. Najrzadziej notowane są wiatry z północnego-wschodu (NE), a ich częstość wynosi około 8%. Bardzo rzadko występują cisze, które stanowią zaledwie 1% wszystkich przypadków (zdecydowanie częściej występują w środkowej i południowej części województwa śląskiego, gdzie odpowiednio stanowią 9% i 8% przypadków). Najczęściej tego typu sytuacje charakterystyczne są dla zachodniej części województwa śląskiego, gdzie na stacji w Czekanowie wskaźnik ten wynosi 15%. W rejonie Katowic i miast ościennych najczęściej wieją wiatry z sektora południowo-zachodniego (SW) stanowiące ponad 20% wszystkich przypadków. Na kierunek zachodni (W) przypada niespełna 20%, a północno-zachodni wynosi około 10%. Wiatry z pozostałych kierunków nie przekraczają poziomu 10%, wyjątek stanowi wschodni kierunek (E), na który przypada około 13% wszystkich przypadków. Także w południowej części województwa śląskiego dominują wiatry zachodnie. Z tego sektora notowanych jest ogółem blisko 50% wszystkich przypadków, natomiast najwyższy średni roczny rozkład częstości wiatru przekraczający nieco 20% przypada na kierunek zachodni (W) a nieco poniżej 20% stanowią wiatry południowo-zachodnie (SW). Z północnego-zachodu (NW) wiatry wieją przez nieco mniej niż 10% przypadków. Najrzadziej, na poziomie około 5% przypadków, w tej części województwa wieją wiatry z północy (N). Średnia roczna prędkość wiatru w województwie śląskim zmienia się w stosunkowo niewielkim zakresie od poniżej 2 m/s do 5 m/s. Najsłabsze wiatry notowane są w Kotlinie Żywieckiej, na południe od Żywca, w strefie przygranicznej obejmującej dolinę Odry oraz w obrębie doliny Rudy od jej źródeł po Rybnik. Na większej części województwa śląskiego średnia roczna prędkość wiatru nie przekracza 3 m/s. Nieco większe wartości notowane są w północnej części województwa po Częstochowę, a także na południu na beskidzkich stokach i dolinach. W ciągu roku średnia miesięczna prędkość wiatru jest nieco większa w styczniu niż w pozostałych miesiącach. Najsilniejsze wiatry występują w południowej części województwa śląskiego, w najwyższych partiach obejmujących stoki i wierzchowinę Baraniej Góry. Średnia dobowa prędkość wiatru powyżej 10 m/s przeciętnie w ciągu roku notowana jest tu przez ponad 25 dni. Ekstremalne wartości odnośnie prędkości wiatru są zdecydowanie wyższe. Najwyższa średnia terminowa prędkość wiatru wynosząca 35 m/s została zmierzona 15 stycznia 1981 roku na posterunku zlokalizowanym na górze Skrzyczne. Natomiast maksymalna prędkość wiatru w porywie to 48 m/s i zmierzona została 19 grudnia 1989 roku w Bielsku-Białej.

Wilgotność powietrza

Średnie roczne wartości wilgotności względnej powietrza pomierzone w wieloleciu 1966-1995 wskazują, że parametr ten na obszarze województwa śląskiego zmienia się w przedziale od około 75% do 87%. Najwyższe wskaźniki występują na stokach Beskidów, jednak w dolinie Soły obserwuje się ich obniżenie. Najniższa wilgotność względna powietrza charakterystyczna jest dla obszaru rozpościerającego się od Katowic poprzez Rybnik po tereny znajdujące się nieco na północ od Bielska-Białej. Największa wilgotność względna charakterystyczna jest dla miesięcy zimowych. Najwyższa średnia miesięczna wilgotność względna powietrza w styczniu (powyżej 89%) notowana jest na niewielkim obszarze obejmującym zachodnie stoki Baraniej Góry oraz źródłowe odcinki dolin Wisły i Olzy. Podobne wartości w tym samym czasie występują w wąskiej, przygranicznej strefie w rejonie Koszarawy. Powietrze cechujące się najniższą średnią miesięczną wilgotnością względną poniżej 80%, zalega w strefie o szerokości kilkunastu kilometrów, która rozpościera się od okolic Jastrzębia-Zdroju po Bielsko-Białą. W miesiącach wiosennych i letnich notowane są najniższe średnie miesięczne wskaźniki wilgotności względnej powietrza. W obydwu porach roku, minima poniżej 74%, obejmują w przybliżeniu podobną strefę, która znajduje się w środkowej części województwa śląskiego. Tereny te utożsamiane są z najbardziej zurbanizowanym obszarem począwszy od okolic Gliwic na zachodzie po Dąbrowę Górniczą na wschodzie.

Zachmurzenie

Zachmurzeniem nazywa się wielkość pokrycia firmamentu niebieskiego przez chmury. Obecnie jest ono oceniane metodą wizualną w skali od 0 − niebo bezchmurne do 8 – całkowite zachmurzenie, podawane bywa również w procentach. Średnie roczne zachmurzenie w województwie śląskim osiąga niespełna 70%, przy czym najwyższe charakterystyczne jest dla stycznia, kiedy to nieco przekracza 70%, natomiast najniższe notowane jest w lipcu i w tym czasie nie przekracza ono 60%.

Opady atmosferyczne

W rozkładzie opadów atmosferycznych na obszarze województwa śląskiego widać wyraźną ich przestrzenną zmienność. Terytorialny rozkład opadów bezpośrednio wynika z ekspozycji terenu oraz wysokości bezwzględnych, a także obecności w atmosferze jąder kondensacji pochodzenia antropogenicznego. Najniższe średnie roczne sumy opadów charakterystyczne są dla północnej części województwa, a najwyższe notowane są na północno-zachodnich stokach masywu Baraniej Góry. W wąskim pasie na północ od Częstochowy średnie roczne opady nie przekraczają 600 mm. Zasadniczo cała środkowa część województwa, od doliny Małej Panwi na północy po Zbiornik Goczałkowicki i dolinę Wisły na południu, odznacza się średnimi rocznymi opadami w zakresie 700-800 mm. W okolicach Bielska-Białej średnio w roku spada powyżej 1000 mm, a maksymalne sumy opadów powyżej 1300 mm notuje się w rejonie wspomnianej Baraniej Góry. Niewielkim odstępstwem od reguły jest obszar doliny Soły na południe od Żywca znajdujący się w cieniu opadowym, gdzie średnia roczna suma opadów nie przekracza 1000 mm. W ciągu roku generalnie przeważają opady letnie nad zimowymi, a ich rozkład nawiązuje do średnich rocznych opadów. Najniższe średnie miesięczne opady w lipcu nie przekraczają 60 mm i notowane się miejscami przy północnej granicy województwa śląskiego. W miarę przesuwania się na południe opady wzrastają. Cała środkowa część województwa w lipcu średnio otrzymuje pomiędzy 80 a 100 mm. W równoleżnikowo przebiegającej strefie, która obejmuje Zbiornik Goczałkowicki i strefę doliny Wisły opady przekraczają 100 mm. W okolicach Bielska-Białej oraz w strefie doliny Soły od jej źródeł po granicę województwa średnie sumy opadów w lipcu kształtują się na poziomie 120-140 mm. Najwyższe opady w tym miesiącu występują na północno-zachodnich stokach Baraniej Góry średnio przekraczając 160 mm. Rozkład opadów w styczniu generalnie zbliżony jest do tego z lipca, z tą jednak różnicą, że średnie miesięczne sumy opadów są obniżone. Minimalne opady nie przekraczają 40 mm a maksymalne zawierają się w przedziale 100-120 mm. Opady wiosenne i jesienne występują na zbliżonym poziomie i obejmują swym zasięgiem podobne tereny. Cała północna i środkowa część województwa (po Zbiornik Goczałkowicki i dolinę Wisły) zarówno w kwietniu, jak i październiku otrzymuje średnio od 40 mm do 60 mm opadu. Beskidzka część województwa w tych miesiącach otrzymuje średnio powyżej 80 mm sum opadów atmosferycznych. Ekstremalne dobowe sumy opadów atmosferycznych w wieloleciu 1966-1995 pomierzone na obszarze województwa śląskiego odznaczają się bardzo dużą amplitudą. Maksymalne opady na poziomie 230 mm wystąpiły 17 lipca 1970 roku i objęły rejon Istebnej, gdzie zostały zmierzone. Tylko o kilka mm mniejszą dobową sumę opadów zanotowano tego samego dnia na Pilsku. Na pozostałej części województwa śląskiego maksymalne dobowe opady kształtowały się na zdecydowanie niższym poziomie. Najniższy dobowy maksymalny opad wynoszący około 65 mm zanotowano w Raciborzu 14 sierpnia 1995 roku. Maksymalne miesięczne opady w rozpatrywanym wieloleciu wystąpiły w sierpniu 1972 roku w Brennej, kiedy to zanotowano opad na poziomie 555 mm. Przekroczenie tego maksimum nastąpiło w 1997 roku, podczas pamiętnej lipcowej powodzi, gdy na posterunku zlokalizowanym na Równicy w Ustroniu miesięczna suma opadów atmosferycznych wynosiła 648 mm. W historii pomiarów opadów na obszarze województwa śląskiego wystąpiły również miesięczne okresy czasu, gdy nie notowano żadnych opadów. Takie sytuacje miały miejsce na wielu stacjach w październiku 1951 roku oraz na posterunku w miejscowości Stanice w sierpniu 1992 roku. Na obszarze województwa śląskiego szczególnie predysponowany do zalegania pokrywy śnieżnej jest górski obszar w jego południowej części. Najwcześniejszy termin wystąpienia pierwszej pokrywy śnieżnej przypadający na 8 września 1971 roku odnosi się do Hali Miziowej na Pilsku. Również w Beskidach (Skrzyczne) zanotowano najpóźniejszy termin (03.VI.1975 r.) wystąpienia ostatniej pokrywy śnieżnej. Na większej części województwa śląskiego (północna i środkowa część po Bielsko-Białą) pokrywa śnieżna średnio pojawia się pomiędzy 19 a 29 listopada. Wraz ze wzrostem wysokości położenia terenu nad poziomem morza czas pojawienia się pokrywy śnieżnej ulega przesunięciu. W najwyższych partiach gór pokrywa śnieżna pojawia się miesiąc wcześniej, około 20 października. Średnia data zaniku pokrywy śnieżnej przypada najpóźniej na dni pomiędzy 4 a 14 maja i dotyczy najwyższych partii górskich. Najwcześniej, bo średnio już 15 marca, pokrywa śnieżna zanika w środkowej i zachodniej części województwa. Średnio na większej części województwa śląskiego (po Bielsko-Białą) pokrywa śnieżna zalega od 50 do 70 dni w roku. Nieco krócej śnieg zalega w wąskim pasie na zachód od Gliwic i Raciborza. Natomiast na południe od Bielska-Białej średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną znacznie wzrasta osiągając w wyższych partiach Beskidów od 130 do 150 dni. Średnia grubość pokrywy śnieżnej na opisywanym terenie jest stosunkowo niewielka i na większości obszaru nie przekracza 15 cm. Miąższość pokrywy śnieżnej wzrasta wraz ze wzrostem wysokości terenu w Beskidach. Maksymalna grubość pokrywy śnieżnej, która wynosiła 260 cm, zmierzona została 28.03.1976 r. na górze Skrzyczne. W pozabeskidzkiej części województwa śląskiego pomierzone maksymalne miąższości pokrywy śnieżnej były znacznie mniejsze, wynosząc powyżej 40 cm w okolicy Częstochowy i Katowic.

Usłonecznienie

Usłonecznienie oraz zachmurzenie są elementami klimatu bezpośrednio kształtującymi bilans radiacyjny powierzchni Ziemi. Usłonecznienie jest to czas dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi. Zależy ono od długości dnia, stopnia zakrycia horyzontu oraz zachmurzenia. Czas trwania usłonecznienia określa się w godzinach. Średnie roczne usłonecznienie rzeczywiste w województwie śląskim najmniejsze jest w jego środkowej części utożsamianej z Wyżyną Śląską. Na obszarze tym wynosi ono jedynie 1350 godzin. Jest to bezpośrednio związane z występowanie w powietrzu zmętnień i zanieczyszczeń (fot. 2 i 3). Dla porównania, na północy w okolicach Częstochowy, oraz na południu w okolicach Bielska-Białej, wartości te kształtują się na poziomie blisko 1500 godzin. Maksymalne roczne wartości są zdecydowanie wyższe. W środkowej części w 1992 roku zanotowano 1750 godzin, w północnej części w 1982 roku było to blisko 1800 godzin, a w beskidzkiej części województwa śląskiego również w 1982 roku usłonecznienie wynosiło aż 1850 godzin. W przypadku minimalnych wartości regionalne zróżnicowanie jest znacznie mniejsze i kształtuje się na poziomie około 1100-1150 godzin. Średnie miesięczne usłonecznienie rzeczywiste największe jest w lipcu i w każdej części województwa śląskiego przekracza 200 godzin. Minimalne wartości charakterystyczne są dla stycznia, kiedy to w północnej i środkowej części województwa średnia przekracza nieco ponad 40 godzin, natomiast w okolicy Bielska-Białej parametr ten jest nieco wyższy i osiąga blisko 60 godzin.

Regiony klimatyczne

Warunki klimatyczne na obszarze województwa śląskiego charakteryzują się zróżnicowaniem, które jest podstawą wydzielenia regionów klimatycznych. Według regionalizacji klimatologicznej opracowanej przez E. Romera, województwo śląskie leży w zasięgu trzech typów klimatycznych. Północna część województwa śląskiego wraz z północnym fragmentem części centralnej znajdują się w zasięgu typu klimatów wyżyn środkowych. Południowy i zachodni fragment środkowej części województwa śląskiego, charakteryzują się występowaniem typu klimatów podgórskich nizin i kotlin. Południowa część opisywanego obszaru obejmująca Beskid Śląski i Żywiecki, na którą przypada około 20% powierzchni terenu województwa śląskiego, znajduje się w zasięgu typów klimatów górskich i podgórskich. Z uwagi na duże zróżnicowanie wysokościowe południowej części województwa, ten typ klimatu charakteryzuje się piętrową zmiennością podstawowych parametrów klimatologicznych. Wyróżnia się na tym obszarze pięć pięter klimatycznych. Piętro umiarkowanie ciepłe nie przekracza wysokości 700 m n.p.m. i charakteryzuje się średnią roczną temperaturą powietrza wyższą od 6°C. Piętro umiarkowanie chłodne obejmuje przedział wysokości od 700 do 1100 m n.p.m., a średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 6°C do 4°C. Kolejne 300 m wysokości to piętro chłodne, w którym średnia roczna temperatura powietrza zmienia się w przedziale od 4°C do 2°C. Piętro bardzo chłodne rozpościera się na wysokości od 1400 do 1650 m n.p.m. ze średnia roczną temperaturą od 2°C do 0°C. Powyżej 1650 m n.p.m. wydzielono piętro umiarkowanie zimne, w którym średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 0°C.

W klasyfikacji klimatologicznej opracowanej przez A. Wosia uwzględniającej wskaźnik średniej rocznej liczby dni z poszczególnymi typami pogody, województwo śląskie zasadniczo znajduje się w zasięgu dwóch regionów: Zachodniopomorskiego i Śląsko-krakowskiego. Północna część województwa wchodzi w skład regionu XX – Zachodniomałopolskiego. Tereny te wyróżniają się względnie bardzo licznymi dniami z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z opadem, których średnio w roku jest 20. Charakterystyczna jest także duża częstość występowania dni z pogodą przymrozkową umiarkowanie zimną, których średnio w roku jest ponad 31. Z kolei region ten odznacza się względnie małą frekwencją dni z pogodą chłodną bez opadu – średnio 12 – oraz pogodą chłodną z dużym zachmurzeniem – średnio 20 w ciągu roku. Środkowa część województwa śląskiego (Wyżyna Śląska i przyległe do niej od południa tereny) znajduje się w regionie XXVI – Śląsko-Krakowskim. Cechą wyróżniającą jest stosunkowo największa liczba dni z pogodą bardzo ciepłą i opadem (średnio 34 dni w roku) oraz umiarkowanie ciepłą z dużym zachmurzeniem i opadem. Przeciętnie w roku notuje się tutaj prawie 50 takich dni. W tej części województwa śląskiego jest mniej dni umiarkowanie ciepłych i jednocześnie pochmurnych (średnio w roku 69) oraz dni chłodnych i jednocześnie pochmurnych (średnio 12 dni w roku).

Termiczne pory roku

W klimatologii wyróżnia się termiczne pory roku. Są to okresy o pewnych ustalonych wartościach temperatur średnich dobowych, wyznaczonych w nawiązaniu do dat przejściach tych temperatur przez wartości progowe. Dla wiosny i jesieni jest to zakres wyższy lub równy 5°C ale niższy od 10°C. Termiczne lato rozpoczyna się, gdy średnia dobowa temperatura powietrza przekroczy 15°C. Zima nastaje wraz ze średnią dobową temperaturą poniżej 0°C. Pomiędzy wymienionymi okresami dodatkowo wydziela się przedwiośnie, przedlecie, polecie i przedzimie, ale najczęściej są one pomijane w opracowaniach klimatologicznych. Termiczna wiosna najwcześniej pojawia się w środkowej części województwa śląskiego. Średnio termin ten przypada pomiędzy 19 a 26 marca. Nieco później (średnio 26.III-2.IV) wiosna nastaje w północnej części województwa, po dolinę Małej Panwi i okolice Tarnowskich Gór, a także w okolicach Tychów i wąskiej równoleżnikowej strefie wyznaczonej położeniem Bielska-Białej. Wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnych średnie daty początku pojawienia się termicznej wiosny ulegają wyraźnemu przesunięciu – najpóźniej wiosna nastaje pomiędzy 30 kwietnia a 7 maja i dotyczy to jedynie niewielkich obszarów położonych w szczytowych partiach najwyższych wzniesień (np. Pilsko, Barania Góra). Lato ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 15°C najwcześniej pojawia się w południowo-zachodniej części województwa śląskiego. W rejonie Rybnika i Zbiornika Goczałkowickiego zazwyczaj ma to miejsce pomiędzy 25 maja a 1 czerwca. W pozostałej, pozabeskidzkiej części województwa termiczne lato pojawia się średnio pomiędzy 1 a 8 czerwca. Na południe od Bielska-Białej terminy ulegają wyraźnemu przesunięciu, bowiem w wyższych partiach gór lato pojawia się w okresie od końca czerwca do 6 lipca, a w najwyższych partiach wzniesień termiczne lato w ogóle nie występuje.

Jesienne ochłodzenie najwcześniej widoczne jest w rejonie Pilska, Baraniej Góry oraz południowych granic województwa śląskiego. Na wymienionych terenach termiczna jesień średnio pojawia się pomiędzy 3 a 17 września. W niższych partiach Beskidów termin ten ulega przesunięciu do 1 października. W całej północnej i środkowej części województwa oraz w rejonie Bielska-Białej i dolinie Soły jesień pojawia się tydzień później. Najdłużej wyższe średnie dobowe temperatury powietrza utrzymują się w zachodniej części województwa śląskiego, która obejmuje dolinę Odry, rejon Rybnika a także strefę na północ od Bielska-Białej po Tychy. Na tym obszarze jesień zazwyczaj nastaje pomiędzy 8 a 15 października. Termiczna zima ze średnią dobową temperaturą poniżej 0°C najwcześniej (zazwyczaj pomiędzy 11 a 18 listopada) pojawia się w przyszczytowej strefie Pilska. W następnym tygodniu tego typu warunki termiczne obejmują nieco niższe parte beskidzkich wzniesień. Pomiędzy 25 listopada a 2 grudnia termiczna zima nastaje w okolicy Zawiercia oraz na terenach położonych na wschód od tej miejscowości. W tym czasie także w śródgórskich obniżeniach terenu następuje zima. W równoleżnikowej, wąskiej na kilkanaście kilometrów strefie wyznaczonej położeniem Bielska-Białej a także w Rybniku i terenach do niego przyległych oraz na południowy-wschód od Częstochowy zima najczęściej pojawia się do 9 grudnia. Na pozostałym obszarze województwa śląskiego spadek średniej dobowej temperatury powietrza poniżej 0°C następuje po 9 grudnia ale jednocześnie przed 16 grudnia.

Bibliografia

1. Hesse M., Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Prace Geograficzne nr 11, Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1965, s. 1-258.
2. Kruczała A., Atlas klimatu województwa śląskiego, wyd. IMiGW Odział w Katowicach, Katowice 2000, s. 116.
3. Leśniok M., Zanieczyszczenie wód opadowych w obrębie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, wyd. UŚ, Katowice 1996, s. 124.
4. Łupikasza E., Widawski A., Warunki klimatyczne obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, w: Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny, red. R. Dulias, A. Hibszer, wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Sosnowiec 2008, s. 90-104.
5. Niedźwiedź T., Rola cyrkulacji atmosfery w kształtowaniu klimatu Górnego Śląska w: 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego”. Obrady plenarne, red. M. Rzętała, T. Szczypek, wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, WNoZ UŚ, Sosnowiec 1998, s. 35-49.
6. Okołowicz W., Klimatologia ogólna, wyd. PWN, Warszawa 1969.
7. Romer E., Regiony klimatyczne Polski, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B, nr 16. wyd. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław 1949, s. 26.
8. Sztyler A., Zmiany natężenia bezpośredniego promieniowania słonecznego w przedziałach widma dla procesów biologicznych i energetycznych w miejskich warunkach GOP, w: Materiały 36 Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Część 2: Obrady sekcyjne, wyd. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, WNoZ UŚ, Sosnowiec-Katowice 1987, s. 33-33.
9. Woś A., Klimat Polski, wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 306.

Źródła on-line

• Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego

• Ochrona środowiska

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2002, s. 2-267

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2004, s. 485.

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2005, s. 368

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2008, s. 392

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2009, s. 401

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2010, s. 387

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2012, s. 409

• Rocznik statystyczny województwa śląskiego, wyd. Urząd Statystyczny, Katowice 2014, s. 422