Metropolia

Współczesne wyzwania życia miejskiego omówione zostały w rozdziale poświęconym urbanizacji. Warto jednak przyjrzeć się dokładnie metropolii ze względu na rosnące znaczenie procesów metropolizacyjnych w dyskursie dotyczącym form osadnictwa. Wyróżnić można dwa porządki określania układów wielkomiejskich: morfologiczne (aglomeracje, konurbacje i obszary zurbanizowane) oraz funkcjonalne (obszary metropolitalne i zespoły miejskie).Definiując metropolię, Stanisław Liszewskiwskazuje na szeroki organizm: „obszar metropolitalny złożony z dwóch biegunów o różnej skali przestrzennej i znaczeniu funkcjonalnym: z centrum (lub centrów) koncentrującego funkcje metropolitalne oraz z obszaru zewnętrznego, w którym dokonuje się proces intensywnej urbanizacji”.Funkcjonalnie definiowana metropolia składa się z obszaru metropolitalnego, czyli wielkomiejskiego układu osadniczego, obejmującego duże miasto lub zwarty obszar miejski (miasto centralne lub rdzeniowe; ośrodek metropolitalny) oraz powiązanej z nim funkcjonalnie strefy, zwanej strefą metropolitalną. Jak piszą Bohdan Jałowiecki i Marek S. Szczepański, wyłonienie metropolii następuje w oparciu o kryterium ilościowe (liczbę ludności większą niż pół miliona mieszkańców w warunkach polskich, 1 mln na świecie) oraz jakościowe, które za Michelem Bassandem (1997) definiują jako „doskonałość usług, instytucji i wyposażenia, potencjał innowacyjnych w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym; wyjątkowość i specyfika miejsca”. Panayotis Soldatos (1987) wypisał dziesięć cech świadczących o metropolitalności, z których większość dotyczy działalności na międzynarodową skalę (przyjmowanie i eksportowanie czynników produkcji, inwestycji, kapitał ludzki; goszczenie siedzib międzynarodowych firm, instytucji, uniwersytetów, placówek dyplomatycznych, środków masowego przekazu; posiadanie bezpośrednich międzynarodowych połączeń transportowych i intensywna komunikacja międzynarodowa; rozwinięty sektor usług kierowanych na zagranicznych odbiorców; regularne organizowanie wydarzeń na skalę międzynarodową; posiadanie zdolności paradyplomatycznych, jak np. członkostwo w organizacjach międzynarodowych, stowarzyszeniach). Z porównania przeprowadzonego w 2009 roku, nawet Warszawa nie spełniała wszystkich kryteriów.

Proces metropolizacji prowadzi do przewartościowania relacji między miastem centralnym a jego zapleczem, co oznaczać może np. osłabienie „związków gospodarczych z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniem ich przez kontakty z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub światowej”. Zacieśnienie współpracy z innymi metropoliami kosztem współpracy z regionem nazywa się polaryzacją. W wyniku sporego i stałego napływu ludności, związanego z poszukiwaniem lepszych warunków życia, powstają megamiasta, natomiast efektem niekontrolowanego rozrostu np. rozwoju podmiejskich stref mieszkalnych i okalających je usług aż pobliskie miasta zetkną się granicami, powstaje megalopolis, czyli „supermiasto”.

Wybrane wyzwania światowej metropolizacji

Metropolia jest obszarem miejskim (składającym się z rdzenia, strefy metropolitalnej oraz obszaru oddziaływania) sporych rozmiarów, sporej liczby ludności i zagęszczenia, dysponuje znaczącym potencjałem gospodarczym, naukowym, innowacyjnym, stanowi węzeł komunikacyjny oraz siedzibę licznych i istotnych organizacji (Castellsowski węzeł przepływów) oraz przede wszystkim sprawuje funkcje kontrolne w skali krajowej i międzynarodowej. Metropolie porządkowane są w hierarchie najważniejszych w skali świata ośrodków – popularnym rankingiem miast jest podział na miasta Alfa, Beta, Gamma (Globalization and world cities research Network, GaWC). Porównywanie metropolii możliwe jest dzięki stosowaniu wspólnych definicji delimitacyjnych – na terenie Unii Europejskiej funkcję taką pełni podział na Funkcjonalne Obszary Miejskie (FUA), które wyróżnia się w oparciu o liczbę ludności ale także funkcjonalność w skali regionu czy kraju, np. w wymiarze gospodarczym w tym innowacyjnym. Natomiast Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu (MEGA) są próbą hierarchizacji ośrodków europejskich podług cech: wielkości (liczba ludności i wielkość PKB), konkurencyjności (PKB na mieszkańca, lokalizacja siedzib 500 największych firm), dostępności (liczba pasażerów w portach lotniczych, stopień rozwoju transportu mulitmodalnego) oraz stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (wykształcenie mieszkańców i udział pracujących w działalności badawczo-rozwojowej). Wynika z tego podział na miasta globalne, europejskie metropolie (MEGA1), silne metropolie (MEGA2), potencjalne metropolie (MEGA3), słabo wykształcone metropolie (MEGA4).

Przeszkodą w rozwoju metropolii są anachroniczne modele urbanistyczne, a wyzwaniem nowa definicja miejskości. Jedną z szeroko dyskutowanych koncepcji jest idea smart cities, czyli tzw. miast inteligentnych, wprowadzająca ideę zrównoważonego rozwoju w przestrzeń miejską. W praktyce chodzi tu o sprytne, błyskotliwe rozwiązania technologiczne, wprowadzające większą oszczędność i efektywność funkcjonowania miejskich systemów: od komunikacji, turystyki przez transport po usługi komunalne. Saskia Sassen opisuje miasto smart jako „będące beneficjentem technologii, służących przede wszystkim mieszkańcom”. Chodzi zatem nie o stosowanie technologii dla samej siebie, ale o adaptację technologii tak, by była realnie użyteczna w poprawie jakości życia miejskiego i dbaniu o nieodnawialne zasoby. „Technologie smart są najbardziej wydajne wtedy, kiedy integrują liczne aspekty miejskiej aktywności w jeden zwarty system zbierający dane”– monitorowanie i porządkowanie danych z różnych systemów (transportowych, komunalnych, administracyjnych) jest szansą na zwiększenie efektywności w wykorzystaniu zasobów. W smart metropoliach lokuje się klasa kreatywna i nowocześni nomadzi. Dominacja mobilności i elastyczności rodzi popularność couchsurfingu (usługa oferowania miejsca noclegowego), co-workingu (współpracy lub pracy w wspólnej przestrzeni), płatności bezgotówkowych, kolaboratywnej konsumpcji (np. carsharing, czyli współdzielenie samochodu, pożyczanie sukien ślubnych, instytucja roweru miejskiego) oraz banków czasu. Zamiast „mieć” dominuje funkcja „używać”. Negatywne zjawiska dotyczące jakości życia w metropoliach często łagodzone są przez oddolną działalność (ruch obywatelski). Są to często działania skupiające się na walce z przestrzeniami niczyimi, zanieczyszczeniem wizualnym, troszczące się o miejską estetykę, czystość środowiska naturalnego, zachowanie architektonicznego i kulturowego autentyku, odbudowy lokalnych relacji społecznych czy wprowadzania sztuki w przestrzeń miasta. Ze względu na rozwinięty kapitał ludzki w metropoliach oraz gromadzące się w nich siedziby najważniejszych instytucji, w tym artystyczne i naukowe, łączy się z metropoliami określenie technopolie (technopole, określające ośrodki rozwoju naukowego, miasta nauki), pojawiają się analizy nowej klasy metropolitalnej (obejmującej wysokiej klasy specjalistów, żyjących w szybkim tempie, podróżujących, żyjących w luksusie, operujących najnowocześniejszą technologią), klasy kreatywnej czy „klasy światowej”.

W analizach dotyczących sytuacji miast polskich obok metropolii pojawia się termin aglomeracji. W przeciwieństwie do pierwszego, drugi termin pobawiony jest jakościowych komponentów dotyczących relacji wewnętrznych i zewnętrznych obszaru. Jednocześnie, aglomerację można traktować jako obszar metropolitalny lub jego rdzeń, jeśli występują powiązania funkcjonalne, szczególnie dotyczące usług wyższego rzędu. Samo pojęcie aglomeracji oznacza zwarty zespół „wzajemnie powiązanych, chociaż odrębnych z administracyjnego punktu widzenia, jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. Aglomeracja policentryczna, mająca formę skupienia wokół kilku jąder osadniczych nosi nazwę konurbacji”. Aglomeracja, czyli „gromadzenie” (por. łac. agglomeratio), prowadzi do koncentracji sporej liczby przedsiębiorstw, instytucji oraz niezbędnej dla ich funkcjonowania infrastruktury, efektem czego jest zagęszczony rynek pracy oraz niższe koszty korzystania z wspólnego zaplecza (szczególnie, że w decyzji dot. lokacji przedsiębiorstwa istotna jest minimalizacja kosztów, np. poprzez dostęp do rynków, obecność siły roboczej oraz surowców).

Wybrane wyzwania polskiej metropolizacji

Metropolizacja po polsku boryka się z wieloma problemami – terminologia jest jednym z nich. Jak punktuje Marta Lackowska (2009), wśród wyzwań ulokować należy delimitację obszarów metropolitalnych (rozbieżność delimitacji administracyjnej i funkcjonalnych relacji, co w konsekwencji powoduje niedopasowanie funkcjonalno-przestrzenne struktur zarządzających), brak umocowania prawnego dla idei metropolii (brak regulacji prawnych rodzi utrudnienia na gruncie gospodarki), zaszczepienie i realizacja idei governance (rozumianego tu jako elastyczny wzorzec zarządzania publicznego, w którym istotną rolę odgrywają sektor prywatny, grupy mieszkańców i organizacje pozarządowe). Nie bez znaczenia jest brak jednolitej polityki miejskiej czy popularyzacja budżetu partycypacyjnego. Rola obszarów metropolitalnych w dynamizowaniu rozwoju wydobyta została w raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, gdzie podkreśla się, że inwestowanie w sprawne funkcjonowanie miast i obszarów metropolitalnych ma realny wpływ na rozwój pozostałych obszarów kraju (utwierdzając powtarzany w wielu analizach i dokumentach pogląd o metropoliach jako „lokomotywach rozwoju”). Z jednej strony istotna jest dyfuzja, rozprzestrzenianie metropolitalnych wpływów na region, ale nie wyklucza to polaryzacji, czyli wyróżnienia i dynamizacji najważniejszych ośrodków miejskich w kraju. Porządek delimitacji uściśla Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju z 2030, gdzie dominuje perspektywa funkcjonalna – dokument proponuje sposób wyznaczania obszarów funkcjonalnych, które będą delimitowane na różnych poziomach zarządzania (krajowym, regionalnym, funkcjonalnym), m.in.: miejskie obszary funkcjonalne, obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych, obszary funkcjonalne ośrodków subregionalnych, ośrodki lokalne, wiejskie obszary funkcjonalne. W 2013 roku Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zaprezentowało Założenia Krajowej Polityki Miejskiej mające ukrócić brak jednolitej polityki miejskiej w Polsce. Obok propozycji zdefiniowania krajowej polityki miejskiej jako celowego, ukierunkowanego terytorialnie działania państwa na rzecz zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz wykorzystania ich potencjałów w procesach rozwoju kraju, przedstawiono główny cel polityki miejskiej, czyli wzmocnienie zdolności miast i obszarów zurbanizowanych do kreowania wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy oraz poprawa jakości życia mieszkańców.

W polskiej debacie o metropolizacji istotny głos należy do Unii Metropolii Polskich, organizmu powstałego w 1990 r. mającego na celu m.in. wspieranie rozwoju samorządności terytorialnej i gospodarczej, promocję inicjatyw i działań związanych z tworzeniem i funkcjonowaniem struktur regionalnych i lokalnych, w szczególności powstających na obszarach metropolitalnych oraz współpraca z organami państwa, organizacjami ogólnopolskimi i międzynarodowymi dla zwiększenia roli metropolii w państwie i integracji europejskiej. W UMP udziela się 12 polskich ośrodków miejskich (Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawę i Wrocław). W ramach działalności UMP istotną rolę odgrywa przygotowywanie opracowań i analiz poświęconych zagadnieniom związanym z procesami metropolizacji.

Metropolizacja miast województwa śląskiego ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego

Funkcjonalne połączenia, które wytworzyły się na przestrzeni kilkuset lat, a które wyostrzyły się w wieku XIX, by ich ukoronowaniem stał się okres rozkwitu przemysłu w wieku XX nie osłabły wraz z upadkiem gospodarki ekstensywnej. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, problematyzacja socjologiczna miast Górnośląskich i Zagłębiowskich dotyczyła głównie transformacji systemowej oraz wynikających z niej przekształceń gospodarczych, przemian w warstwie społecznej, kulturowej czy ekologicznej. Sturm und drang zmiany systemów pozostawił w regionie z jednej strony klęskę ekologiczną, chaos przestrzenny, zaniedbanie infrastrukturalne, zacofanie gospodarcze, szerokie spektrum wyzwań społecznych (od problemów z strukturą zatrudnienia po wykorzenienie kulturowe), z drugiej – napływ zagranicznego kapitału, pojawienie się inwestycji, raptowne stosowanie narzędzi chroniących środowisko przed dalszą degradacją oraz niskie bezrobocie na tle kraju. Reforma administracyjna z 1998 roku doprowadziła do scalenia dawnych województw katowickiego, bielsko-bialskiego, częstochowskiego w jedno wspólne województwo śląskie. Konieczne było wypracowanie nowych metod funkcjonowania (co było trudne przez na „utracone przywileje” Częstochowy i Bielska-Białej) oraz także nowych wzorców kulturowych ze względu na różnorodność ziem, które zakwalifikowano pod szyld „śląskie”. W konsekwencji zmian, w procesie metropolizacji regionu dominują Katowice, jako centrum wiodącego obszaru o znaczeniu europejskim (stolica województwa, port lotniczy). Jednocześnie, w wymiarze regionalnym rozwój obszarów i funkcji metropolitalnych rozkłada się równomiernie we wszystkich czterech subregionach. Wobec aglomeracji katowickiej wyróżnia się trzy komplementarne obszary: bielsko-bialski (węzeł strefy transgranicznej; tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Bielsko-Białą z Aglomeracją Górnośląską, Aglomeracją Krakowską, Republiką Czeską i Republiką Słowacką), częstochowski (tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Częstochowę z Aglomeracją Górnośląską) i rybnicki (tworzona przez: Rybnik, Jastrzębie Zdrój,Żory, Wodzisław Śląski, Pszów, Radlin i Rydułtowy; tendencje do rozwoju policentrycznego z ośrodkiem w Rybniku i do wzrostu liczby mieszkańców aglomeracji, a także do rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących aglomerację z Republiką Czeską i Aglomeracją Ostrawską). W Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030 Aglomeracja Górnośląska (definiowana jako Katowice oraz miasta GZM) wchodzą w skład podstawowych węzłów sieci powiązań funkcjonalnych miast, natomiast Częstochowa i Bielsko-Biała stanowią węzły regionalne będące ważnym elementem równoważenia rozwoju kraju.

Na sporą konkurencyjność miast Górnego Śląska i Zagłębia zwracają uwagę rankingi porównujące najważniejsze polskie miasta-metropolie, skupiając się czy to na Katowicach, połączeniu całej metropolii (w rankingu siły metropolitalnej miast Metropolia Silesia znalazła się na 5 miejscu, po Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu a przed Trójmiastem)