Metropolia

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania


Współczesne wyzwania życia miejskiego omówione zostały w rozdziale poświęconym urbanizacji. Warto jednak przyjrzeć się dokładnie metropolii ze względu na rosnące znaczenie procesów metropolizacyjnych w dyskursie dotyczącym form osadnictwa. Wyróżnić można dwa porządki określania układów wielkomiejskich: morfologiczne (aglomeracje, konurbacje i obszary zurbanizowane) oraz funkcjonalne (obszary metropolitalne i zespoły miejskie)[1].Definiując metropolię, Stanisław Liszewski[2]wskazuje na szeroki organizm: „obszar metropolitalny złożony z dwóch biegunów o różnej skali przestrzennej i znaczeniu funkcjonalnym: z centrum (lub centrów) koncentrującego funkcje metropolitalne oraz z obszaru zewnętrznego, w którym dokonuje się proces intensywnej urbanizacji”[3].Funkcjonalnie definiowana metropolia składa się z obszaru metropolitalnego, czyli wielkomiejskiego układu osadniczego, obejmującego duże miasto lub zwarty obszar miejski (miasto centralne lub rdzeniowe; ośrodek metropolitalny) oraz powiązanej z nim funkcjonalnie strefy, zwanej strefą metropolitalną[4]. Jak piszą Bohdan Jałowiecki i Marek S. Szczepański, wyłonienie metropolii następuje w oparciu o kryterium ilościowe (liczbę ludności większą niż pół miliona mieszkańców w warunkach polskich, 1 mln na świecie) oraz jakościowe, które za Michelem Bassandem (1997) definiują jako „doskonałość usług, instytucji i wyposażenia, potencjał innowacyjnych w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym; wyjątkowość i specyfika miejsca”[5]. Panayotis Soldatos (1987) wypisał dziesięć cech świadczących o metropolitalności, z których większość dotyczy działalności na międzynarodową skalę (przyjmowanie i eksportowanie czynników produkcji, inwestycji, kapitał ludzki; goszczenie siedzib międzynarodowych firm, instytucji, uniwersytetów, placówek dyplomatycznych, środków masowego przekazu; posiadanie bezpośrednich międzynarodowych połączeń transportowych i intensywna komunikacja międzynarodowa; rozwinięty sektor usług kierowanych na zagranicznych odbiorców; regularne organizowanie wydarzeń na skalę międzynarodową; posiadanie zdolności paradyplomatycznych, jak np. członkostwo w organizacjach międzynarodowych, stowarzyszeniach)[6]. Z porównania przeprowadzonego w 2009 roku, nawet Warszawa nie spełniała wszystkich kryteriów[7].

Proces metropolizacji prowadzi do przewartościowania relacji między miastem centralnym a jego zapleczem, co oznaczać może np. osłabienie „związków gospodarczych z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniem ich przez kontakty z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub światowej”[8]. Zacieśnienie współpracy z innymi metropoliami kosztem współpracy z regionem nazywa się polaryzacją. W wyniku sporego i stałego napływu ludności, związanego z poszukiwaniem lepszych warunków życia, powstają megamiasta, natomiast efektem niekontrolowanego rozrostu np. rozwoju podmiejskich stref mieszkalnych i okalających je usług aż pobliskie miasta zetkną się granicami, powstaje megalopolis, czyli „supermiasto”[9].

Wybrane wyzwania światowej metropolizacji

Metropolia jest obszarem miejskim (składającym się z rdzenia, strefy metropolitalnej oraz obszaru oddziaływania) sporych rozmiarów, sporej liczby ludności i zagęszczenia, dysponuje znaczącym potencjałem gospodarczym, naukowym, innowacyjnym, stanowi węzeł komunikacyjny oraz siedzibę licznych i istotnych organizacji (Castellsowski węzeł przepływów) oraz przede wszystkim sprawuje funkcje kontrolne w skali krajowej i międzynarodowej. Metropolie porządkowane są w hierarchie najważniejszych w skali świata ośrodków – popularnym rankingiem miast jest podział na miasta Alfa, Beta, Gamma (Globalization and world cities research Network, GaWC). Porównywanie metropolii możliwe jest dzięki stosowaniu wspólnych definicji delimitacyjnych – na terenie Unii Europejskiej funkcję taką pełni podział na Funkcjonalne Obszary Miejskie (FUA), które wyróżnia się w oparciu o liczbę ludności ale także funkcjonalność w skali regionu czy kraju, np. w wymiarze gospodarczym w tym innowacyjnym. Natomiast Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu (MEGA) są próbą hierarchizacji ośrodków europejskich podług cech: wielkości (liczba ludności i wielkość PKB), konkurencyjności (PKB na mieszkańca, lokalizacja siedzib 500 największych firm), dostępności (liczba pasażerów w portach lotniczych, stopień rozwoju transportu mulitmodalnego) oraz stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (wykształcenie mieszkańców i udział pracujących w działalności badawczo-rozwojowej). Wynika z tego podział na miasta globalne, europejskie metropolie (MEGA1), silne metropolie (MEGA2), potencjalne metropolie (MEGA3), słabo wykształcone metropolie (MEGA4)[10].

Przeszkodą w rozwoju metropolii są anachroniczne modele urbanistyczne, a wyzwaniem nowa definicja miejskości. Jedną z szeroko dyskutowanych koncepcji jest idea smart cities, czyli tzw. miast inteligentnych, wprowadzająca ideę zrównoważonego rozwoju w przestrzeń miejską. W praktyce chodzi tu o sprytne, błyskotliwe rozwiązania technologiczne, wprowadzające większą oszczędność i efektywność funkcjonowania miejskich systemów: od komunikacji, turystyki przez transport po usługi komunalne. Saskia Sassen opisuje miasto smart jako „będące beneficjentem technologii, służących przede wszystkim mieszkańcom”. Chodzi zatem nie o stosowanie technologii dla samej siebie, ale o adaptację technologii tak, by była realnie użyteczna w poprawie jakości życia miejskiego i dbaniu o nieodnawialne zasoby. „Technologie smart są najbardziej wydajne wtedy, kiedy integrują liczne aspekty miejskiej aktywności w jeden zwarty system zbierający dane”[11]– monitorowanie i porządkowanie danych z różnych systemów (transportowych, komunalnych, administracyjnych) jest szansą na zwiększenie efektywności w wykorzystaniu zasobów. W smart metropoliach lokuje się klasa kreatywna[12] i nowocześni nomadzi. Dominacja mobilności i elastyczności rodzi popularność couchsurfingu (usługa oferowania miejsca noclegowego), co-workingu (współpracy lub pracy w wspólnej przestrzeni), płatności bezgotówkowych, kolaboratywnej konsumpcji (np. carsharing, czyli współdzielenie samochodu, pożyczanie sukien ślubnych, instytucja roweru miejskiego) oraz banków czasu. Zamiast „mieć” dominuje funkcja „używać”[13]. Negatywne zjawiska dotyczące jakości życia w metropoliach często łagodzone są przez oddolną działalność (ruch obywatelski). Są to często działania skupiające się na walce z przestrzeniami niczyimi, zanieczyszczeniem wizualnym, troszczące się o miejską estetykę, czystość środowiska naturalnego, zachowanie architektonicznego i kulturowego autentyku, odbudowy lokalnych relacji społecznych czy wprowadzania sztuki w przestrzeń miasta. Ze względu na rozwinięty kapitał ludzki w metropoliach oraz gromadzące się w nich siedziby najważniejszych instytucji, w tym artystyczne i naukowe, łączy się z metropoliami określenie technopolie (technopole, określające ośrodki rozwoju naukowego, miasta nauki)[14], pojawiają się analizy nowej klasy metropolitalnej (obejmującej wysokiej klasy specjalistów, żyjących w szybkim tempie, podróżujących, żyjących w luksusie, operujących najnowocześniejszą technologią), klasy kreatywnej czy „klasy światowej”[15].

W analizach dotyczących sytuacji miast polskich obok metropolii pojawia się termin aglomeracji. W przeciwieństwie do pierwszego, drugi termin pobawiony jest jakościowych komponentów dotyczących relacji wewnętrznych i zewnętrznych obszaru[16]. Jednocześnie, aglomerację można traktować jako obszar metropolitalny lub jego rdzeń, jeśli występują powiązania funkcjonalne, szczególnie dotyczące usług wyższego rzędu. Samo pojęcie aglomeracji oznacza zwarty zespół „wzajemnie powiązanych, chociaż odrębnych z administracyjnego punktu widzenia, jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. Aglomeracja policentryczna, mająca formę skupienia wokół kilku jąder osadniczych nosi nazwę konurbacji”[17]. Aglomeracja, czyli „gromadzenie” (por. łac. agglomeratio), prowadzi do koncentracji sporej liczby przedsiębiorstw, instytucji oraz niezbędnej dla ich funkcjonowania infrastruktury, efektem czego jest zagęszczony rynek pracy oraz niższe koszty korzystania z wspólnego zaplecza[18] (szczególnie, że w decyzji dot. lokacji przedsiębiorstwa istotna jest minimalizacja kosztów, np. poprzez dostęp do rynków, obecność siły roboczej oraz surowców)[19].

Wybrane wyzwania polskiej metropolizacji

Metropolizacja po polsku boryka się z wieloma problemami – terminologia jest jednym z nich. Jak punktuje Marta Lackowska (2009), wśród wyzwań ulokować należy delimitację obszarów metropolitalnych (rozbieżność delimitacji administracyjnej i funkcjonalnych relacji, co w konsekwencji powoduje niedopasowanie funkcjonalno-przestrzenne struktur zarządzających), brak umocowania prawnego dla idei metropolii (brak regulacji prawnych rodzi utrudnienia na gruncie gospodarki), zaszczepienie i realizacja idei governance (rozumianego tu jako elastyczny wzorzec zarządzania publicznego, w którym istotną rolę odgrywają sektor prywatny, grupy mieszkańców i organizacje pozarządowe[20]). Nie bez znaczenia jest brak jednolitej polityki miejskiej czy popularyzacja budżetu partycypacyjnego. Rola obszarów metropolitalnych w dynamizowaniu rozwoju wydobyta została w raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe[21], gdzie podkreśla się, że inwestowanie w sprawne funkcjonowanie miast i obszarów metropolitalnych ma realny wpływ na rozwój pozostałych obszarów kraju (utwierdzając powtarzany w wielu analizach i dokumentach pogląd o metropoliach jako „lokomotywach rozwoju”). Z jednej strony istotna jest dyfuzja, rozprzestrzenianie metropolitalnych wpływów na region, ale nie wyklucza to polaryzacji, czyli wyróżnienia i dynamizacji najważniejszych ośrodków miejskich w kraju. Porządek delimitacji uściśla Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju z 2030, gdzie dominuje perspektywa funkcjonalna – dokument proponuje sposób wyznaczania obszarów funkcjonalnych, które będą delimitowane na różnych poziomach zarządzania (krajowym, regionalnym, funkcjonalnym), m.in.: miejskie obszary funkcjonalne, obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych, obszary funkcjonalne ośrodków subregionalnych, ośrodki lokalne, wiejskie obszary funkcjonalne. W 2013 roku Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zaprezentowało Założenia Krajowej Polityki Miejskiej mające ukrócić brak jednolitej polityki miejskiej w Polsce. Obok propozycji zdefiniowania krajowej polityki miejskiej jako celowego, ukierunkowanego terytorialnie działania państwa na rzecz zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz wykorzystania ich potencjałów w procesach rozwoju kraju, przedstawiono główny cel polityki miejskiej, czyli wzmocnienie zdolności miast i obszarów zurbanizowanych do kreowania wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy oraz poprawa jakości życia mieszkańców[22].

W polskiej debacie o metropolizacji istotny głos należy do Unii Metropolii Polskich, organizmu powstałego w 1990 r. mającego na celu m.in. wspieranie rozwoju samorządności terytorialnej i gospodarczej, promocję inicjatyw i działań związanych z tworzeniem i funkcjonowaniem struktur regionalnych i lokalnych, w szczególności powstających na obszarach metropolitalnych oraz współpraca z organami państwa, organizacjami ogólnopolskimi i międzynarodowymi dla zwiększenia roli metropolii w państwie i integracji europejskiej[23]. W UMP udziela się 12 polskich ośrodków miejskich (Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawę i Wrocław). W ramach działalności UMP istotną rolę odgrywa przygotowywanie opracowań i analiz poświęconych zagadnieniom związanym z procesami metropolizacji[24].

Metropolizacja miast województwa śląskiego ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego

Funkcjonalne połączenia, które wytworzyły się na przestrzeni kilkuset lat, a które wyostrzyły się w wieku XIX, by ich ukoronowaniem stał się okres rozkwitu przemysłu w wieku XX nie osłabły wraz z upadkiem gospodarki ekstensywnej. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, problematyzacja socjologiczna miast Górnośląskich i Zagłębiowskich dotyczyła głównie transformacji systemowej oraz wynikających z niej przekształceń gospodarczych, przemian w warstwie społecznej, kulturowej czy ekologicznej[25]. Sturm und drang zmiany systemów pozostawił w regionie z jednej strony klęskę ekologiczną, chaos przestrzenny, zaniedbanie infrastrukturalne, zacofanie gospodarcze, szerokie spektrum wyzwań społecznych (od problemów z strukturą zatrudnienia po wykorzenienie kulturowe), z drugiej – napływ zagranicznego kapitału, pojawienie się inwestycji, raptowne stosowanie narzędzi chroniących środowisko przed dalszą degradacją oraz niskie bezrobocie na tle kraju. Reforma administracyjna z 1998 roku doprowadziła do scalenia dawnych województw katowickiego, bielsko-bialskiego, częstochowskiego w jedno wspólne województwo śląskie. Konieczne było wypracowanie nowych metod funkcjonowania (co było trudne przez na „utracone przywileje” Częstochowy i Bielska-Białej) oraz także nowych wzorców kulturowych ze względu na różnorodność ziem, które zakwalifikowano pod szyld „śląskie”. W konsekwencji zmian, w procesie metropolizacji regionu dominują Katowice, jako centrum wiodącego obszaru o znaczeniu europejskim (stolica województwa, port lotniczy). Jednocześnie, w wymiarze regionalnym rozwój obszarów i funkcji metropolitalnych rozkłada się równomiernie we wszystkich czterech subregionach. Wobec aglomeracji katowickiej wyróżnia się trzy komplementarne obszary: bielsko-bialski (węzeł strefy transgranicznej; tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Bielsko-Białą z Aglomeracją Górnośląską, Aglomeracją Krakowską, Republiką Czeską i Republiką Słowacką), częstochowski (tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Częstochowę z Aglomeracją Górnośląską) i rybnicki (tworzona przez: Rybnik, Jastrzębie Zdrój,Żory, Wodzisław Śląski, Pszów, Radlin i Rydułtowy; tendencje do rozwoju policentrycznego z ośrodkiem w Rybniku i do wzrostu liczby mieszkańców aglomeracji, a także do rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących aglomerację z Republiką Czeską i Aglomeracją Ostrawską)[26]. W Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030 Aglomeracja Górnośląska (definiowana jako Katowice oraz miasta GZM) wchodzą w skład podstawowych węzłów sieci powiązań funkcjonalnych miast, natomiast Częstochowa i Bielsko-Biała stanowią węzły regionalne będące ważnym elementem równoważenia rozwoju kraju[27].

  1. Por. Struktury i procesy społeczno-demograficzne w regionie katowickim: praca zbiorowa, [red.] Rykiel Zbigniew, Wrocław 1989, s. 18.
  2. A. Liszewski, Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich, [w:] Geografia urbanistyczna, [red.] Idem, Łódź 2008, str. 215-216.
  3. A. Majer, Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa 2010, s. 300.
  4. M. Lackowska, Zarządzanie obszarami metropolitalnymi w Polsce. Między dobrowolnością a imperatywem. Wrocław 2009, s.29.
  5. B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2009, s. 211.
  6. B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, op.cit., s. 214.
  7. M. Smętkowski, B. Jałowiecki, G. Gorzelak, Obszary metropolitalne w Polsce: problemy rozwojowe i delimitacja. Raporty i analizy EUROREG 1/2009, s. 29.
  8. A. Majer, op.cit., s. 300 oraz B. Jałowiecki, Metropolie, Białystok 1999, s. 29.
  9. Cities: preindustrial, industrial, and postindustrial [w:] International Encyclopedia of Sociology, vol. 1, [red.] F. N. Magill, London, Chicago 1995, s. 171 oraz A. Majer, op.cit., s. 321.
  10. Por. M. Smętkowski, B. Jałowiecki, G. Gorzelak, op.cit., s. 29-32. Polską metropolią potencjalną jest Warszawa, słabymi: Katowice, Kraków, Gdańsk-Gdynia, Wrocław, Poznań, Łódź i Szczecin.
  11. Mapa trendów. Smart Cities [w:] “F5. Trendbook”, nr 4, październik 2012, s 19.
  12. Określenie zaczerpnięte Richarda Floridy, lokującego źródła sukcesu metropolii w idei „3T”: talencie, technologii i tolerancji, por. Florida Richard, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa 2010.
  13. Krach finansowy stał się katalizatorem dla przechodzenia od kultu posiadania do kultury używania. Wypożyczanie, udostępnianie i subskrypcje stały się podwalina nowego pokolenia nomadów, którzy zamiast mieć, używają”. Za: Mapa trendów. Smart Cities, op.cit., s. 41
  14. por. A. Majer, op.cit., s. 303.
  15. Termin Rosabeth M. Kanter, idea zawierająca się w „3K”: koncept (idea, wiedza), kompetencje i koneksje. Por. B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, op.cit., s. 242.
  16. Por. M. Lackowska, op.cit., s. 24.
  17. T. Markowski, T. Marszał, Metropolie. Obszary metropolitalne. Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, Warszawa 2006, s. 16.
  18. Agglomeration [w:] Dictionary of the Social Sciences, [red.] C. Calhoun, Oxford 2002, s. 9.
  19. Weber Alfred [w:] Dictionary of the Social Sciences, op.cit., s. 511.
  20. Por. M. Lackowska, op. cit., s. 30, 44-45, 50-52.
  21. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009.
  22. Por. Założenia Krajowej Polityki Miejskiej do roku 2020, Warszawa 2013.
  23. Unia Metropolii Polskich, http://www.metropolie.pl/o-ump/, dostęp: 27.09.2013.
  24. Wśród analizowanych zagadnień warto wymienić takie dylematy jak rodzaj władzy w metropolii (wybrana przez władze gminy czy w wyborach przez mieszkańców), forma ujarzmienia prawnego metropolii (czy potrzebna jest ustawa metropolitalna, czy ma być wspólna ustawa dla kraju czy osobne ustawy dla każdego przypadku), rola metropolii w rozwoju, partnerstwo publiczno-prywatne a także liczba obszarów metropolitalnych (koncepcja 12+21, będąc odpowiedzią na polarno-dyfuzyjny model rozwoju, wskazująca na sieć 12 regionów metropolitalnych i 21 regionów miejskich). Por. Adamowicz Paweł, Metropolie w polaryzacyjno-dyfuzyjnym modelu rozwoju Polski i Europy [w:] Jak uczynić regiony motorami rozwoju i modernizacji Polski [red.]Jan Szomburg, Gdańsk 2009 oraz Izdebski Hubert, Dylematy ustawy metropolitalnej. Referat na konferencji "Polskie metropolia - dokonania i kierunki rozwoju", Poznań 19.04.2012.
  25. Por. np. Górnicy Górnośląscy: Ludzie zbędni, ludzie luźni? Szkice socjologiczne, [red.] M. S. Szczepański, Kraków – Katowice 1994.
  26. Por. Strategia rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 oraz Strategia rozwoju województwa śląskiego „Śląskie 2020”, s. 33-34, 168.
  27. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, s. 37.