Opisy geograficzne i mapy Górnego Śląska (do 1914 roku)

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2025)

Hasło jest poświęcone dziejom wiedzy geograficznej o Górnym Śląsku od XV do początków XX wieku za pomocą opisów i kartografii. Do XIX wieku była to wiedza przekazywana o całym Śląsku, o coraz liczniejszych od tego stulecia mapach poświęconych monograficznie Górnemu Śląskowi zdecydował rosnący w siłę ekonomiczną potencjał gospodarczy ery industrialnej tej krainy oraz coraz bardziej komplikujące się w okresie narastania nacjonalizmów stosunki narodowościowe. W haśle zamieszczono wstępne informacje o mapach małoskalowych i średnioskalowych oraz topograficznych, a także o mapach wielkoskalowych, konstruowanych już od XVI wieku. W tym także o planach i widokach miast i wsi, cieków wodnych oraz ważnych dla górniczej części Górnego Śląska o mapach geologicznych i górniczych. Górny Śląsk został ujęty jako region historyczny, stąd biskupie księstwo nyskie nie zaliczane do czasów pruskich do wschodniej części Śląska. Państwowy podział Śląska w wyniku wojen śląskich w XVIII wieku wprowadził dychotomię poznawczą pojęcia opisywanego regionu, dlatego opisano dokonania XVIII i XIX-wiecznej kartografii Górnego Śląska zarówno w austriackiej, jak i pruskiej części regionu.

Opisy i mapy terenów Śląska w starożytności i średniowieczu

Śląsk, podobnie jak inne krainy położone na wschód i północ od rzymskiego limes, był bardzo słabo rozpoznany geograficznie przez grecko-rzymskich uczonych – w tym ikonicznego Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii (Claudius Ptolemaeus) – z przełomu I i II wieku n.e. Odnotowywali oni głównie w tej przestrzeni rzeki – Odrę i Wisłę. Nie wiele więcej przyniosły opisy wczesnośredniowiecznych kronikarzy, przy których należy się zatrzymać na źródle z IX wieku, zwanym Geografem Bawarskim, w którym zostały wymienione obronne grody wzniesione na Górnym Śląsku przez słowiańskie plemiona Opolan i Gołęszyców. To jednak był opis stosunków politycznych, a nie geograficznych. Wykładnią średniowiecznej wiedzy o Śląsku może być rękopiśmienna Mappa mundi z klasztoru w Erbtorfie, koło Lüneburga, sporządzona na początku XIII wieku (jak chcą jedni badacze) lub około 1280 roku (jak twierdzą inni). Wpisana w koło ówczesna europejska wizja świata, z centrum w Jerozolimie, zawierała również informacje o terenie Śląska nie odbiegające od wiedzy starożytnych oraz była ograniczona do znaków zaznaczających bieg Odry i Wisły, a także pasma górskiego Lasu Czeskiego, czyli Sudetów. Mapa odkryta została w klasztornych archiwach dopiero w 1830 roku i niestety zaginęła w 1945 roku. Jej piękną barwną reprodukcję możemy podziwiać w gliwickim oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach.

Znacząca zmiana miała miejsce dopiero na przełomie XV i XVI wieku, na co wpływ miały takie zjawiska jak europejski renesans i odkrycia geograficzne, a także szybki postęp technologiczny w drukarstwie i oprzyrządowaniu pomiarowym. Jednak to nie mapom należy się pierwszeństwo w tym poznawaniu geograficznym, a opisom o różnej skali poznawczej i genezie ich powstawania. Ich znaczenie powoli zanikało, jednak ich wartość naukowa i, co za tym idzie, źródłowa, jest nie do przecenienia aż do przełomu XVIII i XIX wieku. Zwrócić należy jeszcze uwagę, że do XVIII wieku poznawanie Śląska tak przez opisy, jak i kartografikę, było dziełem nie władców czy administracji państwowej, ale uczonych i komercyjnych firm wydawniczych. Głównie zlokalizowanych na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, w tym też na Śląsku.

Za „ojca geografii polskiej” uznawany jest kronikarz Jan Długosz, autor Chorographia Regni Poloniae, w której opisał również Śląsk. Dzieło to, powstałe w latach 1455–1480, imponuje bogactwem informacji dotyczących nie tylko hydrografii czy orografii, ale również osadnictwa – nie tylko miejskiego, ale również wiejskiego, w tym również na Górnym Śląsku, co wówczas nie było tak oczywiste. Podkreślić należy zamysł autora, który był polityczny, związany z polityką rewizjonistyczną kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego w stosunku do Śląska. Ponadto Długosz znał Śląsk z autopsji, poznając go w czasie siedmiu peregrynacji w różnych celach. To było wówczas ważne, zważywszy, że inne z tej epoki opisy były tworzone ex cathedra. Skądinąd musieli mu ówcześni Ślązacy nie za bardzo przypaść do gustu, co skwitował zapisem, że „żaden naród sąsiadujący z Królestwem Polskim nie jest bardziej zawistny i wrogi Polakom od Ślązaków”. Prawie że równolegle do dzieła Długosza w latach 50-tych XV wieku powstało kompendium europejskiej wiedzy geograficznej epoki renesansowej, której autorem był wielki autorytet w świecie nauki Enea Silvio de Piccololomini, w latach 1458–1464 papież Pius II. W jego kosmografii Cosmographiae libri duo, w ustępie 24 poświęconym Europie, przedstawił uważany przez historiografię za najstarszy kompletny obraz Śląska (geograficzny, polityczny i etniczny). Oba dzieła pozostały przez wiele lat wyłącznie w rękopisach i znane były ograniczonemu kręgowi uczonych poprzez różne odpisy. Tekst Długosza został opublikowany dopiero na początku XVIII wieku, Piccolominiego już pod koniec XV wieku.

Trywializując może, ale jak na przełomie XV i XVI wieku różne studia nie zostały rozpowszechnione za pomocą druku, to nie zaistniały w szerszym obiegu. Stąd wielką rolę w owym czasie odegrało wspaniało dzieło Hartmanna Schedla Kronika Świata (Weltchronik, a właściwie Liber cronicarum cum figuris ymaginibus ab inicio mundi), wydrukowane w Norymberdze w 1493 roku. Nagromadzony w nim materiał geograficzny, dzięki drukowi szybko upowszechniony, był imponujący. Zawierał nie tylko opisy poszczególnych wówczas istniejących państw, ale również ich dzielnic, w tym dwóch Śląska. Jednego będącego kompilacją opracowania Piccolominiego i drugiego autorstwa anonimowego Ślązaka. W Kronice zamieszczono drzeworytniczą wedutę Nysy (śląskiego Rzymu), jednej z dwóch widoków miast śląskich, obok stolicy Śląska – Wrocławia. Dzieło to wywarło ogromny wpływ na rozwój kartografii europejskiej. Nastał czas drukowanych kosmografii, z których największą rolę dla poznania Śląska odegrało opracowanie Sebastiana Münstera, którego Cosmographia, wydrukowana w Bazylei w 1544 roku, zawierała pierwszą w dziejach monograficznie poświęconą Śląskowi mapę.