1918 rok w Jaworznie

Autor: Adrian Rams

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Artykuł pierwotnie ukazał się w ramach projektu Debaty IBR

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Na skutek III rozbioru Polski Jaworzno, jak i cała zachodnia część Małopolski znalazła się pod zaborem austriackim, stając się częścią Galicji. Swobody obywatelskie i polityczne, jakimi cieszyła się Galicja od końca lat 60 XIX w., wpłynęły na rozwój życia politycznego. Kraków stał się miejscem aktywności liczących się polskich ugrupowań politycznych o rodowodzie galicyjskim oraz wywodzących się z zaboru rosyjskiego i emigracji. Dominowały dwa nurty – socjalistyczno-niepodległościowy, grupujący się wokół Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej Galicji i Śląska, i narodowo-niepodległościowy, będący pod ideologicznym wpływem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego.

W Krakowie znaleźli schronienie młodzi Polacy zaangażowani w działalność niepodległościową i rewolucyjną w latach 1905-1908 w Królestwie Polskim oraz przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1908 roku osiedlił się w Krakowie ich przywódca – Józef Piłsudski. Antyrosyjskie oblicze ruchu spotykało się z cichą akceptacją władz austriackich. W styczniu 1909 roku w Krakowie rozpoczął swoją działalność konspiracyjny Związek Walki Czynnej, którego działalność w kwietniu 1910 roku przybrała jawną formę, kiedy powstało Towarzystwo „Strzelec”, którego prezesem został Włodzimierz Tetmajer. PPSD w listopadzie 1912 roku określiła swoje stanowisko polityczne jako antyrosyjskie i wzywała do organizacji ruchu zbrojnego.

Obok nurtu niepodległościowego związanego z PPS w Galicji rozwijały się również organizacje niepodległościowe związane ze stronnictwem narodowo-demokratycznym. W Krakowie zalążkiem takiej organizacji został Polski Związek Wojskowy, który powstał w grudniu 1908 roku. Armia Polska stała się kierownictwem narodowo-demokratycznej konspiracji niepodległościowej, w październiku 1910 roku utworzyła jawne struktury – Legię Niepodległości, a następnie Polskie Drużyny Strzeleckie, które wkrótce pojawiły się w Krakowie. Ich dowódcą został Mieczysław Neugebauer.

Szary mundur, orzełki na maciejówkach, broń pozyskana z austriackich magazynów czyniła z nich zalążek polskiego wojska i tym duchem przesiąknięte były obie organizacje. Pojawiały się próby koordynowania zasad organizacyjnych i programów szkolenia oraz przeprowadzania wspólnych ćwiczeń obu formacji. 11 maja 1913 roku w Tyńcu pod Krakowem odbyły się pierwsze wspólne ćwiczenia strzelców i drużyniaków z okręgu krakowskiego dowodzone przez Józefa Piłsudskiego.

Patriotyczno-niepodległościowa atmosfera udzieliła się organizacjom, które w swoich celach statutowych były dalekie od ideologii czynu zbrojnego. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, związane ideowo z narodową-demokracją, w październiku 1912 roku powołało do życia własną strukturę paramilitarną – Polowe Drużyny Sokole, cieszące się dużą popularnością. Także powstającemu wówczas skautingowi sprawy niepodległościowe były bliskie. Ów rozwój sytuacji mocno niepokoił Rosję. Rosyjski minister spraw wewnętrznych stwierdził:

„Centrum polityczne sprawy polskiej leży obecnie nie w Królestwie, ale w Galicji. W Królestwie wszystko jest spokojne, gdy w Galicji wszystko wre, tam organizują półjawnie i jawnie oddziały strzelców pod wodzą waszego Piłsudskiego, któremu lekkomyślnie pozwoliliśmy ujść z więzienia”.

Niepodległościowe nastroje wzrastały wraz z kolejnymi obchodami patriotycznymi organizowanymi w Krakowie w dobie autonomicznej. Punktem kulminacyjnym były obchody 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, które odbyły się 15 lipca 1910 roku i zgromadziły 150.000 uczestników przybyłych z całej Galicji, zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz z zagranicy. Punktem kulminacyjnym było odsłonięcie pomnika grunwaldzkiego oraz pokazy sprawności druhów „Sokoła” i skautów na krakowskich Błoniach.

10 listopada 1912 roku z inicjatywy Piłsudskiego doszło do powołania Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Piłsudski został nominowany na Komendanta Głównego całego ruchu strzeleckiego, także Polskich Drużyn Strzeleckich. Z czasem pojawiły się nim wewnętrzne konflikty dotyczące roli i pozycji Piłsudskiego. Coraz mocniej dawała o sobie znać odmienność poglądów drużyniaków i strzelców, która doprowadziła ostatecznie do rozłamu w maju 1914 roku i ogólnej demobilizacji.

Zamach w Sarajewie zaskoczył polski obóz niepodległościowy i zmusił do podjęcia działań. Dopiero w ostatnich dnia lipca 1914 roku Komendant Główny Józef Piłsudski ogłosił mobilizację polskich sił strzeleckich, nie konsultując jej z austriackimi wojskowymi i polskimi politykami. 1 sierpnia 1914 roku na Błoniach i w Parku Jordana zaczęły się gromadzić grupy strzelców i drużyniaków z Galicji. Polskie Drużyny Strzeleckie na nowo podporządkowały się Komendantowi Piłsudskiemu, który 3 sierpnia wydał rozkaz integracyjny dla strzelców i drużyniaków. Na Oleandrach uformowała się I Kompania Kadrowa, która 6 sierpnia przekroczyła granicę austriacko-rosyjską pod Michałowicami, na kilka godzin przed wypowiedzeniem wojny Rosji przez Austro-Węgry. Piłsudski rozpoczynał wojnę o Polskę.

Obojętność mieszkańców Kielc po zajęciu miasta przez strzelców spowodowała utratę nadziei na wywołanie antyrosyjskiego powstania w Królestwie. „Przerwane powstanie” nie przyniosło żadnych rezultatów, dowództwo austriackie zaniepokojone politycznymi aspektami akcji Piłsudskiego nakazało ją zakończyć, a oddziały miały wrócić do Galicji i podporządkować się austriackiemu dowództwu. Po powrocie oddziałów strzeleckich do Krakowa pojawił się nowy pomysł wykorzystania potencjału militarnego, który stanowili żołnierze zgrupowani wokół Piłsudskiego. Zmierzano do nadanie im organizacyjnego kształtu Legionów Polskich, walczących u boku armii austriackiej przeciw Rosji. Zwierzchność polityczną nad ochotniczym wojskiem miał pełnić Naczelny Komitet Narodowy (NKN), do którego włączył się też Piłsudski. 4 września 1914 roku na krakowskich Błoniach przysięgę złożyło 3500 legionistów, a nazajutrz kolejnych 1800 ochotników.

W Jaworznie, jak i w całej Galicji, rozwijały się organizacje o charakterze paramilitarno-niepodległościowym – powiązane z PPSD i ND – Związek Strzelecki i Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół”, które w 1909 roku przystąpiło do tworzenia własnych Drużyn Polowych oraz Drużyn Skautowych – paramilitarnego ramienia skautingu. W związku z powszechną mobilizacją zobowiązano urzędy parafialne do sporządzenia list poborowych. Polskie organizacje militarne także wydały odezwy mobilizacyjne, 3 sierpnia 1914 roku pierwsi Strzelcy z powiatu chrzanowskiego zgłosili się w punkcie zbornym w Krakowie i zostali wcieleni m.in. do I Kompanii Kadrowej. 6 sierpnia 1914 roku ukonstytuował się Naczelny Komitet Narodowy. Jaworzno znalazło się w granicach administracyjnych chrzanowskiego Powiatowego Komitetu Narodowego, ale utworzono w nim także Samoistny Komitet Narodowy, na którego czele stanął Stanisław Stankiewicz (w 1916 roku zastąpił go ks. Józef Sosin), pełniący także funkcję komendanta wojskowego komitetu. NKN opowiadał się za zaangażowaniem politycznym i wojskowym Polaków z Galicji po stronie Austro-Węgier, jako swój organ wojskowy powołał Legiony, które miały podjąć próbę wywalczenia niepodległości w trakcie wojny toczonej pomiędzy mocarstwami zaborczymi. 6 września 1914 roku w godzinach południowych odbył się w Jaworznie wiec w sprawie tworzących się Legionów Polskich. Podobny wiec odbył się o godzinie 17 na boisku Sokoła. Dwa dni później w siedzibie Sokoła przed komisją poborową mogli stanąć ochotnicy do wstąpienia do Legionów.

W kościele prowadzono zbiórki na legionistów. Zbiórkę pieniędzy na skarb wojskowy prowadził Komitet Narodowy w Jaworznie. Drużyny sokole z Sierszy i Szczakowej dotarły do Krakowa 18 i 19 września 1914 roku. Druhowie Sokoła przed wymarszem gromadzili się w obozach ulokowanych w Sierszy, Chrzanowie, Jaworznie i Czatkowicach. W poszczególnych gminach zaczęto tworzyć komitety niesienia pomocy ofiarom wojny, organizować zbiórki charytatywne, np. na Czerwony Krzyż, na potrzeby rannych, inwalidów wojennych oraz na fundusz narodowy. W 1914 roku do Legionów Polskich wstąpiło 538 osób, a w 1915 roku zgłosiło się 100 kolejnych ochotników. Zaciągający się do Legionów obozowali między innymi w Jaworznie. Jaworznianie zostali włączeni od I Pułku Piechoty Legionowej (Strzelcy) i II Pułku Piechoty (Sokoli).

W Jaworznie i najbliższej okolicy największe zasługi w działalności patriotycznej miało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W latach 1913-1914 działalność towarzystwa była ukierunkowana na organizację drużyn polowych. W sierpniu i wrześniu 1914 roku szczakowskie gniazdo „Sokoła” przekazało środki zebrane na budowę własnej sokolni – w wysokości 2000 koron – na rzecz Polskiego Skarbu Wojennego. Druhowie „Sokoła” wzięli masowy udział w ochotniczym zaciągu, a polowe drużyny – wyszkolone i wyekwipowane przez organizacje sokolskie do Legionów Polskich – stanowiły znaczną część Legionów Polskich. Paramilitarna działalność miejscowego „Sokoła” została zainaugurowana w 1911 roku zlotem doraźnym okręgu krakowskiego, który został zorganizowany na wzór manewrów wojskowych. Oprócz druhów z Galicji udział w nim wzięli również druhowie z zaboru pruskiego. Pierwsze polowe drużyny „Sokoła” powstały w Jaworznie w maju 1912 roku Komendantem wojskowym został Ryszard Vanicek (dotychczasowy naczelnik), za szkolenie wojskowe odpowiadał Antoni Ziarko. W styczniu 1913 roku powołano Stałą Drużynę Polową oraz komendę wojskową, do której weszli:

• Bolesław Leonhard,
• Ryszard Vanicek,
• Antoni Dziedzic,
• Henryk Reiman,
• Stanisław Stankiewicz.

Co się stało jesienią 1918 roku?

31 października 1918 roku to wielce znacząca, ale niestety zapomniana data w historii Polski. Tego dnia, bez rozlewu krwi, wyzwolono spod zaboru austriackiego Kraków i zaczęto wyzwalać Małopolskę Zachodnią. W drugiej połowie 1918 roku monarchia austro-węgierska chyliła się ku upadkowi, w Krakowie stacjonowało jeszcze około 12000 żołnierzy c.k. armii, w większości Austriaków (Niemców), Węgrów i Ukraińców. Działalność niepodległościowa była prowadzona jednocześnie w kilku ośrodkach krakowskich, bez wspólnego centrum decyzyjnego. W Krakowie byli legioniści, polscy żołnierze służący w armii austriackiej i członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Poważną rolę w konspiracyjnej działalności niepodległościowej odgrywał płk Bolesław Roja. Były dowódca III Brygady i najwyższy szarżą oficer Polak (spoza armii austriackiej), miał dowodzić organizowaną siłą zbrojną. Związani z nim byli znani politycy krakowscy – Włodzimierz Tetmajer i Zygmunt Lasocki.

Z końcem września Ignacy Daszyński zwracał uwagę, iż wiele bieżących problemów wymaga rozwiązania, zwłaszcza sprawy aprowizacji miast, bezrobocia, demobilizacji żołnierzy, monetarne i walutowe, które uzasadniają potrzebę wyłonienia odpowiedniej reprezentacji politycznej i namiastki administracji dla ziem zaboru austriackiego. Kluczowym krokiem polityków galicyjskich było utworzenie wspólnego przedstawicielskiego organu politycznego, który reprezentowałby Galicję w kontaktach z upadającym zaborcą. Rolę takiego organu pełniła Polska Komisja Likwidacyjna, która została utworzona przez przedstawicieli galicyjskich stronnictw politycznych – posłów do Sejmu Krajowego i Rady Państwa – na zebraniu zorganizowanym w krakowskim magistracie 28 października 1918 roku W skład Rady weszli m.in.: Wincenty Witos, Ignacy Daszyński, Tadeusz Tertil, Aleksander Skarbek, Włodzimierz Tetmajer i Zygmunt Lasocki. Oprócz widocznego upadku Austro-Węgier, katalizatorem powstania PKL były coraz silniejsze aspiracje narodowe Ukraińców. Zadaniem Komisji była likwidacja, czyli przejęcie władzy od Austriaków. PKL podjęła uchwałę, w której stwierdzono, że ziemie znajdujące się pod zaborem austriackim należą do państwa polskiego. Władzę PKL uznawały różne urzędy i instytucje. 30 października w Krakowie odbył się wiec, w trakcie którego urzędnicy państwowi i samorządowi uchwalili rezolucję, że uważają się za funkcjonariuszy państwa polskiego i do czasu ustanowienia rządu w Warszawie podporządkowują się PKL.

31 października doprowadzono do kapitulacji austriackiej komendy wojskowej w Krakowie i ustanowienia dowództwa polskiego z płk. Bolesławem Roją na czele, do czego doprowadziła akcja polskich oficerów z garnizonu krakowskiego i Polskiej Organizacji Wojskowej, którzy 30 października opanowali znaczną część miasta. Wiodącą postacią przewrotu był por. Antoni Stawarz z 57 austriackiego pułku piechoty, stacjonującego w Krakowie, w którym założył siatkę konspiracyjną składającą się ze służących w nim Polaków. Całość działań była przemyślana i precyzyjnie wykonana. W następnych dwóch dniach Polacy rozbroili prawie w całej Galicji Zachodniej austriackie garnizony i ustanowili w porozumieniu z PKL polskie dowództwa. Wraz z likwidacją austriackich władz wojskowych przedstawiciele PKL przejmowali administrację państwową, sądownictwo i policję. Równie ważny był zamysł przeciwdziałania anarchizacji różnych dziedzin życia spowodowany osłabieniem struktur władzy centralnej i lokalnej. Dotyczyła ona konieczności szybkiego zabezpieczenia obiektów wojskowych i magazynów z żywnością, żeby zapobiec rozgrabieniu ich przez ludność lub wywiezieniu zapasów broni i żywności na teren Austrii. Powstrzymano wywóz żywności z Galicji przez wojsko austriackie, zatrzymując transporty żywności kierowane z Królestwa Polskiego do Austrii przez Szczakową i Trzebinię. Równie ważne były sprawy utrzymania porządku publicznego, powstrzymania rabunków i rozruchów, w których często brali udział przestępcy i uzbrojeni maruderzy z armii austriackiej i rosyjskiej.

W pierwszym tygodniu istnienia PKL przejęła władzę praktycznie na całym terytorium Galicji Zachodniej i sprawowała ją przez kolejne trzy miesiące, do czasu podporządkowania się rządowi warszawskiemu.

Bezpośrednio po przejęciu władzy od Austriaków spontanicznie zaczęły się tworzyć struktury dążące do przejęcia władzy administracyjnej w poszczególnych powiatach. W Chrzanowie już 31 października 1918 roku miejscowe starostwo, po porozumieniu z członkiem tymczasowego prezydium PKL – Aleksandrem Skarbkiem, „poddało się PKL w sposób uroczysty i na gmachu starostwa wywiesiło Orła Polskiego”. 1 listopada 1918 roku w Chrzanowie utworzono Powiatową Komisję Likwidacyjną. Na jej czele stanął hrabia Edward Mycielski, jego zastępcami zostali Stanisław Wierzbicki (radca sądu) i Kazimierz Dobrzyński (lekarz), oprócz nich w jej skład weszło 12 osób, reprezentujących robotników, rolników, przemysłowców i handlowców, mieszczan, urzędników i duchowieństwo. Jednocześnie w powiecie przystąpiono do tworzenia straży obywatelskiej, powiat podzielono na 7 okręgów i ustanowiono naczelników straży w okręgach. 5 listopada przedstawiono założenia organizacji nowej administracji na terenie Galicji. Powołano komisarzy PKL, którzy mieli przejąć urzędy istniejące w powiecie i dokonać ich reorganizacji. W powiecie chrzanowskim komisarzem został Zygmunt Żuławski. Gdy 11 listopada Rada Regencyjna przekazywała władzę wojskową Józefowi Piłsudskiemu, w Dąbrowie Narodowej (obecnie jednej z dzielnic Jaworzna) odbywały się wybory władz gminnych w oparciu o przepisy wprowadzone przez PKL, przewidujące możliwość wprowadzenia czwartej kurii w wyborach gminnych.

Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i Polsce

Obecnie punktem kulminacyjny pamięci o roku 1918 jest dzień 11 listopada i przypadające wówczas Narodowe Święto Odzyskania Niepodległości, ustanowione ustawą z 15 lutego 1989 roku. Od tej pory 11 listopada organizowane są uroczystości centralne (według ceremoniału wojskowego z udziałem głowy państwa) i obchody lokalne z udziałem władz samorządowych i mieszkańców. Przebieg obchodów w ciągu ostatnich lat ewoluuje, oprócz głównych uroczystości rocznicowych, organizowane są różnego rodzaju wydarzenia: wystawy, konkursy, pokazy rekonstrukcji historycznej, biegi uliczne, gry miejskie itp. Większość z tych wydarzeń odnosi się do legendy czynu niepodległościowego Józefa Piłsudskiego i Legionów Polskich. Lokalne zróżnicowanie dróg do niepodległości nie jest jeszcze stałym elementem pamięci zbiorowej o odzyskaniu niepodległości w skali kraju. Podobnie w Jaworznie i okolicy wydarzenia związane z utworzeniem i przejęciem władzy w regionie przez Polską Komisję Likwidacyjną stanowią mniej znany „epizod” związany z odzyskaniem niepodległości niż przekazanie władzy wojskowej Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną w Warszawie 11 listopada 1918 roku, czyli ponad 10 dni po wyzwoleniu zachodniej Małopolski z rąk władz austriackich.

Ci, którzy tworzyli niepodległą Polskę

Kluczową postacią związaną z wydarzeniami października i listopada 1918 roku był por. Antoni Stawarz, oficer austriackiego 57 pułku piechoty stacjonującego w Krakowie, który był przywódcą spisku wojskowego, który umożliwił przejęcie władzy w Krakowie z rąk austriackich. Kolejną ważną postacią był płk Bolesław Roja, który stanął po przewrocie na czele organizowanej po przewrocie siły zbrojnej, podporządkowanej przez PKL, która w ciągu kilku pierwszych dni listopada opanowała całą zachodnią Małopolskę. Docenienia wymaga także postać hrabiego Edwarda Mycielskiego, który stanął na czele Powiatowej Komisji Likwidacyjnej w Chrzanowie i przyczynił się do odbudowy polskiej administracji w regionie.

Miejsca pamięci

Na terenie Jaworzna znajdują się cztery miejsca pamięci związane z odzyskaniem niepodległości. 11 listopada 2016 roku – przy samym Rynku, w miejscu gdzie do lat 70. ubiegłego wieku znajdował się Dom Legionów Polskich (siedziba miejscowego Związku Legionistów) – uroczyście otworzono Skwer Legionów Polskich. Na skwerze znajduje się pomnik Niepodległości upamiętniający jaworznian biorących udział w walkach, poległych, zamordowanych, więzionych w czasie wszystkich powstań narodowo-wyzwoleńczych, żołnierzy formacji zbrojnych walczących na frontach bitew i wojen, w tym jaworznickich żołnierzy walczących w I wojnie światowej i legionistów walczących u boku Józefa Piłsudskiego i Józefa Hallera. Na pomnik składa się dziewięć pionowo ustawionych pocisków w zamieszczonymi datami. Na piątym pocisku znajdują się daty „1914-1918”.

Na ścianie budynku Muzeum Miasta Jaworzna przy ulicy Pocztowej 5 umieszczona jest tablica poświęcona jaworznickim żołnierzom biorącym udział w wielkiej wojnie oraz wojnie polsko-bolszewickiej. Ochotnicy jaworzniccy walczyli w Legionach Polskich Józefa Piłsudskiego oraz Armii Polskiej Józefa Hallera. Tablicę odsłonięto 11 listopada 2004 roku.

Poniżej kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Elżbiety Węgierskiej w Szczakowej (obecnie dzielnica Jaworzna, uprzednio samodzielne miasta) znajduje się Pomnik Grunwaldzki. W 1909 roku za sprawą mieszkańców Szczakowej powstał komitet obywatelski, stawiający sobie za cel uczczenie pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem. Pomimo sprzeciwu zaborców austriackich, chcących uniknąć antycesarskich wystąpień oraz rozruchów, udało się zrealizować cel. Obchody odsłonięcia pomnika i uroczystości związane z rocznicą zwycięstwa pod Grunwaldem stanowiły manifestację patriotyczną, ale przebiegły w sposób spokojny. Od tego czasu zaborca nie sprzeciwiał się kolejnym obchodom. Z tego miejsca w 1914 roku wychodzili szczakowscy ochotnicy do Legionów Piłsudskiego.

Bibliografia

1. Hampel J., Zawistowski J. (red.), Jaworzno. Zarys dziejów do 1939 roku,  Kraków b.r.w.
2. Jabłoński M. (red.), Rola Krakowa w odzyskaniu niepodległości: znaczenie Rady Regencyjnej w uformowaniu ustroju państwa polskiego, Kraków 2017.
3. Lewandowska J. (red.), Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków, b.r.w.
4. Ponczek M., Towarzystwo Gimnastyczne Sokół na Górnym Śląsku: zarys dziejów (1895-1939), Katowice 1987.
5. Przeniosło M., Polska Komisja Likwidacyjna 1918-1919, Kielce 2010.Przeniosło Marek, Między niezależnością a podległością: stosunki Polskiej Komisji Likwidacyjnej z rządem warszawskim (1918-1919), [w:] „Czasy Nowożytne” 2008, t. 21, s. 81-100.
6. „Przewodnik Gimnastyczny Sokół” 1911, nr 7, s. 50-51.
7. Przybylski H., Ślężyński J. (red.),Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Górnym Śląsku, Katowice 1986.
8. Runicka-Leś M., Historia Jaworzna w XIX wieku 1795-1914, Jaworzno 2017.
9. Snopko J., Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Galicji 1867-1914, Białystok 1997.
10. Sprawozdanie TG Sokół w Szczakowie złożone na walnem zgromadzeniu członków w dniu 25 marca 1934 roku, Szczakowa 1934
11. Śliwa M., Pierwsze ośrodki władzy polskiej w Galicji w 1918 r., [w:] „Dzieje Najnowsze” 1998, nr 30/4, s. 63-73.
12. Wiśniewska M., Strzelcy w II Rzeczypospolitej – wierna gwardia Komendanta: tajniki jednej z największych organizacji paramilitarnych II RP, Warszawa 2015.
13. Wiśniewska M., Związek Strzelecki (1910-1939), Warszawa 2010.