Wytwórnia Filmów Kinematograficznych Espe-Film

Dzieje siemianowickiej wytwórni filmów Espe-film stanowią niezwykły epizod górnośląskiej kultury filmowej, który jednak nie posiada szczęśliwego zakończenia. Jej losy, jak i perypetie poszczególnych postaci ją tworzących, pokazują, że marzenia nie zawsze się spełniają, jednak ich realizacja, mimo iż czasami niezwykle bolesna i tragiczna w skutkach, pozwala na trwałe zapisanie się na kartach historii.

Oficjalnie firma pod nazwą Wytwórnia Filmów Kinematograficznych Espe-Film Sp. z o. o. funkcjonowała w latach 1927-1929. Nieoficjalne początki przedsiębiorstwa datuje się na 1925 rok. Przez ten krótki czas udało się jednak wykreować ważny rozdział górnośląskiej kultury filmowej z okresu międzywojennego.

Wytwórnia stanowiła ewenement w skali polskiej. Była ona tak naprawdę samowystarczalnym centrum produkcji filmów, nie mającym ówcześnie swojego odpowiednika w innym regionie Polski. Zajmowała się ona nie tylko produkcją filmów, ale również prowadziła działalność wydawniczą, szkoleniową, dystrybucyjną oraz usługową (na zasadach podobnych do współczesnego kręcenia wideoklipów na weselach). Ten z pozoru niewielki epizod w dziejach kina światowego stanowił ważny bodziec rozwojowy dla polskiej kinematografii.

Okoliczności powstania

Powstanie pierwszej zlokalizowanej na polskim Górnym Śląsku wytwórni filmowej uwarunkowane było przez szereg czynników. Harmonia okoliczności o różnej naturze – politycznej, społecznej, technologicznej, gospodarczej czy czysto ludzkiej – umożliwiała podjęcie przedsięwzięcia pod nazwą „Espe-film”. Rozwój i dalsze funkcjonowanie wytwórni również podlegało wielu bodźcom, najczęściej zewnętrznym, które koniec końców doprowadziły do jej upadku. Kilkuletnie istnienie tego przedsiębiorstwa było jednak fascynującym fenomenem bez happy endu, który odzwierciedla ducha swoich czasów.

Czynnikami determinującymi powstanie wytwórni było:

1. Zmiana przynależności państwowej wschodnich obszarów przemysłowej części Górnego Śląska po 1922 roku i towarzyszący jej wcześniej proces, trwający w latach 1918-1922 – odradzające się państwo polskie, które przejęło administrację nad tym terenem, stwarzało nowe warunki dla działalności filmowej,
2. Migracja na przemysłowy Górny Śląsk fotografa i filmowca Stefana Pierzchalskiego, który przybył tu z Wanne (dzisiejsza dzielnica miasta Gelsenkirchen w Niemczech) z rodziną w 1920 roku wraz z falą reemigracji po odrodzeniu się państwa polskiego,
3. Międzywojenny rozwój kina jako popularnej formy spędzania wolnego czasu przez wszystkie warstwy społeczeństwa – stało się ono swoistym „fetyszem epoki”,
4. Szukanie nowych form propolskiej agitacji propagandowej wśród mieszkańców przemysłowego Górnego Śląska przez władzę sanacyjną,
5. Nagromadzenie kapitału ludzkiego, infrastrukturalnego i finansowego w środowisku górnośląskiego przemysłu.

Zgranie się w czasie powyższych okoliczności zaowocowało tym, że Stefan Pierzchalski, uznany już wówczas katowicki fotograf, w 1925 roku (a być może nawet nieco wcześniej) podjął decyzję o utworzeniu wytwórni filmowej, która od inicjałów jego imienia i nazwiska zyskała nazwę „Espe-film”.

Działalność firmy od początku budziła spore emocje wśród społeczeństwa województwa śląskiego. Krytyka pojawiła się zanim firma tak naprawdę rozpoczęła szersze funkcjonowanie. Taki stan rzeczy, w połączeniu z sytuacją polityczną oraz ambicjami i charakterami założycieli, sprawiał, że nie mogło być nudno.

Twórcy

Postacią, która w największym stopniu odpowiadała za powstanie wytwórni Espe-film był Stefan Pierzchalski. Porażka tego projektu kładła się cieniem na jego mozolnie przez lata budowanej reputacji.

Inicjator przedsięwzięcia urodził się 23 grudnia 1876 roku we wsi Biskupice pod Toruniem. Miał korzenie chłopskie – był synem zagrodnika Józefa Pierzchalskiego oraz Marianny z domu Szupryczyńskiej. Nie są znane fakty z jego młodości, wiadomo jedynie, że w pewnym momencie opuścił rodzinne strony i wyjechał do Zagłębia Ruhry.

W 1920 roku, po odrodzeniu się państwa polskiego, wraz z rodziną przeniósł się do Katowic. Wybór tego górnośląskiego miasta przemysłowego wynikał z koneksji rodzinnych jego żony – Jadwigi, wywodzącej się z Górnego Śląska. Wraz z małżonką nabyli atelier fotograficzne od braci Scholz, funkcjonujące przy ówczesnej ul. Grundmanna 2 (przemianowanej później na ul. 3 Maja).

Od początku pobytu w Katowicach S. Pierzchalski angażuje się w dokumentowanie ówczesnych burzliwych wydarzeń politycznych, związanych z powstaniami śląskimi, kampanią plebiscytową oraz podziałem regionu na część polską i niemiecką. Jednocześnie dość szybko podejmuje próby rozszerzenia własnej działalności o produkcje filmowe, czego efektem jest powstanie wytwórni Espe-film.

W dążeniach filmowych Pierzchalskiego seniora wsparł go syn – Antoni Pierzchalski, który w 1927 roku, w wieku 17 lat, ukończył w Berlinie szkołę optyczną i uzyskał dyplom operatora filmowego. Młodzieńcza fantazja i rozmach działań podejmowanych przez Antoniego Pierzchalskiego mogły robić wrażenie, jednak w ostatecznym rozrachunku okazały się zgubne dla przedsiębiorstwa. Młody filmowiec żył ponad stan, woził się luksusowym samochodem i prowadził bogate życie towarzyskie. Miał opinię kawalarza i hulaki. Prasa nie szczędziła mu krytyki, zwłaszcza po ujawnieniu problemów finansowych wytwórni.

Działalność w latach 1925-1929

Początkowo działalność firmy koncentrowała się głównie na realizacji mniejszych form dokumentalnych, obrazujących propagandowe wydarzenia związane z umacnianiem się państwowości polskiej na śląskich ziemiach. Zbudowały one pozytywną opinię o warsztacie filmowym Stefana Pierzchalskiego, jednak jego ambicje były znacznie większe i stopniowo poszerzał zakres oferowanych usług.

W 1926 roku podjęto decyzję o utworzeniu szkoły filmowej, funkcjonującej w ramach wytwórni Espe-film. Miała ona kształcić aktorów na potrzeby tworzonych produkcji, a także być stałym źródłem dochodów dla rozwijającej się firmy. Szkoła rozpoczęła działalność 1 października 1926 roku.

W początkowej fazie rozwoju wytwórni kluczową rolę odgrywała postać Stefana Pierzchalskiego. Jego doświadczenie i autorytet uznanego katowickiego fotografa budował zaufanie do firmy i pozwalały na pozyskiwanie nowych klientów. Niemniej jednak proces budowania własnej pozycji na rynku był niezwykle mozolny, zaś jego realizacji towarzyszył szereg trudności administracyjno-organizacyjnych.

Mimo wielu trudności firma familii Pierzchalskich parła do przodu. Ważnym momentem, wieńczącym przygotowania do kolejnych etapów rozwoju, było uroczyste otwarcie siemianowickiego atelier filmowego przy ul. Dworcowej. Z tej okazji, 14 sierpnia 1927 roku, postanowiono wyprawić wystawny bal w nowo otwieranym budynku firmy.

Atelier filmowe stworzone zostało w wynajętym od koncernu Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura obszernym budynku po dawnej oberży hutniczej w gminie Siemianowice wraz z przyległym do niej ogrodem oraz sąsiednim parkiem. Ówczesna prasa określała tworzący się kompleks kinematograficzny mianem „śląskiego Hollywood”.

Proces przygotowania nowego studia filmowego wymagał szeregu działań poprzedzających. Oprócz skompletowania niezbędnego wyposażenia, należało również zatrudnić odpowiednią kadrę merytoryczno-techniczną. Pracowników i elementów wyposażenia poszukiwano m.in. za pośrednictwem regionalnej prasy.

Wynajęty obiekt miał 40 metrów długości, 22 metry szerokości oraz 18 metrów wysokości. Dostosowano go do nowej funkcji, m.in. poprzez dobudowanie pokojów dla aktorów. Zadbano również o zapewnienie najlepszego zaplecza techniczno-infrastrukturalnego. Sprzęt, który kupowano spełniał najwyższe europejskie standardy swoich czasów. Atelier filmowe wyposażono m.in. w nowoczesne reflektory (73 sztuki marki Weinert), transformatory, maszyny do kopiowania i suszenia taśmy filmowej czy maszynę do tłoczenia napisów na taśmie (pamiętajmy, że dominował wówczas film niemy). Całość robiła wrażenie na postronnych obserwatorach i czyniła siemianowicką wytwórnię najnowocześniejszym obiektem tego typu w całej II Rzeczpospolitej.

Siemianowicki kompleks produkcyjno-realizacyjny był jednym z elementów całego przedsiębiorstwa, funkcjonującego pod nazwą wytwórnia filmów Espe-film. Centrala firmy mieściła się w Katowicach, przy ul.  Grundmanna (obecnie 3 Maja), pod numerem 2 (było to jednocześnie miejsce zamieszkania familii Pierzchalskich). Oprócz tego firma posiadała swoje oddziały w: Krakowie, Poznaniu, Bielsku, Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu i Warszawie (ich działalność związana była z filiami szkoły filmowej).

W kolejnych miesiącach przedsiębiorstwo filmowe stopniowo rozszerzało zakres swojej działalności. Aby zapewnić przedsiębiorstwu dopływ gotówki Stefan i Antoni Pierzchalscy zdecydowali się przekształcić swoją firmę w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. 22 listopada 1927 roku podpisano umowę z kupcem Wolfem Raczkowskim z Berlina, który stawał się jednym z udziałowców. Spółkę wpisano do rejestru prawa handlowego 7 stycznia 1928 roku. W 1928 roku zdecydowano się ponadto na wydawanie własnego czasopisma filmowego pt. „Polski Film”, które stanowić miało promocyjno-informacyjną platformę dla dalszego rozwoju firmy.

Po skompletowaniu załogi oraz zagwarantowaniu adekwatnej infrastruktury i sprzętu wytwórnia filmowa Espe-film mogła przystąpić do nowych wyzwań. Głównym zadaniem, które postawili przed sobą decydenci przedsiębiorstwa była realizacja pełnometrażowego filmu fabularnego. Ten nowy etap działalności był tak naprawdę początkiem końca firmy, z czego jej założyciele nie zdawali sobie jeszcze sprawy.