Kult św. Floriana na Górnym Śląsku

Autor:dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

Specyfika Górnego Śląska, a zwłaszcza jego wschodniej części, zakorzenionej w tradycjach i obrzędowości związanej z przemysłem ciężkim, powoduje, że tutejsza duchowość ukształtowana została w oparciu o odwołania do świętych związanych z pracą w górnictwie i hutnictwie. Wybrani święci zostali przez poszczególne grupy zawodowe – górników i hutników – włączeni do życia społecznego i z czasem stali się aktywnymi członkami oraz reprezentantami poszczególnych grup i wykonywanych przez nie czynności. Wszelkie przejawy kultu tworzą tekst kultury przechowywany w pamięci społeczności i poddający się działaniu historii i niesionych przez nią polityczności.

Swoisty górnośląski duet górniczo-hutniczych świętych tworzą św. Barbara jako patronka górników oraz św. Florian jako patron hutników. Wraz z Matką Bożą Piekarską (jako główną patronką) oraz św. Jackiem Odrowążem (jako głównym patronem) stanowią oni kwartet patronów całej Archidiecezji katowickiej.

Postać św. Floriana

Życie św. Floriana z Lorch (współcześnie część miasta Enns w Austrii) przypada na drugą połowę III i pierwsze lata IV wieku. Wedle szczątkowej wiedzy (opartej przede wszystkim na legendzie z okresu średniowiecza) był on oficerem w cesarskiej armii rzymskiej w prowincji Noricum (na terenie obecnego kraju związkowego Górna Austria). W okresie panowania cesarza Dioklecjana (284-305), kiedy dochodziło do nasilonych prześladowań chrześcijan, św. Florian nie wyrzekł się swojej religii i stanął po stronie współwyznawców, w konsekwencji czego poniósł męczeńską śmierć – 4 maja 304 roku miał zostać strącony z kamieniem u szyi z mostu do rzeki Aniza (obecnie Enns).

Hagiografowie wywodzą jego imię z języka łacińskiego – od imienia Florus, będącego z gramatycznego punktu widzenia przymiotnikiem florus, flora, florum, oznaczającego kolor płowy i określenie „kwitnący”. Literatura hagiograficzna poświęcona św. Florianowi pełni jednak przede wszystkim rolę apologetyczną (przedłużającą pamięć o świętym) oraz dydaktyczno-moralizatorską, w związku z czym nie jest wolna od fikcji literackiej i pewnych stałych wątków hagiograficznych, które przez wieki zaciemniały autentyzm i prawdę.

Św. Florian na przestrzeni wieków stał się jednym z najpopularniejszych świętych Europy Środkowej. Przez swoją śmierć w rzece, której wody gaszą ogień, jest wzywany tak przeciw powodziom, jak i pożarom, piorunom czy oparzeniom. Patronuje zarówno całym krajom (Austria czy dawniej Królestwo Polskie), jak i poszczególnym regionom (kraj związkowy Górna Austria), archidiecezjom (archidiecezje wiedeńska czy katowicka), miastom (Linz, Kraków, Żnin czy Chorzów), a także poszczególnym grupom zawodowym mającym kontakt z ogniem – strażakom, hutnikom, kominiarzom, koksownikom, garncarzom czy piekarzom. [Fot. 1. Wizerunek św. Floriana na rycinie z początków XVII wieku]

W ikonografii najczęściej przedstawiany jest w stroju żołnierskim, w hełmie, ze szpadą i sztandarem, wylewający wodę z wiadra na płonące budowle. Ze względu na przypisywaną mu moc odwracania ognia jego obrazy i figury cieszyły się wśród ludności wiejskiej dużą popularnością. Jego wspomnienie liturgiczne w kościele katolickim obchodzone jest 4 maja – z dniem tym związane są liczne przysłowia kalendarzowe, np. Na świętego Floriana sięga żyto wyżej kolana (czyli jest już wysokie) czy Od świętego Florka daj chleba do worka (czyli kończą się już zapasy chleba).

Popularyzacja kultu św. Floriana na terenie Polski i Górnego Śląska

Do rozpowszechnienia kultu św. Floriana na ziemiach polskich przyczyniło się sprowadzenie jego relikwii do Krakowa w 1184 roku. Relikwie, na prośbę polskiego księcia Kazimierza Sprawiedliwego i biskupa krakowskiego Gedki, przywiózł członek kapituły w Modenie, kanonik Idzi. Relikwie złożono w katedrze wawelskiej, ale jednocześnie wybudowano w mieście kolegiatę pod wezwaniem świętego (według legendy powstała ona w miejscu, gdzie w 1184 roku stanęły woły wiozące szczątki świętego i nie ruszyły dopóty, dopóki nie zdecydowano się postawić tam świątyni dedykowanej temu męczennikowi). W XIII wieku znaczenie świętego osłabło i dopiero mianowanie św. Floriana na jednego z czterech patronów Królestwa Polskiego, które dokonało się w 1436 roku za sprawą biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, ponownie ożywiły kult i ceremonie ku jego czci. Kult świętego rozprzestrzenił się zwłaszcza od czasu pożarów w dzielnicy Kleparz z 1528 i 1578 roku, kiedy kościół pod jego wezwaniem jako jedyny z tamtejszych budynków cudownie ocalał.

Popularyzacja kultu św. Floriana na terenach Górnego Śląska związana jest przede wszystkim z procesem industrializacji wschodniej części regionu, której początki sięgają drugiej połowy XVIII wieku. We wcześniejszych okresach kojarzony był jako patron chroniący przed ogniem, jednak jego popularność nie była rozpowszechniona na taką skalę jak w okresie uprzemysłowienia. Zakorzenił się on zwłaszcza w miejscach, gdzie zakładane były huty żelaza oraz cynku i był jednym z ważnych elementów kreujących tożsamość górnośląskich hutników, koksowników, metalowców i strażaków. Jego kult w XIX i XX wieku okazał się trwały, co skłoniło papieża Pawła VI do ogłoszenia go drugorzędnym patronem diecezji katowickiej.

O żywotności kultu św. Floriana na górnośląskiej ziemi świadczyć może fakt, że w diecezji gliwickiej istnieją dwie parafie pod jego wezwaniem (w Miedarach oraz w Czekanowie), w archidiecezji katowickiej również funkcjonują dwie parafie pw. św. Floriana (w Chorzowie oraz w Rybniku Orzepowicach), zaś w diecezji opolskiej aż siedem parafii (w Kędzierzynie-Koźlu, Maciowakrzach, Naroku, Przydrożu Małym, Wysokiej, Zawadzie i Żywocicach). [Fot. 2. Sanktuarium św. Floriana w Chorzowie]

Obchody Dnia św. Floriana na Górnym Śląsku

Wspomnienie liturgiczne św. Floriana przypada 4 maja. Dzień ten w polskim kościele ma rangę wspomnienia obowiązkowego, zaś w Krakowie, którego św. Florian jest patronem, święta. Również poszczególne grupy zawodowe, którym święty patronuje, hucznie obchodzą uroczystości ku jego czci. W odróżnieniu od górniczej Barbórki (obchodów ku czci św. Barbary, które przypadają zawsze 4 grudnia), Dzień św. Floriana miał charakter ruchomy – przypadał zwykle na pierwszą (lub drugą) niedzielę po 4 maja. Szczególnie górnośląscy hutnicy bardzo uroczyście obchodzili święto swojego patrona.

Stałym elementem obchodów Dnia św. Floriana (określanego również w języku niemieckim jako Florianfest bądź Floriantag) był uroczysty przemarsz załogi z zakładu pracy do kościoła – tzw. kirchgang. Oprócz tego w ramach obchodów odbywały się festyny zakładowe, którym towarzyszyła aura ludycznego świętowania. [Fot. 3. Fragment opisu obchodów Dnia św. Floriana w Nowym Bytomiu w 1934 r., „Polska Zachodnia” 1934, nr 126, s. 6]

W okresie komunistycznym, w ramach walki z wpływami kościoła i indoktrynacji pracowników przemysłu zgodnie z linią polityczną nowej władzy, obchody Dnia św. Floriana zostały zastąpione przez branżowo obchodzony Dzień Hutnika. Nowy rytuał, w ramach którego wprowadzono m.in. karczmy hutnicze, zastępował obchodzone dotychczas święto patrona i był wyrazem centralizacji oraz wdrażania założeń ideologicznych i politycznych wśród górnośląskiej ludności. Dzień Hutnika obchodzono w sobotę i niedzielę – organizowano uroczystości zakładowe oraz dekorowano medalami zasłużonych hutników i metalowców. Uroczystości organizowane w zakładach pracy planowano w taki sposób (w godzinach porannych), by utrudnić pracownikom hut i koksowni udział w mszach świętych. Zwyczaj oficjalnych religijnych uroczystości z okazji dnia św. Floriana przywrócono dopiero w 1989 roku.

Obecnie, w obliczu zniknięcia większości zakładów hutniczych z krajobrazu przemysłowej części Górnego Śląska, Muzeum Hutnictwa w Chorzowie podjęło działania, których celem jest o wpis obchodów Dnia św. Floriana / Dnia Hutnika na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, prowadzoną przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Sanktuarium św. Floriana w Chorzowie

Najważniejszym miejscem kultu św. Floriana na Górnym Śląsku jest jego sanktuarium w Chorzowie. Kościół powstawał w latach 1949-1961 (choć plany jej utworzenia sięgają okresu międzywojennego) i wybudowana została w stylu funkcjonalistycznym.

Przy budowie kościoła społecznie angażowało się wielu hutników, dla których świątynia miała szczególne znaczenie symboliczne. W 1986 r. ksiądz proboszcz Tadeusz Pietrzyk podjął się misji sprowadzenia do Chorzowa relikwii świętego. W 1987 roku opracowano projekt architektoniczny prezbiterium, który uwzględniał wymogi liturgiczne Soboru Watykańskiego II. Prace przygotowawcze trwały kilka lat. Wreszcie w święto św. Floriana w 1993 roku konsekrowano w parafii św. Floriana nowy ołtarz, zaś rok później 4 maja relikwie św. Floriana zostały uroczyście przywiezione przez kardynała Franciszka Macharskiego z krakowskiej katedry wawelskiej do Chorzowa. W 2001 roku przy parafii oficjalnie zostało erygowane sanktuarium św. Floriana.

Chorzowska relikwia św. Floriana przechowywana jest w relikwiarzu w kształcie ręki świętego, której autorem jest krakowski artysta Marek Niemiecki. Relikwiarz wykonany został ze srebra i pozłocony. Mierzy 50 centymetrów wysokości i ozdobiony jest herbami Jana Pawła II, abpa Damiana Zimonia, a także herbami Krakowa i Chorzowa. Znajduje się na nim również zapis o tym, że kardynał Franciszek Macharski przekazał relikwie z katedry wawelskiej. W kościele znajduje się również ponad dwumetrowy odlew św. Floriana, wykonany przez chorzowskiego artystę Gerarda Grzywaczyka. [Fot. 4. Odlew figury św. Floriana wraz z relikwiarzem, znajdujące się w sanktuarium św. Floriana w Chorzowie]

Przy chorzowskiej parafii św. Floriana od 1959 roku działa chór. Do 1994 roku nosił on nazwę „Chór św. Cecylii”, następnie w latach 1994-200 nazywał się „Santa Cecilia”, zaś od 2000 roku funkcjonuje jako „Chorzowski Chór Świętego Floriana”.

Św. Florian – patron Chorzowa

Miejscem na Górnym Śląsku, w którym kult św. Floriana pozostaje szczególnie żywotny jest miasto Chorzów. Wynika to przede wszystkim z hutniczej przeszłości miejscowości – działały tu niegdyś dwie huty (Kościuszko, czyli dawna huta Królewska, oraz Batory, czyli dawna huta Bismarcka), która odbiła trwałe piętno na tożsamości miasta.

W 1993 roku, przy okazji obchodów 125-lecia uzyskania przez Królewską Hutę praw miejskich, ks. Henryk Markwica, ówczesny dziekan dekanatu chorzowskiego, wysunął propozycję, aby miasto zwróciło się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o ogłoszenie św. Floriana patronem Chorzowa. Władze miasta poparły ten pomysł i wraz z chorzowskim duchowieństwem wystosowały stosowne pisma do Watykanu. Już 19 października 1993 roku Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Sakramentów przy Stolicy Apostolskiej nadała miastu Chorzów patrona św. Floriana, przysyłając stosowny dokument na ręce metropolity katowickiego – abpa Damian Zimonia, w którym zapisano: „Wierni miasta Chorzów darzą szczególnym kultem Świętego Floriana męczennika, którego od dawien dawna hutnicy czczą jako swojego niebieskiego protektora” .

Każdego roku 4 maja – w święto św. Floriana, w chorzowskim sanktuarium obchodzone są centralne obchody ku czci św. Floriana wraz z koncelebrowaną Mszą Świętą, której przewodniczy metropolita katowicki. W 2022 roku Muzeum Hutnictwa w Chorzowie podjęło również wysiłek rewitalizacji Dnia św. Floriana (Florianfestu) – 7 maja zorganizowało ono szereg atrakcji adresowanych do odbiorców w każdym wieku, nawiązujących do tradycji hutniczych. W kolejnych latach planowane są kolejne odsłony tej imprezy.

Wyrazem kultu św. Floriana jest również umieszczenie wizerunku świętego na awersie medalu „Za zasługi dla miasta Chorzowa”, ustanowionego przez Radę Miasta w 1992 roku, a także statuetka św. Floriana wręczana przez Prezydenta Miasta jako nagroda za działalność na rzecz miasta.

Pozostałe przejawy kultu św. Floriana na Górnym Śląsku

Żywotność kultu św. Floriana wśród społeczności Górnego Śląska podtrzymywana jest ponadto przez różne formy upamiętnienia tej postaci w przestrzeni publicznej poszczególnych miejscowości. Jednym z charakterystycznych górnośląskich elementów w tej materii są nisze kapliczkowe na elewacjach kamienic wznoszonych na przełomie XIX i XX wieku, w których ustawiane są niewielkie figury św. Floriana. Figury te są wyrazem wiary właścicieli domów w to, że święty uchroni domostwa przed pożarami i nieurodzajem. [Fot. 5. Figura św. Floriana w niszy kapliczkowej elewacji kamienicy w Chorzowie – Maciejkowicach]

W przestrzeni publicznej wielu górnośląskich miejscowości spotkać można wolnostojące figury św. Floriana. Tego typu monumenty znajdują się m.in. w: Chorzowie – Batorym (przy siedzibie dawnej huty Batory), Chorzowie – Centrum (przy rondzie św. Floriana – patrona miasta), Świętochłowicach (przy kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła), Rudzie Śląskiej – Nowym Bytomiu (na kolumnie przed kościołem pw. św. Pawła Apostoła), Tworkowie (przy kościele pw. św. Piotra i Pawła), Bytomiu (przed kościołem pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), Bojszowach (figura z 1768 roku), Siemianowicach Śląskich (w przestrzeni skweru Laura) czy Raciborzu (przy ul. Cyryla Ratajskiego, we wnętrzu murowanej kapliczki). [Fot. 6. Wolnostojąca figura św. Floriana, usytuowana przy rondzie św. Floriana – patrona miasta w Chorzowie]

Wiele elementów związanych z kultem św. Floriana można ponadto odnaleźć we wnętrzach górnośląskich kościołów. Wizerunki świętego znajdują się m.in. na obrazach umieszczonych w ołtarzu głównym (np. w kościele pw. św. Barbary w Chorzowie) czy na witrażach (np. w sanktuarium św. Walentego w Bieruniu). Imieniem świętego nazywane są również niekiedy dzwony kościelne (np. w kościele pw. św. Pawła Apostoła w Rudzie Śląskiej – Nowym Bytomiu), co również ma swój wymiar symboliczny.

Bibliografia

1. Bielak, Święty Florian w polskiej tradycji ludowej, [w:] „Pismo Folkowe. Tradycja, muzyka świata i okolic” 2017, nr 5, s. 6-9.
2. Drabina J., Św. Florian w Krakowie, [w:] Święty Florian. 1700 lat obecności, red. J. Kurek, Chorzów 2004, s. 20-27.
3. Głazek D., XX-wieczne kościoły w Chorzowie, [w:] „Zeszyty Chorzowskie” 2011, nr XII, s. 131-148.
4. Górecki J., Kult św. Floriana na Śląsku, [w:] Św. Florian na Śląsku, Racibórz 2011, s. 43-51.
5. Górecki J., Św. Florian. Patron hutników, Ruda Śląska 1999.
6. Knas K., Michalik J., 50-lecie chorzowskiego chóru św. Floriana, Chorzów 2009.
7. Kult, [w:] Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2006, s. 357.
8. Kurek J., Chorzów – miasto św. Floriana, [w:] Święty Florian. 1700 lat obecności, red. J. Kurek, Chorzów 2004, s. 39-46.
9. Kurek J., Święty Florian patron Chorzowa, [w:] Święty Florian patron Chorzowa, red. J. Kurek, Chorzów 2004, s. 9-28.
10. Lanzi F., G. Lanzi, Jak rozpoznać świętych i patronów w sztuce i wyobrażeniach ludowych, tłum. M. Dutkiewicz-Litwiniuk, Kielce 2004.
11. Myszor J., Kościół na Górnym Śląsku. Od diecezji wrocławskiej do archidiecezji katowickiej, Katowice 2010.
12. Myszor W., Święty Florian: legenda i kult, [w:] „Zeszyty Chorzowskie” 1996, T. 1, s. 7-9.
13. Olszar H., Święty Florian w hagiografii, [w:] Święty Florian. 1700 lat obecności, red. J. Kurek, Chorzów 2004, s. 12-19.
14. Otte J., Szopa R., Symbole Chorzowa, Chorzów 2007.
15. Piecha-van Schagen B., „Dzień Górnika” i „Dzień Hutnika”. Uroczystości branżowe w przemyśle ciężkim jako rytuały zastępcze świąt religijnych, [w:] Więcej niż partia. PZPR a polityka, gospodarka i społeczeństwo 1948-1990, red. A. Dziuba, B. Tracz, Katowice 2017, s. 333-348.
16. Piecha-van Schagen B., Kopalnia/huta i Barbórka/dzień św. Floriana, [w:] Kolonie robotnicze w Zabrzu i ich mieszkańcy. Żyło się biednie, ale szczęśliwie, red. B. Piecha-van Schagen, M. Węcki, Zabrze 2017, s. 187-190.
17. Piecha-van Schagen B., Kult świętej Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego Bytomia, Zabrza i Gliwic w XIX i XX wieku, Katowice 2014.
18. Pyka H., Św. Florian patron Górnej Austrii i Diecezji Linz, [w:] Św. Florian na Śląsku, Racibórz 2011, s. 5-10.
19. Szopa R., Święty Florian w sztuce Górnego Śląska, w: Święty Florian. 1700 lat obecności, red. J. Kurek, Chorzów 2004, s. 28-33.
20. Zakrzewski A., Niezapomniany święty. Parafie, kościoły i kaplice filialne pw. św. Floriana męczennika w Polsce, Płock 2017.

Źródła online

Piecha-van Schagen B., Kult świętej Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego Bytomia, Zabrza i Gliwic w XIX i XX wieku, Katowice 2014

Braun A., Św. Florian oraz 12 przedstawień z życia świętego z wyjaśnieniami, Kraków 1517

Legende sanctorum Adalberti, Stanislai, Floriani, 1517

[1]

Zobacz też

Archidiecezja katowicka

Śląskie wartości (praca,rodzina,religia)