Rheinbabenowie

Autor:dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 9 (2022)

Karl Fidelis Rheinbaben

Rheinbabenowie to ród śląski o średniowiecznym rodowodzie, którego górnośląska, katolicka gałąź związana była z Michałkowicami. Badacze nie mają pewności odnośnie pochodzenia ich nazwiska. Oparta na legendzie hipoteza głosi, iż praprzodkiem rodu, od którego miało pochodzić nazwisko dynastii, był rycerz Babo, który przepływając przez rzekę Ren miał uratować życie księżniczki. Według innych hipotez nazwisko mogło pochodzić od nazwy miejscowości, przy czym pojawia się kilka możliwych alternatyw. Etymologia nazwiska Rheinbabenów łączona jest z:

• wsią Rambow, leżącą w okolicach Poczdamu;
• wsiami Rembiechowo i Rembowo, położonymi w dawnej rejencji poznańskiej;
• wsią Rembisko, czyli późniejszym osiedlem Rębowo w Gdańsku.

Precyzyjne i bezsprzeczne ustalenie gniazda rodowego Rheinbabenów w świetle dostępnych dokumentów nie jest możliwe. Na przestrzeni wieków nazwisko ewoluowało: od średniowiecznych form „Ry(i)m(n)bab(e,a,en)”, poprzez XV-, XVI- i XVII-wieczne formy „Rey(i)m(n)babe(n)” (gdzie niekiedy dodawano szlachecki przedrostek „von”), XVIII-wieczną formę „Reinbaben”, aż po znaną do dziś formę Rheinbaben.

Za udokumentowanego protoplastę rodu uznaje się Paulusa Rymbaba, który w dokumencie z 31 maja 1274 roku, wystawionym przez księcia wrocławskiego Henryka IV, pojawia się jako świadek. W średniowieczu rodzina związana była przede wszystkim z terenami Dolnego Śląska, zaś od XVI wieku jej przedstawiciele posiadali już swoje dobra również na obszarze Górnego Śląska.

Założycielem XVIII-wiecznej, katolickiej gałęzi rodziny, związanej w późniejszych latach z Michałkowicami, był Anton I Heinrich von Rheinbaben. Przedstawiciele tej rodziny należeli do pionierów przemysłu na wschodnich terenach Górnego Śląska. Inwestowali zarówno w górnictwo węgla kamiennego, jak i hutnictwo cynku. Poprzez małżeństwa michałkowiccy Rheinbabenowie spowinowacili się między innymi z takimi rodzinami jak: von Schimonsky-Schimony, von Mleczko, von Gallwitz, von Lippa czy von Welczek.

Herb

Herb rodziny Rheinbabenów

Herb rodziny von Rheinbaben, zgodnie z opisem heraldycznym, przedstawia: w polu złotym jelenia czarnego z nogami w górę wspiętego. W klejnocie nad hełmem w koronie taki sam jeleń.

W XIX wieku wśród różnych gałęzi rodowych herb ulegał modyfikacjom. Pruska linia, która uzyskała tytuł barona, wzbogaciła herb o nowe motywy, dzieląc tarczę herbową na cztery pola, dodając między innymi trzymacze w postaci dwóch złotych lwów.

Górnośląscy przedstawiciele

Pierwszym z Rheinbabenów, który posiadał górnośląską wieś Michałkowice był Anton II Friedrich Leopold – drugi z synów Antona I Heinricha (pierworodny, Georg Heinrich Franz, zmarł wkrótce po urodzeniu). Anton II urodził się 7 czerwca 1733 roku we wsi Rozmierz, położonej nieopodal Strzelec Opolskich. W latach 1751-1753 studiował prawo na Uniwersytecie Wrocławskim, po czym na życzenie rodziców poświęcił się nauce prowadzenia gospodarstwa rolnego. W 1764 roku poślubił Helenę Franciszkę Ogon, młodszą córkę burmistrza Bytomia – Józefa Władysława Ogona. W kolejnych latach nabierał umiejętności gospodarskich, pełniąc funkcję zarządcy dóbr we wsiach Izbicko oraz Ciecierzyn, należących do arystokratycznej rodziny Strachwitzów. Dał się wówczas poznać jako dobry gospodarz o dużym doświadczeniu, w związku z czym, z racji braku męskich potomków, jego teść Józef Władysław Ogon w 1774 bądź 1775 roku przekazał mu na własność wieś Michałkowice. Anton II zasłynął jako fundator nowego michałkowickiego kościoła, wybudowanego w stylu późnobarokowym, którego poświęcenie miało miejsce 21 października 1787 roku. Jako potomek katolickiego neofity, znany był ze swojej gorliwej religijności. Pierwszy z michałkowickich Rheinbabenów zmarł 6 sierpnia 1795 roku i pochowany został w grobowcu rodzinnym w Michałkowicach. Jego żona – Helena z domu Ogon – przeżyła go o 20 lat. Zmarła w 1815 roku i spoczęła obok męża.

Spadkobiercą michałkowickich dóbr Antona II był jego syn Anton III Joseph Stanislaus Leopold, który urodził się 13 listopada 1766 roku w Ciecierzynie, gdzie jego ojciec pełnił wówczas funkcję zarządcy. Oprócz zarządzania Michałkowicami Anton III pełnił również funkcję starosty ziemskiego powiatu bytomskiego. Jako pan Michałkowic, podobnie jak ojciec, dał się poznać jako sprawny gospodarz, który znacząco ulepszył gospodarcze funkcjonowanie tutejszego dworu. Pod jego rządami zaczął się tworzyć michałkowicki przemysł górniczy. Anton III zmarł 29 kwietnia 1822 roku. Wdowa po nim – Franciszka z domu von Schimonsky-Schimony – przeprowadziła się później do pobliskich Maciejkowic, gdzie mieszkała ich najstarsza córka Teresa. Zmarła tam 24 listopada 1833 roku i spoczęła obok męża na cmentarzu w Michałkowicach.

Michałkowickie dobra w spadku przejął najstarszy syn Antona III, Karl Fidelis Nicolaus Valentin (urodził się 6 grudnia 1796 roku w Michałkowicach). Po kilku pierwszych latach nauki w domu rodzinnym, od września 1809 roku do 1813 roku kształcił się w gimnazjum w Głubczycach. Był to burzliwy czas wojen napoleońskich, w które zaangażował się również młody Karl. W 1813 roku wraz z kilkoma znajomymi z głubczyckiego gimnazjum bez wiedzy rodziców wyjechał do Wrocławia, gdzie jako ochotnik walczył w szeregach wojsk pruskich. W 1817 roku został oficerem w 1. Opolskim Regimencie Landwehry, zaś w 1820 roku był już w 1. Batalionie Kawalerii 22. Regimentu Landwehry. W kolejnych latach kontynuował karierę wojskową, 18 września 1825 roku awansując do stopienia porucznika. 25 czerwca 1835 roku przeszedł na emeryturę wojskową.

Po odziedziczeniu Michałkowic w 1822 roku, idąc w ślady przodków, Karl Rheinbaben przystąpił do dalszego rozwijania i modernizacji dóbr rodzinnych. W 1836 roku przebudował michałkowicki pałac, nadając mu kształt zbliżony do współczesnego. W 1841 roku w pobliskich Maciejkowicach, będących wówczas w posiadaniu jego siostry Teresy i jej męża Bernharda von Mleczko, wybudował folwark Antoniów. Jego pozostałości do dzisiaj stoją w pierwotnej lokalizacji i są własnością Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej Maciejkowice. Obok rozbudowy rolniczej części majątku, Karl dbał również o rozwój michałkowickich kopalni. Podobnie jak ojciec, od 1843 roku sprawował funkcję starosty ziemskiego powiatu bytomskiego. 22 października 1855 roku Karl Rheinbaben zmarł nagle na skutek udaru mózgu. Przedwczesna śmierć spowodowała, iż nie zdążył sporządzić testamentu. Większość z jego licznego potomstwa była wówczas niepełnoletnia. Michałkowickie dobra, zgodnie z ówczesnym prawem spadkowym, stawały się wspólnym dobrem, nad którym zarząd przejęła wdowa po zmarłym – Franciszka Rheinbaben, z domu von Welczek.

Michałkowicki kościół wybudowany przez Rheinbabenów

Całość dochodów z dóbr przeznaczona została na wychowanie i edukację nieletnich dzieci, których w momencie śmierci Karla żyło siedmioro. W kolejnych latach Franciszka Rheinbaben administrowała michałkowickimi dobrami samodzielnie, wypłacając swoim dzieciom odpowiednie rekompensaty. Sytuacja taka utrzymywała się do 1868 roku, kiedy za kwotę 100 tys. talarów zarząd przejął jej syn – Rudolf Karl. Był on drugim w hierarchii starszeństwa synem i jednocześnie ulubieńcem matki. Urodził się 24 marca 1845 roku w Michałkowicach. Swoje życie zawodowe i edukację poświęcił karierze wojskowej, biorąc udział między innymi w wojnie prusko-austriackiej w 1866 roku. Z faktem tym związane było wybudowanie przy michałkowickim kościele kaplicy wotywnej rodu Rheinbabenów pw. św. Jerzego. W 1868 roku, po powrocie z wojny prusko-austriackiej, Rudolf Karl przejął z rąk matki zarząd nad dobrami w Michałkowicach. Jesienią 1869 roku wziął roczny urlop i wyruszył w podróż po świecie. Odwiedził między innymi Rzym, Sycylię, Kair, a także był przy uroczystym otwarciu Kanału Sueskiego. W czasie jego podróży wybuchł konflikt prusko-francuski, co zmusiło go do powrotu do ojczyzny i ponownego udziału w kampanii wojennej. Tym razem miał mniej szczęścia niż w wojnie prusko-austriackiej. 2 grudnia 1870 roku został ciężko ranny w bitwie pod Loigny-Poupry i na skutek odniesionych ran zmarł 16 marca 1871 roku we Wrocławiu. Pochowany został w rodzinnej krypcie grobowej w Michałkowicach.

Zgodnie z zapisem w testamencie Rudolfa Karla, dobra michałkowickie odziedziczył jego młodszy brat – Maximilian (Max) Michael. Nowy właściciel Michałkowic urodził się 29 września 1851 roku jako jeden z bliźniaków (jego brat, Paul Michael, zmarł w wieku niemowlęcym, przeżywszy zaledwie 8 miesięcy). Max Rheinbaben, mając 10 lat, wysłany został do Wrocławia, gdzie kształcił się w Gimnazjum Realnym. Następnie od 1871 roku kształcił się w zakresie prowadzenia gospodarstwa we wsi Komorniki (powiat średzki), po czym kontynuował naukę w Prószkowie (powiat opolski) oraz studiował w Lipsku. Po przejęciu dóbr w Michałkowicach, podobnie jak jego przodkowie, wybrany został na stanowisko starosty ziemskiego oraz deputowanego powiatu katowickiego. Największą jego zasługą w zakresie administrowania michałkowickimi dobrami było poszerzenie górniczych gruntów. Niestety Max Rheinbaben był słabego zdrowia, a do tego miewał skłonności do melancholii – w świetle dzisiejszej medycyny można powiedzieć, iż cierpiał na depresję – w związku z czym odbywał częste podróże terapeutyczne na słoneczną włoską riwierę. Ogromnym ciosem, dla i tak już podłamanego psychicznie Maxa Rheinbabena, była śmierć ukochanej córki Hildegardy, która po długotrwałej chorobie zmarła 19 stycznia 1890 roku, w wieku niecałych ośmiu lat. Max Rheinbaben całkowicie załamał się po tym wydarzeniu. Niedługo później, w 1892 roku, Rheinbabenowie zdecydowali się na sprzedaż rodzinnych gruntów górniczych, które za kwotę 8 mln marek zakupił książę Hugo Hohenlohe-Öhringen. Po sprzedaży gruntów górniczych w rękach Rheinbabenów nadal pozostawał michałkowicki dwór wraz z zapleczem gospodarczym. Dręczony depresją i wciąż załamany śmiercią córki Max Rheinbaben 11 listopada 1892 roku (w nocy z piątku na sobotę) popełnił samobójstwo. Ostatnie chwile przed śmiercią miał spędzić nad trumną córki.

Wdowa po Maxie, Anna Rheinbaben (z domu von Lippa), po jego śmierci wraz z dwójką dzieci – Franciszką Anną oraz Rudolfem Maxem – przeniosła się do Wrocławia. W lipcu 1894 roku sprzedała księciu Hohenlohe resztę dóbr michałkowickich za kwotę 750 tys. marek, kończąc tym samym 120-letni okres przebywania Rheinbabenów w Michałkowicach.

Pionierzy górnośląskiego przemysłu

Kopalnia „Fanny”

Rodzina Rheinbabenów zaliczała się do pionierów górnośląskiego przemysłu górniczego. W 1802 roku uruchomili swoją pierwszą kopalnię – „Fanny”, nazwaną tak od zdrobnienia imienia jednej z przedstawiciel rodu, Franciszki. W 1822 roku przy kopalni „Fanny” Rheinbabenowie utworzyli hutę cynku „Wiara” (niem. „Glaubenshütte”). 18 sierpnia (wg niektórych źródeł 18 września) 1823 roku miał miejsce pożar kopalni, który zniszczył wyczerpujące się zasoby węgla wydobywane sztolniami. Okoliczności powstania pożaru nie były jasne. Według jednej z hipotez płytka eksploatacja spowodowała zapadnięcie się ziemi, na której znajdowała się masa rozżarzonego żużlu, pochodzącego z huty „Wiara”. Według innej przyczyna była podobna, przy czym zapaść miała się hałda wyrobiska węglowego, która w zetknięciu się z podziemnymi pokładami spowodowała pożar. Pożar w kopalni „Fanny” utrzymywał się przez cały XIX wiek, przez co zakład ten zyskał niemałą sławę (między innymi w 1866 bądź 1867 roku wizytował go książę Fryderyk Wilhelm, późniejszy cesarz Fryderyk III). Podziemny pożar kopalni „Fanny” nie był tylko sprawą lokalną, odnoszącą się do jednej kopalni czy miejscowości. Żywioł, który kilkadziesiąt lat szalał pod ziemią, przemieniał w krajobraz księżycowy teren od huty „Laura” aż po Wełnowiec. Jeszcze w latach 30. XX wieku jego skutki były widoczne. Ciekawostką jest, że na kopalni „Fanny” działała jedna z pierwszych na kontynencie europejskim maszyn parowych. Dzięki zabiegom hrabiego von Redena została ona sprowadzona z Anglii już pod koniec XVIII wieku. Pierwotnie funkcjonowała w kopalni „Fryderyk” w Tarnowskich Górach, a także w kopalni „Król” w Królewskiej Hucie. Następnie została przetransportowana do kopalni „Fanny” i tu dokonał się jej żywot. W 1857 roku sprzedano ją na złom, a po jej przetopieniu, metal posłużył na budowę innych maszyn górniczych.

Znaczący rozwój zakładów spółki rodzinnej Rheinbabenów dokonał się w okresie rządów Karla Rheinbabena (w latach 1822-1855). W tym czasie odkryto złoża michałkowickiej kopalni „Max”, które zaczęto jednak eksploatować dopiero w późniejszych latach (wydobywanie węgla rozpoczęto tu dopiero w 1885 roku). W skład przemysłowego konsorcjum rodzinnego Rheinbabenów wchodziły takie zakłady jak:

• kopalnia węgla kamiennego „Max” w Michałkowicach,
• kopalnia węgla kamiennego „Fanny” na terenie dzisiejszych Siemianowic (dawniej położona na obszarze dworskim Michałkowice II),
• kopalnia węgla kamiennego „Chassee” na terenie dzisiejszych Siemianowic (dawniej położona na obszarze dworskim Michałkowice II),
• huta cynku „Wiara”,
• kamieniołomy na pograniczu Michałkowic i Maciejkowic.

Dziedzictwo

Kaplica cmentarna pw. św. Jerzego

Ród Rheinbabenów odcisnął trwałe piętno na osadzie michałkowickiej. Pod ich zwierzchnictwem Michałkowice przeszły proces przeobrażenia z typowej wsi rolniczej w prężnie rozwijający się ośrodek przemysłowy. W pierwszych latach ich panowania Michałkowice liczyły zaledwie około 160 mieszkańców. W 1840 roku liczba ludności wsi wzrosła do 803 osób, zaś pod koniec ich administrowania wynosiła już około 3 tys. W wybudowanym przez siebie miejscowym kościele Rheinbabenowie ochrzcili 21 przedstawicieli rodziny, a także zawarli 3 śluby. Na tutejszej ziemi pochowano 15 członków rodu – część trumien do dziś spoczywa w michałkowickiej kaplicy cmentarnej pw. św. Jerzego.

Spośród współczesnych przestrzeni, które swoje powstanie zawdzięczają familii Rheinbabenów, wymienić można:

• cmentarz katolicki w Michałkowicach,
• XIX-wieczną kaplicę pw. św. Jerzego na michałkowickim cmentarzu,
• zabudowania dawnego folwarku Antoniów (obecnie w dzielnicy Maciejkowice w Chorzowie),
• pozostałości po dawnej kopalni „Michał” (wcześniej funkcjonującej jako kopalnia „Max”), gdzie dzisiaj funkcjonuje Park Tradycji w Siemianowicach Śląskich,
• główny zarys układu urbanistycznego Michałkowic.

Trwałym śladem bytności Rheinbabenów na teranach Górnego Śląska jest ich siedziba rodowa w Michałkowicach. W skład kompleksu rezydencjonalnego wchodził tutejszy pałac wraz z nieistniejącym już zapleczem dworskim oraz przyległy do nich park. Pałac uzyskał dzisiejszy kształt w 1836 roku, za sprawą ówczesnej głowy rodu – Karla Rheinbabena. Najprawdopodobniej najstarszą częścią budynku jest trójkondygnacyjne skrzydło wschodnie, do którego przylega siedmioosiowe parterowe skrzydło zachodnie. Obiekt jest podpiwniczony, zaś od strony elewacji ogrodowej znajduje się obszerny taras. Główne wejście do pałacu umieszczone zostało na osi skrzydła zachodniego i zadaszone przeszklonym daszkiem, zdobionym ornamentami w formie arabeski. Na prawo od głównego wejścia usytuowana została sala balowa, a po lewej przestronny hol oraz pomieszczenia administracyjno-biurowe. Na piętrze wschodniego skrzydła znajdowały się pokoje prywatne rodziny michałkowickich dziedziców. Niestety nie zachowały się informacje na temat pierwotnego wystroju wnętrz pałacowych.

Po sprzedaży dóbr i opuszczeniu Michałkowic pamięć o Rheinbabenach stopniowo zacierała się wśród tutejszej ludności. Rheinbabenowie, jako wieloletni dziedzice wsi, byli przedstawicielami średniozamożnej śląskiej szlachty, a zatem fakty z ich życia codziennego pozostawały poza zasięgiem większości chłopskich mieszkańców Michałkowic. Członkowie rodziny bywali niejednokrotnie bohaterami lokalnego folkloru i pojawiali się w rozmaitym świetle w miejscowych przekazach ustnych, które jednak często miały niewiele wspólnego z rzeczywistością. Dzieła zapomnienia dopełnił okres komunistyczny, kiedy Rheinbabenowie, uznani za przedstawicieli burżuazyjnej warstwy społecznej, związani z kulturą niemiecką, instrumentalnie wypierani byli z lokalnej pamięci.

Bibliografia

1. Derus M.: Historia i zabytki architektury Michałkowic, Siemianowice Śląskie 2007.
2. Genealogisches Gothaisches Taschenbuch der Uradelige Häuser, Bd. 14, Gotha 1913, s. 576.
3. Janeczek Z.: Od Sancovic do Siemianowic. Szkice z dziejów miasta i okolic, Katowice 1993, s. 36-37.
4. Janeczek Z.: Zameczek michałkowicki, jego właściciele i rezydenci, Katowice 1995, s. 21-22.
5. Kneschke E. H.: Neues allgemeines Deutsches Adels-Lexicon im Verein mit mehreren Historikern, B. VII, Leipzig 1867, s. 431.
6. Knobelsdorf W.: Niektóre problemy stosunków ludnościowych i społecznych w latach 1871-1922, w: Siemianowice. Zarys rozwoju miasta, red. H. Rechowicz, Katowice 1969, s. 57.
7. Koenig W.: Kronika Siemianowic, Huty Laura, Kopalni Fanny i Huty Jerzego. Z uwzględnieniem najważniejszych faktów z historii kultury Śląska, a zwłaszcza górnośląskiego okręgu przemysłowego, tłum. M. Wądołowski, Siemianowice Śląskie 2022, s. 333.
8. Kuczkowski S.: Zwyczaje spadkowe na Górnym Śląsku, Warszawa 1929, s. 122-127.
9. Neues preussisches Adels-Lexicon oder genealogische und diplomatische Nachrichten von den preussischen Monarchie ansässigen oder zu derselben in Beziehung stehenden fürstlichen, gräflichen, freiherrlichen und adeligen Häusern: mit der Angabe ihrer Abstammung, ihres Besitzthums, ihres Wappens un der aus ihnen hervorgegangenen Civil- und Militärpersonen, Helden, Gelehrten und Künstler, Bd. 4, oprac. L. von Zedlitz-Neukirch, Leipzig 1837, s. 104.
10. Okoń T.: Od wioski rycerskiej do dzielnicy Siemianowic. Szkice z dziejów Michałkowic, Siemianowice Śląskie 1992.
11. von Rheinbaben-Warmbrunn K.: Familienbuch der von Rheinbaben. Zusammengestellt zu Nurz und Frommen Aller, die den Namen führen, T. 1-3, München 1898.
12. Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im Souverainen Herzogthum Schlesien der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, Bd. 1, oprac. L. Dorst, Görlitz 1847, s. 36.
13. Stachowicz: Kopalnia “Fanny”, Siemianowice Śląskie 2022, maszynopis przygotowywany do druku.
14. Wądołowski M.: Michałkowice – wieś i dwór na przestrzeni dziejów, Chorzów 2017.
15. Wądołowski M.: Od natury do kultury – kulturotwórcze płaszczyzny działalności kopalni na przykładzie Michałkowic, w: Nowe życie dziedzictwa przemysłowego – materialne/niematerialne, red. Ł. Gaweł, W. Pokojska, A. Pudełko, Kraków 2017, s. 262-295.
16. Wądołowski M.: Rodzina Rheinbabenów – zapomniani właściciele Michałkowic, „Siemianowicki Rocznik Muzealny”, nr 15 (2016), s. 158-167.

Źródła online

1. von Rheinbaben-Warmbrunn K., Familienbuch der von Rheinbaben. Zusammengestellt zu Nurz und Frommen Aller, die den Namen führen, T. 1-3, München 1898

Zobacz też

Wincklerowie