Zlewnia Pilicy

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała,dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Użytkowanie terenu w zlewni Pilicy: 1 – granica zlewni, 2 – granica województwa śląskiego, 3 – cieki, 4 – zbiorniki wodne, 5 – tereny zurbanizowane, 6 – lasy i zadrzewienia, 7 – obszary zagospodarowane rolniczo

Północno-wschodni sektor województwa śląskiego odwadniany jest do Wisły za pośrednictwem źródłowego biegu Pilicy oraz dopływów, które uchodzą do rzeki na tym odcinku. Całkowita długość tej rzeki wynosi 319 km, jednak na obszarze woj. śląskiego płynie jedynie przez około 56 km. Źródła Pilicy znajdują się w podmokłej dolinie na obszarze miejskim Pilicy, a położone są na wysokości 348 m n.p.m.

W zlewni Pilicy dominują tereny użytkowane rolniczo. Powierzchnia tego typu gruntów wynosi 672 km2, co przekłada się na udział w całkowitej powierzchni zlewni na poziomie blisko 70%. Tak duży areał gruntów rolnych sprawia, że rozkładają się one na opisywanym obszarze w miarę równomiernie (rys. 1). Tereny wykorzystywane w rolnictwie przeplatają się z obszarami zajętymi przez lasy i zadrzewienia, które w zlewni Pilicy stanowią część wynoszącą 26% (251,9 km2). Nieco większe kompleksy leśne porastają tereny położone na wschód od Koniecpola, wzdłuż Pilicy na odcinku pomiędzy Szczekocinami a Koniecpolem oraz na południe od rzeki Krztyni a także na zachód od Kroczyc. Poza tym lasy i zadrzewienia w postaci pojedynczych, mniejszych areałów rozproszone są po całej zlewni Pilicy.

Niewielki udział na poziomie 4,1% przypada na tereny zabudowane. Największe ośrodki miejskie w zlewni Pilicy (na obszarze województwa śląskiego) utożsamiane z terenami zurbanizowanymi i uprzemysłowionymi kojarzone są z takimi miastami jak: Koniecpol na północy, Szczekociny na wschodzie oraz Pilica na południu. Pozostałe tereny zabudowane znajdują się w granicach administracyjnych gmin wiejskich, z których największe w zlewni Pilicy to Kroczyce, Lelów i Żarnowiec. Pozostałe obszary o zwartej zabudowie skupiają się w obrębie mniejszych, ale bardzo licznych na tym terenie wsi. Tworzą one charakterystyczny układ wsi, są to tzw. ulicówki. Zwarta zabudowa skupia się wzdłuż drogi po obu jej stronach. Z tego typu wsi w zlewni Pilicy wymienić można np. Bliżyce, Tomiszowice i Sokolniki znajdujące się na południe od Lelowa, a także Dzwonowice, Szypowice czy Sierbowice położone na północ od miasta Pilicy.

Bardzo niewielki udział, rzędu 0,5% (5,2 km2), w zlewni Pilicy stanowią obszary zajęte przez wody powierzchniowe, które utożsamiane są z obiektami limnicznymi (sztuczne zbiorniki wodne). Do terenów zajętych przez wody zaliczyć należy także cieki powierzchniowe, które jednak ze względu na swój liniowy charakter nie są wliczane do terenów pod wodą. Łączna długość cieków w zlewni Pilicy w zasięgu województwa śląskiego wynosi aż 1367 km. Zbiorniki wodne zasadniczo zlokalizowane są w dolinach rzecznych. Pierwszy niewielki kompleks znajduje się w źródłowym odcinku rzeki na terenie Pilicy. Pozostałe zbiorniki także skupiają się w sąsiedztwie większych miejscowości w tej części województw śląskiego.

Wody powierzchniowe

Układ sieci rzecznej

Zbiornik wodny na górnej Pilicy w Pilicy (fot. M. Fajer).

Koryto Krztyni poniżej zapory zbiornika wodnego w Siamoszycach (fot. M. Fajer).

Pilica poniżej Szczekocin (fot. J.M. Waga).

Kanał młyński w Białej Wielkiej w dolinie Białki Lelowskiej (fot. J.M. Waga).

Młyn w Białej Wielkiej w dolinie Białki Lelowskiej (fot. J.M. Waga.)

Rzeka Pilica na obszarze miejskim Pilicy od źródeł na odcinku około 2 km płynie w kierunku północno-wschodnim. W tej części doliny rzeki utworzono cztery zbiorniki wodne, które bazują na zasobach wodnych Pilicy (fot. 1). Powierzchnia sztucznych jezior jest dosyć zróżnicowana, najmniejszy z nich nieco przekracza 0,5 ha, a największy posiada powierzchnię około 10,5 ha.

Po opuszczeniu miasta Pilica zmienia nieco swój kierunek płynąc na wschód. Równoleżnikowy przebieg, z niewielkimi odchyleniami, rzeka utrzymuje przez około 14 km. Na odcinku tym rzekę zasilają wody pochodzące z krótkich rowów melioracyjnych funkcjonujących w jej dolinie. Pierwszym nieco większym dopływem Pilicy jest Udarka o długości blisko 8 km, która uchodzi do rzeki z jej prawej strony na terenie wsi Wola Libertowska. Po dopłynięciu do Żarnowca Pilica zmienia kierunek na północny. Tuż po minięciu Żarnowca do Pilicy uchodzi prawobrzeżny dopływ Uniejówka. Rzeka ta płynie głównie podmokłą doliną, w obrębie której utworzono sieć rowów melioracyjnych. W swym źródłowym odcinku odwadnia tereny woj. małopolskiego (rys. 1). Pilica po przepłynięciu na północ kolejnych 9 km opuszcza teren województwa śląskiego w okolicy miejscowości Dąbrowica i wkracza na obszar woj. świętokrzyskiego. Poza województwem śląskim, Pilica płynie na odcinku około 5 km i ponownie na opisywanym terenie pojawia się na południe od Szczekocin. Na odcinku tym Pilica zasadniczo nie posiada naturalnych dopływów.

Pilica płynie szeroką, płaskodenną doliną, która jest podmokła. W celu osuszenia terenu wybudowano sieć rowów melioracyjnych, które mają charakter drenarski odprowadzając płytko zalegające wody podziemne do Pilicy. Z tych też powodów sytuacja hydrologiczna w dolinie Pilicy jest dosyć skomplikowana. Po minięciu Szczekocin rzekę zasila jej największy na terenie województwa śląskiego dopływ – lewobrzeżna Krztynia (fot. 2). Rzeka wypływa ze źródeł położonych na wysokości 337 m n.p.m. położonych w okolicy Kiełkowic. Płynąc na odcinku 24,8 km odwadnia środkową część zlewni Pilicy. Z kolei jej największym dopływem jest Żebrówka o długości 22,9 km, która wypływa ze źródeł położonych koło Dzwonowic a zlokalizowanych na wysokości około 365 m n.p.m. Do Krztyni uchodzi w jej dolnym biegu, na zachód od Szczekocin. Ponadto Krztynię zasila w jej środkowym biegu Białka o długości 9,1 km. Pilica po minięciu Szczekocin zmienia kierunek płynięcia na północno-zachodni (fot. 3), który utrzymuje aż do Koniecpola. Na odcinku tym rzeka płynie płaską doliną silnie meandrując. Zasilana jest wodami kilku dopływów o cechach rowów melioracyjnych oraz nieco większym prawobrzeżnym dopływem – Goleniówką. Po dopłynięciu do miasta Koniecpol kierunek Pilicy zmienia się na północno-wschodni, który utrzymuje do granic województwa śląskiego w okolicy miejscowości Wólka i Silpia Duża. Około 5 km przed Koniecpolem oraz na terenie samego miasta koryto Pilicy zostało wyprostowane i uregulowane a rzeka płynie w obwałowaniu. Na terenie Koniecpola do Pilicy uchodzi Białka, w źródłowym odcinku w okolicy Lelowa nosząca nazwę Białki Lelowskiej (fot. 4). Po minięciu Koniecpola Pilica zbiera wody głównie odprowadzane do koryta za pośrednictwem sztucznych rowów, ale także zasilana jest przez lewobrzeżną Kalenicę, Zimną Wodę oraz prawobrzeżną Załężówkę.

Stany wody i przepływy

Cieki w zlewni Pilicy zasilane są głównie wodami pochodzącymi z topnienia pokrywy śnieżnej w okresie wiosennych roztopów oraz w nieco mniejszym stopniu z opadów atmosferycznych w pozostałej części roku. Tego typu sezonowe zróżnicowanie zasilania przekłada się na występowanie jednego wezbrania oraz jednego okresu w roku, gdy mamy do czynienia z niskimi stanami wody. Zmiany stanów wody i przepływów wywołane są głównie naturalną zmiennością zasilania warunkowaną czynnikami klimatycznymi, dlatego też wezbrania mogą pojawiać się latem na skutek opadów nawalnych lub rozlewnych. Działalność człowieka również ma pewien wpływ na ilość wód, którą prowadzą rzeki w zlewni Pilicy. Cechą charakterystyczną obszaru jest gęsta sieć rowów melioracyjnych, które wyposażone są w urządzenia hydrotechniczne (m.in. zastawki, śluzy) regulujące ilość wody w samych rowach oraz kontrolujące wielkość dopływającej wody do cieków powierzchniowych w zlewni Pilicy.

W zlewni Pilicy na obszarze województwa śląskiego nieco przeważa odpływ półrocza zimowego. W przypadku samej Pilicy na posterunku w Szczekocinach wynosi on 53,4%, a na Żebrówce w Bonowicach 58,4% odpływu rocznego. Średni roczny przepływ Pilicy w Szczekocinach kształtuje się na poziomie blisko 2,5 m3/s. W opisywanej zlewni maksymalne przepływy powodowane są przez zwiększoną dostawę wód roztopowych pochodzącą z topnienia pokrywy śnieżnej i uwidaczniają się w rzekach najczęściej w marcu. W tym czasie osiągają wartość 129% (Pilica) i 130% (Żebrówka) wartości średniego rocznego przepływu. Podwyższone przepływy pojawiają się na Pilicy już w lutym (106%) i utrzymują się do kwietnia (116%). Wyższe przepływy na poziomie 110% wartości średniego rocznego przepływu utrzymują się w kwietniu także na Żebrówce (tab. 1). Nieznaczne, drugorzędne wezbranie można wyodrębnić latem na Pilicy, kiedy to w czerwcu wskaźnik ten wynosi 105% wartości średniego rocznego przepływu. Średni roczny wysoki przepływ Pilicy w Szczekocinach wynosi 11,4 m3/s, co znacząco odbiega od wartości ekstremalnych, które zanotowano 25 sierpnia 1972 r. W tym czasie Pilicą w profilu pomiarowym zlokalizowanym w Szczekocinach płynęło 35,1 m3 w ciągu jednej sekundy. W przypadku Żebrówki wartości te są dużo niższe. Średni roczny wysoki przepływ kształtuje się na poziomie 2,43 m3/s a zanotowane ekstremum miało miejsce 9 marca 1979 r. i wynosiło 5,8 m3/s.

Niższe przepływy utożsamiane ze zjawiskiem niżówki w zlewni Pilicy najczęściej pojawiają się jesienią. Dużo mniejsze ilości wody na poziomie 75-77% wartości średniego rocznego przepływu utrzymują się na Pilicy od września do października (tab. 1). Zmniejszone przepływy na Żebrówce pojawiają się już latem, kiedy to w lipcu wynoszą 55% wartości średniego rocznego przepływu. W przypadku tej rzeki mamy do czynienia z tzw. niżówką letnio-jesienną bowiem obniżone przepływy na poziomie 68% wartości średniego rocznego przepływu występują również we wrześniu i październiku (tab. 1). Absolutne minima przepływów na Pilicy w Szczekocinach wystąpiły 8 września 1984 r. kiedy to korytem rzeki płynęło 0,49 m3/s, a w przypadku Żebrówki w Bonowicach była to wartość 0,04 m3/s, którą zanotowano 5 sierpnia 1982 r.

Tabela 1. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynnik nieregularności λ.

Stan jakościowy wody

Jakość wód powierzchniowych w zlewni Pilicy jest dosyć zróżnicowana o czym świadczą wykonane w 2016 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach badania. Najlepsze parametry odnoszą się do wskaźników hydromorfologicznych, które w przypadku Krztyni, Żebrówki i Goleniówki świadczyły o bardzo dobrym stanie ekologicznym tych rzek. Stan ekologiczny poniżej bardzo dobrego odnosił się do samej Pilicy a także Białki i Zimnej Wody. Poddane analizie elementy biologiczne były nieco bardziej zróżnicowane i w poszczególnych punktach pomiarowych zmieniały się od wartości bardzo dobrych po dobre a miejscami także umiarkowane. Parametry fizykochemiczne w grupie 3.1-3.5 we wszystkich badanych wodach znajdowały się w przedziale poniżej stanu dobrego, wyjątek w tym względzie stanowiła Żebrówka, która posiadała wody o dobrym stanie ekologicznym. Wykonane przez WIOŚ analizy pozwalają stwierdzić, że wody powierzchniowe w zlewni Pilicy zasadniczo odznaczają się umiarkowanym stanem ekologicznym, a jedynie Żebrówka może być klasyfikowana pod tym względem do rzek o dobrym stanie ekologicznym.

Głównego zagrożenia stanu jakościowego środowiska wodnego w zlewni Pilicy upatrywać należy w intensyfikacji rozwoju rolnictwa na tych terenach. To właśnie ta forma użytkowania terenu dominuje w zlewni tej rzeki. Z tego też względu w ciągu roku obserwuje się duże zróżnicowanie jakościowe wód powierzchniowych. Wynika to bezpośrednio z przebiegu procesów wegetacyjnych a właściwie zabiegów agrotechnicznych stosowanych na gruntach rolnych. Dlatego też Pilicą mogą płynąć wody od umownie czystych, po silnie zanieczyszczone wody, które nie odpowiadają standardom jakościowym stawianym wodom powierzchniowym. Naturalne uwarunkowania zlewniowe odgrywają nieco mniejsze znaczenie w kształtowaniu poszczególnych parametrów fizykochemicznych. Wody stosunkowo czyste określane mianem quasi-naturalnych odwadniają mniejsze zlewnie, gdzie dominują tereny leśne i zadrzewione. Pogorszenie jakości wód w zlewni Pilicy powodowane jest także nieuregulowaną gospodarką wodno-ściekową na obszarach wiejskich a także obecnością punktów zrzutu ścieków w miejscowościach przez, które przepływa rzeka, takich jak Szczekociny i Koniecpol.

Wody podziemne

Pod względem hydrogeologicznym zlewnia Pilicy w granicach województwa śląskiego położona jest w obrębie dwóch regionów hydrogeologicznych. Znacznie większa część znajduje się w zasięgu regionu nidziańskiego (XI), a tylko południowo-zachodnie fragmenty zlewni położone są w obrębie regionu śląsko-krakowskiego (XII). Sytuacja hydrogeologiczna jest dosyć skomplikowana. Na terenie tym wydzielono cztery piętra wodonośne.

Najpłycej zalegają wody w osadach czwartorzędowych uformowanych w postaci piasków i żwirów. Zasięg występowania piętra wodonośnego ogranicza się do dolin współczesnych rzek oraz zagłębień terenu powstałych na skutek działalności procesów erozyjnych w formacjach skalnych pochodzących z okresu przedczwartorzędowego. Wody tego piętra występują na głębokościach począwszy od powierzchni terenu do 50 m. Zwierciadło wód podziemnych jest swobodne a osady wypełnione wodą mają porowy charakter. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w przedziale 20-50 m, a miejscami osiąga 60 m. Pod względem chemicznym występują tu naturalne wody, reprezentowane przez typ wodorowęglanowo-wapniowy (HCO3-Ca).

Nieco głębiej od powierzchni terenu występuje wodonośne piętro kredowe obejmujące osady pochodzące z okresu kredy górnej a wykształcone w postaci takich skał jak: opoki, margle i wapienie. Tego typu formacje osadowe tworzą krasowo-szczelinowy charakter wodnonośca. Są to wody zarówno o swobodnym zwierciadle, jak również miejscami są to wody napięte. Głębokość występowania warstwy wodonośnej zmienia się w przedziale 5-50 m, a jej miąższość kształtuje się na poziomie około 40 m, chociaż im dalej na północny-wschód wartość ta zwiększa się osiągając poza granicami woj. śląskiego maksymalnie około 550 m. Pod względem chemicznym są to, podobnie jak wody piętra czwartorzędowego, naturalne wody, reprezentowane przez typ wodorowęglanowo-wapniowy (HCO3-Ca).

W zasięgu zlewni Pilicy znajduje się także wodonośne piętro jurajskie. Skały budujące warstwę wodonośną wykształcone są w postaci wapieni pochodzących z okresu jury górnej i tworzą szczelinowo-porowy charakter wodonośca. Zwierciadło wód podziemnych jest swobodne i zalega na głębokości od 5 do ponad 200 m. Miąższość warstwy zawodnionej zmienia się w szerokim zakresie 10-131 m. Pod względem chemicznym zasadniczo są to naturalne wody dwujonowe wodorowęglanowo-wapniowe (HCO3-Ca), a lokalnie mogą to być wody wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3-Ca-Mg).

Najgłębiej zalegające wody podziemne w zlewni Pilicy reprezentowane są przez wodonośne piętro triasowo-dewońskie, które swym zasięgiem obejmuje południową część tych terenów. Pod względem stratygraficznym piętro budują skały pochodzące z okresu triasu dolnego i środkowego oraz dewonu. Reprezentowane są przez wapienie, które stanowią szczelinowo-krasowy ośrodek wodonośny. Zwierciadło wód podziemnych jest napięte, a głębokość zalegania warstwy wodonośnej zmienia się w zakresie od 150 do ponad 200 m. Miąższość warstwy zawodnionej jest zróżnicowana i waha się w przedziale 5-160 m. Pod względem chemicznym są to proste, naturalne wody o typie wodorowęglanowo-wapniowym (HCO3-Ca).

Zlewnia Pilicy znajduje się w zasięgu dwóch Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP). Źródłowy odcinek doliny Pilicy oraz zachodni skraj zlewni leży w obrębie GZWP nr 326 – Częstochowa E, który obejmuje formacje skalne pochodzące z okresu jury górnej. Pozostała część opisywanego terenu znajduje się w zasięgu GZWP nr 409 – Niecka Miechowska (SE), który budują formacje wodonośne pochodzące z okresu kredy górnej.

Zasoby wód podziemnych w zlewni Pilicy kształtowane są przez zasilanie pochodzące z opadów, które infiltrują w podłoże na wychodniach poszczególnych formacji skalnych. Z uwagi na krasowo-szczelinowy charakter budowy geologicznej podłoża przepływ wód podziemnych odbywa się systemem szczelin i kawern krasowych. Kierunki przepływu wód są utrudnione przez obecność w podłożu utworów półprzepuszczalnych oraz zróżnicowaną miąższość samych warstw wodonośnych. Naturalną sieć drenażu dla wód podziemnych stanowi powierzchniowa sieć wodna, przy czym głębsze horyzonty wodonośne odwadniane są wyłącznie przez dolinę Pilicy. W sposób sztuczny wody podziemne drenowane są przez ujęcia studzienne, które zaburzają naturalne krążenie wód, ale jedynie w niewielkiej strefie swego oddziaływania. Natomiast lej depresji o dużym zasięgu powodowany przez drenaż górniczy obejmuje piętro triasowo-dewońskie.

Użytkowanie wód

W zlewni Pilicy występują duże dysproporcje w odniesieniu do zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Ze względu na budowę geologiczną podłoża zlewni i jej dużą przepuszczalność, naturalna powierzchniowa sieć wodna jest dosyć uboga. Krasowy charakter skał budujących zlewnię sprawia, że zasoby wód podziemnych są znaczne i wielokrotnie przewyższają ilość wód prowadzonych rzekami.

W zlewni Pilicy funkcjonuje wiele ujęć wód podziemnych. Najczęściej są to małe studnie gospodarskie, z których czerpie się wodę na własne potrzeby. Większe ilości wód pompowane są z ujęć głębinowych z przeznaczeniem dla zaopatrzenia ludności i przemysłu. Kilka takich ujęć funkcjonuje w okolicy większych miejscowości takich jak Szczekociny i Koniecpol. Zakłady przemysłowe funkcjonujące na terenie zlewni Pilicy także często posiadają własne ujęcia wód podziemnych. Wody podziemne w zlewni Pilicy odznaczają się dobrą jakością, dlatego też zatłaczane są do sieci wodociągowej bez wcześniejszych specjalnych uzdatnień. Jednak podlegają ciągłej kontroli sanitarnej. Zasoby dyspozycyjne poziomów wodonośnych są na tyle duże, że lokalne wykorzystanie wód podziemnych nie wpływa na ich wielkość i jakość.

Gospodarcze znacznie posiadają również wody powierzchniowe. W przeszłości były wykorzystywane głównie do napędzania kół wodnych dawnych młynów (fot. 5). Współcześnie przede wszystkim zasilają one sztuczne zbiorniki wodne, w których hodowane są ryby. Tego typu obiekty funkcjonują w dolinie Pilicy w okolicy Szczekocin i Koniecpola, a także w dolinie Krztyni i Białki. Wody w zlewni Pilicy wykorzystywane są również do regulowania stosunków wodnych na terenach użytkowanych rolniczo. Funkcjonuje tu gęsta sieć rowów melioracyjnych, które w zależności od potrzeb służą do nawadniania lub osuszania gruntów rolnych. W podmokłych, płaskich odcinkach dolin rzecznych w zlewni Pilicy powstały złoża torfów. W przeszłości były okresowo eksploatowane na potrzeby rolniczo-gospodarcze lokalnych mieszkańców. Ze względu na wyjątkowe walory ekologiczne tego typu siedlisk, tereny zatorfione współcześnie podlegają ochronie. Tym niemniej w gminie Szczekociny wyznaczono obszar perspektywicznej eksploatacji o powierzchni 320 ha w dolinie rzeki Pilicy. Ocenia się, że zasoby torfów w złożu wynoszą 4 664 000 m3, a średnia miąższość pokładu wynosi około 1,70-3,60 m Poza typowym znaczeniem gospodarczym wody powierzchniowe, zarówno te płynące, jak i stojące spełniają funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe. W ciepłej porze roku Pilicą organizowane są spływy kajakowe. Wody płynące a także zlokalizowane na nich zbiorniki zaporowe wykorzystywane są do rekreacyjnego uprawiania wędkarstwa. Brzegi zbiorników wodnych i rzek są również miejscem wypoczynku, zwłaszcza lokalnej ludności, ale stanowią także atrakcję dla mieszkańców okolicznych gmin.

Wody w zlewni Pilicy spełniają także różnorodne funkcje przyrodnicze oraz krajobrazowe. Źródła krasowe o dużej wydajności stanowią miejsca przyrodniczo cenne i często obejmowane są prawną formą ochrony, jak ma to miejsce w przypadku Źródeł Rajecznicy, które stanowią część Sieci Natura 2000. Podobne funkcje spełnia także Dolina Górnej Pilicy, która także stanowi element specjalnej ochrony siedlisk.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Szczekociny M-34-52-B, Warszawa 2000.
2. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000, red. B. Paczyński, Warszawa 1995.
3. Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski. Skala 1: 50 000. Arkusz Szczekociny (881), Warszawa. 2004.
4. Podział hydrograficzny Polski, Warszawa 1983.

Źródła on-line

Rzętała M., Machowski R., Wody powierzchniowe, w: „Encyklopedia województwa śląskiego” 2014, t. 1.

mapa

karta informacyjna

karta informacyjna

karta informacyjna

Rozporządzenie Rady Ministrów

karta informacyjna