Rejencja opolska

Rejencja opolska jako urząd

Rejencja opolska (niem. Regierung in Oppeln, Regierungsbezirk Oppeln) – nazwa dawnego niemieckiego urzędu istniejącego na Górnym Śląsku w latach 1816-1945, a także jednostka terytorialna obejmująca teren działania tego urzędu. Rejencja opolska była jedną z czterech rejencji (obok legnickiej, dzierżoniowskiej i wrocławskiej) utworzonych w ramach prowincji śląskiej (niem. Provinz Schlesien).

Początki administracji pruskiej i wprowadzenie nowego ustroju na podbitym Śląsku

Początki administracji pruskiej sięgają początku XVII wieku. W 1604 roku utworzono jako organ doradczy panującego tzw. Tajną Radę (niem. Geheim Rat), inaczej zwaną Radą Państwa (niem. Staatsrat), która w 1651 roku została przekształcona w centralną władzę administracyjną Prus. Właściwym organizatorem administracji pruskiej był król Fryderyk Wilhelm I (1713-1740). Utworzone przez niego władze administracyjne przetrwały prawie sto lat, tj. do reform Steina-Hardenberga w roku 1808. Rozporządzeniem z dnia 24 maja 1713 roku Fryderyk Wilhelm I utworzył dwa urzędy centralne: 1.Generalne Dyrektorium Finansów (niem. General-Finanz-Direktorium), którego kompetencje rozciągały się na domeny państwowe i patrymonialne, lasy, pocztę, mennicę itd. 2.Generalny Komisariat Wojny (niem. General-Kriegs-Kommisariat), do którego kompetencji należały sprawie miejskie, podatkowe i kolonizacyjne. Nowymi władzami prowincjonalnymi były Kamery Rządowe (niem. Amtskammer) i Kamery Wojny (niem. Kriegskammer). Spory kompetencyjne pomiędzy Generalnym Dyrektorium Finansów a Generalnym Komisariatem Wojny spowodowały, że w 1725 roku połączono je w jeden urząd o nazwie Generalne Dyrektorium do spraw Wojny, Finansów i Domen (niem. General Kriegs-, Finanz- und Domänen-Direktorium). Podległe mu władze prowincjonalne, dotychczas odrębnie funkcjonujące, połączono również w jeden urząd zwany Kamerami (Izbami) Wojny i Domen (niem. Kriegs- und Domänen-Kammer). Charakterystyczne było istnienie w Prusach nie spotykanego gdzie indziej systemu administracyjnego opartego o powiaty (niem. Kreis), którymi kierowali landraci. Istniejące w tym czasie władze sądowe zwane były rejencjami. Po zajęciu Śląska przez Prusy przez Fryderyka Wielkiego w 1741 roku usunięta została dotychczasowa administracja habsburska, a na jej miejsce wprowadzone zostały władze administracyjne pruskie. Nie nastąpiła jednak wówczas całkowita unifikacja Śląska z pozostałymi prowincjami Prus, gdyż nie podporządkowano go jak inne prowincje Generalnemu Dyrektorium, lecz utworzono dla Śląska urząd specjalnego ministra podległego bezpośrednio królowi. Odrębność ta utrzymała się do początku XIX wieku. Bezpośrednio po zajęciu Śląska władzę sprawował tu komisariat wojenny, jednak już zarządzeniem królewskim z 25 listopada 1741 roku utworzono na terenie Śląska dwie Kamery Wojny i Domen, jedną z siedzibą w Głogowie dla części Śląska Dolnego, a drugą z siedzibą we Wrocławiu dla pozostałej części Śląska Dolnego i całego pruskiego Śląska Górnego. Utworzono wówczas również trzy obwody sądowe z władzami naczelnymi we Wrocławiu, Głogowie i Opolu (ten ostatni przeniesiono wówczas do Brzegu). Kamery Wojny i Domen były przede wszystkim władzą wojskową i skarbową. Zajmowały się m. in. sprawami przemarszu i kwaterunku wojska. Do kamer spływały dochody z domen państwowych, lasów, ceł, gospodarki solnej i górniczej. Kamery wykonywały nadzór w sprawach podatku i akcyzy, handlu, przemysłu, rzemiosła, związków i Żydów, a także sprawowały kontrolę nad zarządami miast akcyzowych (z których w zasadzie wszystkie były miastami królewskimi), do Kamer należały kompetencje policyjne i orzecznictwo administracyjne. Kamery Wojny i Domen podzielone były na departamenty o zasięgu terytorialnym (w Kamerze głogowskiej 3, we wrocławskiej 7), którymi kierowali tzw. radcy wojenno-podatkowi (niem. Kriegs- und Steuerräte). Ich kompetencje były szerokie i z biegiem lat jeszcze wzrastały. Sprawowali oni bezpośredni nadzór nad miastami akcyzowymi, których było 131 (33 miasta nieakcyzowe podlegały landratom). Teren Górnego Śląska należał do VI i VII departamentu Kamery, którymi kierowali radcy wojenno-podatkowi w Raciborzu (potem w Prudniku) i w Tarnowskich Górach.

Reorganizacja pruskiej administracji państwowej wskutek reform Steina-Hardenberga. Utworzenie rejencji opolskiej

W wyniku klęski Prus w walce z wojskami napoleońskimi pod Jeną i Auerstädt w 1806 roku postanowiono przeprowadzić gruntowną reformę administracji kraju. Spowodowała ona, że w 1808 roku Śląsk utracił swoje odrębne stanowisko i został zrównany z innymi prowincjami Prus. Dotychczasowy urząd specjalnego ministra dla Śląska został przekształcony w urząd nadprezydenta prowincji śląskiej. Równocześnie przystąpiono do reorganizacji Kamer Wojny i Domen, które przemianowano ustawą z dnia 26 grudnia 1808 roku na rejencje. Na duże trudności natrafiono podczas reorganizacji Kamery głogowskiej, gdyż w czasie tym Głogów znajdował się w rękach francuskich. Postanowiono więc na okres realizacji reformy przenieść urząd ten do Legnicy. Przeniesienie to, traktowane jako przejściowe, okazało się jednak, mimo sprzeciwu głogowian, trwałe, gdyż siedzibą rejencji pozostała Legnica. Rejencja legnicka rozpoczęła swoją działalność 4 kwietnia 1809 roku, natomiast rejencja wrocławska pół roku później, tj. 23 września 1809 roku. Ze względu na to, że rejencja wrocławska obejmowała swoim zasięgiem również Śląsk Górny już wtedy słychać było głosy, że należy utworzyć jeszcze jedną rejencję dla Górnego Śląska, jednak z powodów oszczędnościowych musiano z realizacją tego na razie wstrzymać. Już w tym okresie słychać było głosy o wyjątkowości obszaru nad górną Odrą. Nadprezydent prowincji śląskiej von Massow argumentował w memoriale z maja 1810 roku, że „Górny Śląsk różni się od Dolnego tak bardzo swoimi produktami, zajęciami ludności, językiem, charakterem mieszkańców, kondycją chłopów, w części również religią, że obydwa regiony wymagają całkowitego rozdziału administracji”. Memoriał ten wywołał niemałe poruszenie w Berlinie, i poskutkował (również pod wrażeniem powstania chłopskiego na Górnym Śląsku) powołaniem w końcu 1811 roku Johanna Augusta Sacka w celu opracowania projektu nowego urzędu rejencyjnego. Sack krytykował władze we Wrocławiu za zaniedbania względem Górnego Śląska i obwiniał o zapóźnienie cywilizacyjnego Górnego Śląska. Rozwiązaniem tych problemów miało być zdaniem Sacka usamodzielnienie administracyjne tego regionu oraz wprowadzenie tutaj francuskiego systemu departamentów, ten ostatni postulat został jednak od razu odrzucony przez monarchę nie chcącego wyjątków od ogólnie przyjętego systemu administracyjnego. Sack postulował również utworzenie odrębnej rejencji dla Zagłębia Sudeckiego. Te przemyślenia Sacka miały wpływ na kierunek dalszych działań, które były możliwe dopiero po ostatecznym pokonaniu Napoleona w 1815 roku. Po Kongresie Wiedeńskim powstała dodatkowo kwestia ujednolicenia administracji na terenach nie należących wcześniej do Prus (Wielkie Księstwo Poznańskie, część Saksonii z Górnymi i Dolnymi Łużycami). Podstawą do rozwiązania tego właśnie problemu jak również uproszczenia i zwiększenia efektywności pozostałej części administracji, m. in. poprzez powstanie odrębnej rejencji dla Górnego Śląska stało się wydane dnia 30 kwietnia 1815 roku zarządzenie „Verordnung über die verbesserte Einrichtung der Provinzialbehörden”. Zarządzenie to mówiło o podziale prowincji śląskiej na cztery okręgi rejencyjne: na Górnym Śląsku w Opolu, na Śląsku Środkowym we Wrocławiu, na Dolnym Śląsku w Legnicy i tzw. rejencji górskiej w Dzierżoniowie. Ich granice, a także ich podział na powiaty musiały zostać dopiero ustalone na drodze mozolnych i często trudnych negocjacji. Zgodnie z instrukcją z 3 lipca 1815 roku postanowiono nie zmieniać znacznie starych granic powiatów jednocześnie starając się je utrzymać w wielkości od 20 do 36 tysięcy mieszkańców. Organizacją rejencji mieli zająć się specjalni komisarze. Dla Górnego Śląska stanowisko to dzierżył Karl Heinrich Fabian Graf Reichenbach, wiceprezydent rejencji wrocławskiej, późniejszy pierwszy prezydent rejencji opolskiej. Wkrótce powstał spór o przyszłą siedzibę władz rejencyjnych. Oprócz Opola w grę wchodziły tutaj Gliwice, Racibórz oraz Brzeg, dotychczasowa siedziba Wyższego Sądu Krajowego (niem. Oberlandesgericht). Dopiero w listopadzie 1815 roku odgórną decyzją królewską zdecydowano o wyborze Opola jako stolicy rejencji. Formalne ukonstytuowanie się nowej rejencji nastąpiło 1 maja 1816 roku.

Zmiany struktury wewnętrznej urzędu rejencji opolskiej w XIX i XX wieku

Pierwotnie, w 1808 roku w ręku władz rejencyjnych skupiona była cała władza administracyjna poza władzą sądowniczą przekazaną sądom krajowym, sprawami wojskowymi, monetarnymi i banków. Rejencja była władzą kolegialną, na której czele stał prezydent. Obok niego w jej skład wchodzili dyrektorzy będący przewodniczącymi poszczególnych deputacji rejencyjnych oraz radcy rejencyjni. Spośród tych ostatnich część miała funkcje podzielone merytorycznie: radcy konsystorialni i szkolni. Rejencje dzieliły się na cztery bądź pięć deputacji: policyjną, wyznań i oświecenia publicznego, finansów i wojskową. Rejencja jako plenum działała tylko w sprawach ogólnych i szczególnie ważnych oraz dotyczących spraw wyodrębnionych łącznie dla deputacji. Po reformach z 1815 roku zakres uprawnień rejencji uległ zwężeniu: sprawy duchowne, szkolne i medyczne przekazano odrębnym urzędom. Administracja w zakresie podatków pośrednich została przekazana utworzonej specjalnej dyrekcji podatkowej. Deputacja zostały zniesione, a na ich miejsce utworzono dwa wydziały z dyrektorami na czele. Pierwszy z nich zajmował się sprawami należącymi do ministra spraw zagranicznych, wojskowych i wewnętrznych, drugi natomiast – sprawy finansów, rzemiosła, handlu i budowlane. W 1825 roku zwiększono liczbę wydziałów rejencji do czterech (spraw wewnętrznych, spraw kościelnych i szkolnych, podatków bezpośrednich, domen i lasów oraz podatków pośrednich), przy czym w rejencjach w prowincji śląskiej ostatni wydział istniał jedynie przez dwa lata do momentu utworzenia Dyrekcji Podatkowej Prowincji Śląskiej we Wrocławiu (niem. Provinzial-Steuer-Deputation). Na czele wydziałów stali nie dyrektorzy, lecz wyżsi radcy rejencyjni.

Schemat organizacyjny rejencji opolskiej w latach 1815-1825

Schemat organizacyjny rejencji opolskiej w latach 1827-1883

Podział rejencji opolskiej na trzy wydziały był nadzwyczaj trwały: utrzymał się do 1945 roku. W latach 1883-1935 Wydział I Wewnętrzny (niem. Abteilung des Innern) zmienił nazwę na Wydział Prezydialny (niem. Präsidial-Abteilung), zaś od 1935 roku nazywał się Wydziałem Ogólnym (niem. Allgemeine Abteilung). Zajmował się on następującymi sprawami: a. sprawy ogólnej administracji okręgu, sprawy wewnętrzno-polityczne, ogólny zarząd policyjny, nadzór nad policją, sprawy policji ochronnej, żandarmerii, policji komunikacyjnej, drogowej, budowlanej, straży ogniowej itp. b. sprawy komunalne jak sprawy personalne urzędników komunalnych, wybory komunalne, zmiany granic i powiatów, zmiany nazw miejscowości. c. sprawy stowarzyszeń, korporacji, związków, fundacje i legaty, sprawy Żydów i dysydentów. d. sprawy stanu cywilnego, zmiana nazwisk, nazwiska mieszane e. sprawy zdrowia publicznego – nadzór nad aptekami, sprawy sanitarne, zwalczanie zaraz i chorób zakaźnych, szczepienia ochronne, zwalczanie alkoholizmu, nadzór nad zakładami kuracyjnymi (sanatoria, prewentoria), szkolnictwo fachowe w zakresie spraw zdrowia f. sprawy weterynaryjne g. sprawy komunikacyjne, budowa linii kolejowych, dworców, dróg, autostrad i mostów h. sprawy narodowościowe: przynależność państwowa, sprawy graniczne i paszportowe, emigracja, sprawy cudzoziemców i. sprawy handlu, rzemiosła i przemysłu, ubezpieczenia nie podlegające urzędowi ubezpieczeń, pośrednictwo pracy, ubezpieczenia bezrobotnych, kontrola miar i cen, ochrona pracy, strajki, wypoczynek, sprawy wynikające z prawa pracowniczego, szkolnictwo zawodowe j. sprawy gospodarki rolnej i wodnej jak rolnictwo, łowiectwo, szkoły rolnicze, melioracje, regulacja rzek, pomiary stanu wód, kanalizacja, spółki i towarzystwa wodne k. sprawy opieki społecznej – opieka nad inwalidami, wsparcia dla emerytów, opieka nad młodzieżą l. sprawy budownictwa nadziemnego, zarząd nieruchomości państwowych, ochrona zabytków, wykopaliska itp. m. gospodarka mieszkaniowa i budownictwo mieszkaniowe

Po pierwszej wojnie światowej przeszły do kompetencji Wydziału I wydzielone z Wydziału II sprawy katastralne, nadzór nad podatkami przemysłowymi, sprawy kas powiatowych.

W latach 30. zakres I Wydziału rozszerzono o sprawy ochrony przeciwlotniczej, sprawy związane z „Ostbeihilfe”, sprawy Rechnungsamtu (dawniej tworzącego odrębny urząd przy rejencjach), sprawy nowoutworzonego w ramach I Wydziału „Gemeindeprüfungsratu” oraz niektóre sprawy Wydziału Okręgowego (niem. Bezirkausschuss), przekształconego w Okręgowy Sąd Administracyjny. Natomiast z Wydziału I wydzielono sprawy gospodarki rolnej i wodnej i przydzielono je Wydziałowi III.

Wydział II dla spraw Kościołów i Szkół (niem. Abteilung für Kirchen und Schulwesen) W zakresie spraw kościelnych, po przekazaniu zarządu majątkiem kościelnym władzom Kościoła katolickiego i ewangelickiego, rejencjom pozostało zarządzanie patronatami, nadzór nad prowadzeniem ksiąg kościelnych, udział w tworzeniu nowych parafii, sprawy cmentarzy, sprawy budowlane. W zakresie spraw szkolnych do kompetencji II Wydziału należały sprawy szkół powszechnych, szkół średnich, szkół prywatnych, wyznaniowych, sprawy szkół dla dzieci upośledzonych, przedszkola, sprawy personalne nauczycieli, ich dokształcanie. Szkoły wyższe i seminaria nauczycielskie podlegały Provinzialschulkollegium. W roku 1935 sprawy szkół zawodowych przeniesiono z Wydziału I na Wydział II.

Wydział III: w latach 1825-1919 zwany Wydziałem dla spraw podatków bezpośrednich, Domen i Lasów (niem. Abteilung für Domänen und Forsten) zaś od 1935 r. Wydziałem Rolnym (niem. Landwirtschaftliche Abteilung). Do jego kompetencji należał zarząd podatkami bezpośrednimi (przemysłowymi i dochodowymi), administracja katastralna, sprawy kas powiatowych oraz zarząd domenami i lasami. Po pierwszej wojnie światowej Zarząd Podatków Bezpośrednich w ramach Wydziału III został zlikwidowany, a jego sprawy przekazano przez Rejencję nowoutworzonym władzom skarbowym Rzeszy (niem. Reichsfinanzbehörde). Sprawy katastralne, sprawy podatków rzemieślniczych oraz sprawy kas powiatowych przeszły do kompetencji Wydziału I. W roku 1935 Wydział III przeniesiono na Wydział Rolny, wydzielając z niego równocześnie Zarząd Lasów. Od tego czasu do kompetencji Wydziału III należał jedynie Zarząd Domen oraz od r. 1935 – sprawy rolne i wodne, wyłączone z Wydziału I.

Do personelu rejencji obok prezydenta i kierowników wydziałów (którymi byli do 1825 roku dyrektorzy, a od tego roku wyżsi radcy rejencyjni) należeli również radcy rejencyjni, radcy techniczni (medyczni, budowlani, weterynaryjni, szkolni, kasowi itd. oraz asesorzy). Wszyscy oni byli tzw. członkami rejencji. W latach 1815-1883 wszystkie wydziały rejencji działały w sposób kolegialny, tzn. sprawy załatwiano na posiedzeniach członków kolegium, a nie samodzielnie przez prezydenta. Posiedzenia odbywały się bądź plenarne, w których brali udział członkowie wszystkich wydziałów, bądź też posiedzenia jednego wydziału. Uchwały zapadały zwykle większością głosów, jednakże prezydentowi przysługiwało prawo zawieszenia uchwały i powzięcia decyzji według własnego uznania, za którą ponosił sam pełną odpowiedzialność. Plenum rejencji składało się z prezydenta jako przewodniczącego, wyższych radców rejencyjnych i radców rejencyjnych i asesorów. Wszyscy oni mieli pełne prawo głosu, z tym, że radcy techniczni tylko w sprawach dot. wydziału, w którym pracowali zaś asesorzy tylko w zakresie przydzielonych im spraw. Na zaproszenie prezydenta w posiedzeniach plenarnych mogli brać udział landraci. Na posiedzeniach kolegium omawiano wszystkie ważniejsze sprawy, m. in. budżety, sprawozdania do ministerstw, rozporządzenia władz zwierzchnich, zarządzenia wewnętrzne itp. Prezydent i kierownicy wydziałów tworzyli prezydium, do którego kompetencji należało mianowanie i zwalnianie członków kolegium i niższych urzędników, podział czynności między nimi, nadzór nad ich pracą, nadzór nad Główną Kasą Rejencji, udzielanie urlopów, kontrola podległych urzędów, przygotowywanie materiałów na obrady Kolegium itp. Na skutek tzw. Landesverwaltungsgesetz z 1883 roku zniesiono system kolegialny I Wydziału Wewnętrznego, a zakres jego działania przeniesiono pod bezpośredni nadzór prezydenta. Od tego czasu Wydział I zwano Wydziałem Prezydialnym. Reformy te nie dotyczyło Wydziału II i III, które pozostały kolegialne do 1935 roku. Prezydent rejencji był mianowany przez króla, a od 1918 roku przez pruską Radę Ministrów (niem. Preußische Ministerrat).

Opolski okręg rejencyjny

Struktura opolskiego okręgu rejencyjnego w okresie monarchii Hohenzollernów

Opolski okręg rejencyjny z kilku względów był w ramach prowincji śląskiej wyjątkowy: był jedynym okręgiem, który pomiędzy 1816 a 1918 rokiem miał okres spadku ludności. Od 1846 do 1849 roku liczba ludności spadła o ponad 21000 osób z powodu tyfusu głodowego, który rozprzestrzeniał się w latach 1847/48 zwłaszcza w powiecie rybnickim i pszczyńskim. Jeszcze w 1837 roku rejencja opolska była najmniejsza ze wszystkich śląskich rejencji, natomiast w 1895 roku była już największą pod względem liczby ludności. W 1849 roku mieszkało tutaj 31,5% ludności Śląska w rejencji opolskiej, w 1910 r. natomiast już 42,3%. Poniższa tabela pokazuje jak szybko zmieniała się liczba ludności w rejencji opolskiej od połowy XIX wieku.